کارشناسان، آبیاری سنتی و غرقابی مزارع و حفر چاه‌های عمیق بی‌رویه را دلیل بحران آب در زنجان می‌دانند
زنجان در مرز خشکسالی
وقتی حرف از خشکی و بی‌آبی ده‌ها و صدها روستا در استان‌هایی چون سیستان و بلوچستان یا خراسان جنوبی به میان می‌آید، می‌توان فهمید سرنخ این بی‌آبی‌ها به کجا می‌رسد؛ مثلا با واقع شدن در یک اقلیم جغرافیایی گرم و خشک و نبود منابع آبی زیرزمینی غنی... اما وقتی صحبت از بی‌آبی ده‌ها روستا در استانی چون زنجان می‌شود که در غرب کشور و یک اقلیم سرد و تقریبا پربارش قرار دارد، دیگر یافتن دلیل این خشکی و کم آبی سخت می‌شود. کارشناسان کشاورزی زنجان البته پاسخ این پرسش را خوب داشته و آن را به استفاده نادرست از منابع آبی موجود مربوط می‌دانند، به‌ویژه آبیاری غرقابی زمین‌های کشاورزی و الگوهای کشت نامناسب که هدر دهنده ثروت آب با کمترین بازدهی و سودرسانی اقتصادی است.
استان زنجان با حدود یک میلیون نفر جمعیت، هشت شهرستان و حدود هزار آبادی دارای سکنه در همسایگی استان‌های کردستان، آذربایجان شرقی و غربی، اردبیل، گیلان، قزوین و همدان قرار دارد. محاط شدن در میان چنین استان‌هایی یعنی واقع شدن در یک اقلیم سرد و برفی و بارانی که نتیجه اش می‌شود شکل گیری چندین رودخانه بزرگ و پرآب، حدود 10 دریاچه و تالاب و آبشار، ده‌ها چشمه آب گرم و سرد و قنات و غارها و دره‌ها و کوهستان‌های مرتفع و پرمرتع و جنگل و البته مزارع سرسبز و پربرکت و باغ‌هایی با میوه‌های فصلی رنگارنگ و خوش آب و رنگ. هرچند زنجان بیش از همه اینها به زیتونش معروف و شهره است. این استان پرآب و پرمحصول اما تابستان سال گذشته تشنه بود و مدیرعامل شرکت آب و فاضلاب روستایی اش گفته بود ۶۳ روستای آن با بحران آب مواجهند و تعداد این روستاها در سال قبلتر دوبرابر بوده است.
روش‌های سنتی هزینه بر
دلیل بی‌آبی این روستاها را از کارشناس مسؤول سامانه‌های نوین آبیاری سازمان جهاد کشاورزی زنجان جویا می‌شویم و بهنام سالوند مهم‌ترین عامل بحران آب در این استان را استفاده از روش‌های سنتی همچون آبیاری غرقابی در کشاورزی عنوان می‌کند. سالوند به جام‌جم می‌گوید: با وجود سیستم‌های نوین آبیاری، از۱۸۰ هزار هکتار اراضی آبی موجود، فقط حدود ۵۷هزار هکتار به سامانه‌های نوین آبیاری تجهیز شده و۷۰درصد کشاورزی در اراضی آبی از سیستم غرقابی استفاده می‌کنند، روشی که باعث حفر چاه‌های عمیق بسیار در استان شده که بعضی از این چاه‌ها غیرمجاز است و شاید یکی دو‌سال مشکل کشاورزان و باغداران را حل کند، اما به مرور بر مشکلات می‌افزاید، چرا که افت ۱۰ تا30متری آب‌های زیرزمینی را در پی داشته است. آن‌طور که سالوند می‌گوید، در حال حاضر ۳۱درصد کشاورزان زنجانی در گستره 57 هزار هکتاری مزارع خود از طرح‌های نوین آبیاری استفاده می‌کنند و با توجه به این‌که استفاده از روش‌های نوین کشاورزی در هر هکتار 4۴۰۰مترمکعب صرفه جویی آب در سال را به دنبال دارد، درمجموع ۲۵۰میلیون مترمکعب آب در سال صرفه جویی داریم.
دردسرهای مجهزشدن به آبیاری نوین
کارشناس مسؤول سامانه‌های نوین آبیاری سازمان جهاد کشاورزی زنجان، مشکلات و موانع تجهیز به سیستم آبیاری نوین را هم کم نمی‌داند و می‌گوید: خرد بودن اراضی کشاورزی، توان مالی پایین کشاورزان، افزایش قیمت لوازم و تجهیزات، عدم همراهی همه شرکا در چاه‌های شراکتی، تعدیل پروانه‌های بهره برداری چاه‌های مجاز از جمله این موانع است و تا زمانی که این مشکلات حل نشود، ما نباید انتظار همراهی کشاورزان از طرح‌های پیشنهادی را داشته باشیم.
به گفته سالوند، بسته‌های تشویقی تخصیص یافته نیز کفاف هزینه‌های تجهیزی توسط کشاورز را نمی‌دهد، چراکه در حال حاضر دولت شاید بتواند ۵۰درصد هزینه‌ها را پرداخت کند و پرداخت ۵۰درصد باقیمانده در این شرایط اقتصادی برای کشاورز ممکن نیست. از سوی دیگر تا زمانی که چاه‌های غیرمجاز فعالیت می‌کنند و امکان شناسایی و پلمب آنها نیست، روا نیست بقیه چاه‌ها را تعدیل کنیم، چراکه اجحافی است برای مالکان آنها که هزینه استفاده از این منابع آبی را پرداخت می‌کنند، در مقابل گروه اول که هیچ پول و هزینه‌ای متقبل نمی‌شوند.
قدر آب رایگان را نمی‌دانند
محمد حسن سروش نیا، مشاور اجرایی مدیر کل جهاد کشاورزی زنجان اما عمده‌ترین دلیل آبیاری‌های سنتی و غرقابی را اجاره‌ای یا کوچک بودن زمین و مقرون به صرفه نبودن تجهیز آن به سیستم نوین دانسته و می‌گوید، با این همه باید در این خصوص فرهنگ‌سازی و احساس نیاز به روش نوین در کشاورز ایجاد شود. از سوی دیگر اگر آب رایگان عرضه نشود و همانند آب شرب و مصارف خانگی قیمت‌گذاری شود، کشاورز ملزم می‌شود از روش‌های نوین استفاده و آب کمتری مصرف کند.
تصمیم‌گیرنده نهایی كشاورز است
سروش‌نیا درعین‌حال می‌گوید سازمان متبوعش اختیارات محدودی دارد و فقط می‌تواند بهترین گزینه‌ها را به كشاورزان پیشنهاد دهد و اعمال قدرت سازمان درخصوص اجرای طرح آبیاری به شیوه‌های نوین، تغییر الگوی كشت و اندازه مصرف كود در حد آگاه‌سازی است و در بسیاری از موارد این كشاورز است كه حساب و كتاب‌های شخصی خود را در اولویت قرار می‌دهد. برای همین طرح‌های مورد نظر سازمان به كندی پیش می‌رود و گاه متوقف می‌شود.
مشاور اجرایی مدیركل جهادكشاورزی معتقد است اجرای طرح‌های نوین آبیاری صرفه‌جویی ۸۵درصدی آب را به دنبال خواهد داشت و همچنین طبق برآوردهای اولیه اگر در زمینه كشت محصولات جالیزی به سمت كشت گلخانه‌ای برویم میزان آب برای این محصولات به طرز چشمگیری كاهش‌یافته و بازدهی در یك دوره زمانی چندین برابر می‌شود.
آموزش حلقه گمشده
پای صحبت‌های كشاورزان هم نشستیم تا دلیل عدم رغبت عمده كشاورزان زنجانی به تجهیز مزارع‌شان به سیستم نوین آبیاری را جویا شویم. یكی از كشاورزان عدم استقبال از طرح‌های نوین را بی‌توجهی مسؤولان از یك‌سو و پایین‌بودن فرهنگ الگوی مصرف صحیح آب از سوی دیگر توسط كشاورزان دانسته و می‌گوید: زمانی كه از منابع ملی استفاده می‌كنیم باید روش‌های استفاده درست آن نیز آموزش داده‌شود، درحالیكه مسؤولان ما به این موضوع توجه نمی‌كنند و در‌صورت عمل نیز اقدامات‌شان منفعلانه است. به‌طورمثال مدتی پیش سازمان جهادكشاورزی ابهر به كلیه سهامداران موتورآب اعلام كرد درصورتی‌كه با استفاده از آبیاری تحت‌فشار زمین‌های خود را آبیاری كنند تمام تاسیسات این سیستم به‌صورت رایگان در اختیار كشاورزان قرار خواهد گرفت، درحالیكه كشاورزان به‌خاطر نداشتن آموزش و آگاهی در خصوص طرح، اقدام به اجرای طرح نوین آبیاری نكردند. از سویی مردم نسبت به تغییر فرهنگ احساس نیاز نمی‌كنند و تامین نیازهای زندگی برایشان مهم‌تر از آب است كه دولتی‌ها باید در این مواقع ورود پیدا كنند. حسن اسدی می‌گوید: در بعضی مواقع كشاورز باید ملزم شود تا كاری را انجام دهد. من چند سالی است از شیوه نوین آبیاری استفاده و دو هكتار باغ انگور را با دبی آب ۴۰ لیتر در ثانیه آبیاری می‌كنم درصورتی‌كه اگر به شیوه غرقابی آبیاری می‌شد حداكثر 3600 مترمربع زمین را می‌توانستم آبیاری كنم.
جای خالی مدیران طراح و برنامه‌ریز
این كشاورز حل بحران آب را در گرو مدیران طراح و برنامه‌ریز دانسته و می‌گوید: تنها زمانی می‌توانیم از مشكلات و بحران‌های آبی عبور كنیم كه هماهنگی بین سازمان‌ها وجود داشته‌باشد و مدیرانی طراح و برنامه‌ریز سر كار آیند، درغیراین‌صورت كشاورز هرگز ارزش آب را درك نخواهد كرد.
صدور مجوز منوط به آبیاری نوین است
طبق آمار هم‌اكنون فقط 1027 حلقه چاه غیرمجاز در ابهر حفرشده كه باعث‌شده در سال یک‌متر و ۴۰سانتی‌متر آب زیرزمینی در منطقه افت كرده و باعث ایجاد چاله‌ها و حفره‌ها و درنهایت نشست زمین در استان زنجان شود. مدیرعامل شركت آب منطقه‌ای زنجان درخصوص فعالیت چاه‌های غیرمجاز می‌گوید: درحال‌حاضر ۲۰ گروه گشت و نظارت دائم در حال بازرسی و گزارش هستند و قوه قضاییه نیز به‌شدت پیگیر موضوع است. اسماعیل افشار الزام نصب كنتور حجمی هوشمند در چاه‌ها را از برنامه‌های در حال انجام دانسته و اضافه می‌كند: تا حد امكان و با توجه به تخصیص‌هایی كه همه‌ساله تعلق می‌گیرد تمام كشاورزان دارای پروانه ملزم به نصب كنتورهای هوشمند هستند و با استفاده از این كنتورهای هوشمند میزان برداشت منابع آب زیرزمینی و كنترل اضافه‌برداشت‌ها مشخص می‌شود و مجوزهایی كه امروز صادر می‌شود منوط به آبیاری تحت‌فشار و استفاده از روش‌های نوین آبیاری است. به گفته او، 300 دستگاه كنتور حجمی هوشمند در سال ۹۸ در مزارع استان نصب شده و امسال نیز بناست ۲۰۰دستگاه كنتور هوشمند دیگر بر سر چاه‌ها نصب شود.
روش‌های سنتی هزینه بر
دلیل بی‌آبی این روستاها را از کارشناس مسؤول سامانه‌های نوین آبیاری سازمان جهاد کشاورزی زنجان جویا می‌شویم و بهنام سالوند مهم‌ترین عامل بحران آب در این استان را استفاده از روش‌های سنتی همچون آبیاری غرقابی در کشاورزی عنوان می‌کند. سالوند به جام‌جم می‌گوید: با وجود سیستم‌های نوین آبیاری، از۱۸۰ هزار هکتار اراضی آبی موجود، فقط حدود ۵۷هزار هکتار به سامانه‌های نوین آبیاری تجهیز شده و۷۰درصد کشاورزی در اراضی آبی از سیستم غرقابی استفاده می‌کنند، روشی که باعث حفر چاه‌های عمیق بسیار در استان شده که بعضی از این چاه‌ها غیرمجاز است و شاید یکی دو‌سال مشکل کشاورزان و باغداران را حل کند، اما به مرور بر مشکلات می‌افزاید، چرا که افت ۱۰ تا30متری آب‌های زیرزمینی را در پی داشته است. آن‌طور که سالوند می‌گوید، در حال حاضر ۳۱درصد کشاورزان زنجانی در گستره 57 هزار هکتاری مزارع خود از طرح‌های نوین آبیاری استفاده می‌کنند و با توجه به این‌که استفاده از روش‌های نوین کشاورزی در هر هکتار 4۴۰۰مترمکعب صرفه جویی آب در سال را به دنبال دارد، درمجموع ۲۵۰میلیون مترمکعب آب در سال صرفه جویی داریم.
دردسرهای مجهزشدن به آبیاری نوین
کارشناس مسؤول سامانه‌های نوین آبیاری سازمان جهاد کشاورزی زنجان، مشکلات و موانع تجهیز به سیستم آبیاری نوین را هم کم نمی‌داند و می‌گوید: خرد بودن اراضی کشاورزی، توان مالی پایین کشاورزان، افزایش قیمت لوازم و تجهیزات، عدم همراهی همه شرکا در چاه‌های شراکتی، تعدیل پروانه‌های بهره برداری چاه‌های مجاز از جمله این موانع است و تا زمانی که این مشکلات حل نشود، ما نباید انتظار همراهی کشاورزان از طرح‌های پیشنهادی را داشته باشیم.
به گفته سالوند، بسته‌های تشویقی تخصیص یافته نیز کفاف هزینه‌های تجهیزی توسط کشاورز را نمی‌دهد، چراکه در حال حاضر دولت شاید بتواند ۵۰درصد هزینه‌ها را پرداخت کند و پرداخت ۵۰درصد باقیمانده در این شرایط اقتصادی برای کشاورز ممکن نیست. از سوی دیگر تا زمانی که چاه‌های غیرمجاز فعالیت می‌کنند و امکان شناسایی و پلمب آنها نیست، روا نیست بقیه چاه‌ها را تعدیل کنیم، چراکه اجحافی است برای مالکان آنها که هزینه استفاده از این منابع آبی را پرداخت می‌کنند، در مقابل گروه اول که هیچ پول و هزینه‌ای متقبل نمی‌شوند.
قدر آب رایگان را نمی‌دانند
محمد حسن سروش نیا، مشاور اجرایی مدیر کل جهاد کشاورزی زنجان اما عمده‌ترین دلیل آبیاری‌های سنتی و غرقابی را اجاره‌ای یا کوچک بودن زمین و مقرون به صرفه نبودن تجهیز آن به سیستم نوین دانسته و می‌گوید، با این همه باید در این خصوص فرهنگ‌سازی و احساس نیاز به روش نوین در کشاورز ایجاد شود. از سوی دیگر اگر آب رایگان عرضه نشود و همانند آب شرب و مصارف خانگی قیمت‌گذاری شود، کشاورز ملزم می‌شود از روش‌های نوین استفاده و آب کمتری مصرف کند.
تصمیم‌گیرنده نهایی كشاورز است
سروش‌نیا درعین‌حال می‌گوید سازمان متبوعش اختیارات محدودی دارد و فقط می‌تواند بهترین گزینه‌ها را به كشاورزان پیشنهاد دهد و اعمال قدرت سازمان درخصوص اجرای طرح آبیاری به شیوه‌های نوین، تغییر الگوی كشت و اندازه مصرف كود در حد آگاه‌سازی است و در بسیاری از موارد این كشاورز است كه حساب و كتاب‌های شخصی خود را در اولویت قرار می‌دهد. برای همین طرح‌های مورد نظر سازمان به كندی پیش می‌رود و گاه متوقف می‌شود.
مشاور اجرایی مدیركل جهادكشاورزی معتقد است اجرای طرح‌های نوین آبیاری صرفه‌جویی ۸۵درصدی آب را به دنبال خواهد داشت و همچنین طبق برآوردهای اولیه اگر در زمینه كشت محصولات جالیزی به سمت كشت گلخانه‌ای برویم میزان آب برای این محصولات به طرز چشمگیری كاهش‌یافته و بازدهی در یك دوره زمانی چندین برابر می‌شود.
آموزش حلقه گمشده
پای صحبت‌های كشاورزان هم نشستیم تا دلیل عدم رغبت عمده كشاورزان زنجانی به تجهیز مزارع‌شان به سیستم نوین آبیاری را جویا شویم. یكی از كشاورزان عدم استقبال از طرح‌های نوین را بی‌توجهی مسؤولان از یك‌سو و پایین‌بودن فرهنگ الگوی مصرف صحیح آب از سوی دیگر توسط كشاورزان دانسته و می‌گوید: زمانی كه از منابع ملی استفاده می‌كنیم باید روش‌های استفاده درست آن نیز آموزش داده‌شود، درحالیكه مسؤولان ما به این موضوع توجه نمی‌كنند و در‌صورت عمل نیز اقدامات‌شان منفعلانه است. به‌طورمثال مدتی پیش سازمان جهادكشاورزی ابهر به كلیه سهامداران موتورآب اعلام كرد درصورتی‌كه با استفاده از آبیاری تحت‌فشار زمین‌های خود را آبیاری كنند تمام تاسیسات این سیستم به‌صورت رایگان در اختیار كشاورزان قرار خواهد گرفت، درحالیكه كشاورزان به‌خاطر نداشتن آموزش و آگاهی در خصوص طرح، اقدام به اجرای طرح نوین آبیاری نكردند. از سویی مردم نسبت به تغییر فرهنگ احساس نیاز نمی‌كنند و تامین نیازهای زندگی برایشان مهم‌تر از آب است كه دولتی‌ها باید در این مواقع ورود پیدا كنند. حسن اسدی می‌گوید: در بعضی مواقع كشاورز باید ملزم شود تا كاری را انجام دهد. من چند سالی است از شیوه نوین آبیاری استفاده و دو هكتار باغ انگور را با دبی آب ۴۰ لیتر در ثانیه آبیاری می‌كنم درصورتی‌كه اگر به شیوه غرقابی آبیاری می‌شد حداكثر 3600 مترمربع زمین را می‌توانستم آبیاری كنم.
جای خالی مدیران طراح و برنامه‌ریز
این كشاورز حل بحران آب را در گرو مدیران طراح و برنامه‌ریز دانسته و می‌گوید: تنها زمانی می‌توانیم از مشكلات و بحران‌های آبی عبور كنیم كه هماهنگی بین سازمان‌ها وجود داشته‌باشد و مدیرانی طراح و برنامه‌ریز سر كار آیند، درغیراین‌صورت كشاورز هرگز ارزش آب را درك نخواهد كرد.
صدور مجوز منوط به آبیاری نوین است
طبق آمار هم‌اكنون فقط 1027 حلقه چاه غیرمجاز در ابهر حفرشده كه باعث‌شده در سال یک‌متر و ۴۰سانتی‌متر آب زیرزمینی در منطقه افت كرده و باعث ایجاد چاله‌ها و حفره‌ها و درنهایت نشست زمین در استان زنجان شود. مدیرعامل شركت آب منطقه‌ای زنجان درخصوص فعالیت چاه‌های غیرمجاز می‌گوید: درحال‌حاضر ۲۰ گروه گشت و نظارت دائم در حال بازرسی و گزارش هستند و قوه قضاییه نیز به‌شدت پیگیر موضوع است. اسماعیل افشار الزام نصب كنتور حجمی هوشمند در چاه‌ها را از برنامه‌های در حال انجام دانسته و اضافه می‌كند: تا حد امكان و با توجه به تخصیص‌هایی كه همه‌ساله تعلق می‌گیرد تمام كشاورزان دارای پروانه ملزم به نصب كنتورهای هوشمند هستند و با استفاده از این كنتورهای هوشمند میزان برداشت منابع آب زیرزمینی و كنترل اضافه‌برداشت‌ها مشخص می‌شود و مجوزهایی كه امروز صادر می‌شود منوط به آبیاری تحت‌فشار و استفاده از روش‌های نوین آبیاری است. به گفته او، 300 دستگاه كنتور حجمی هوشمند در سال ۹۸ در مزارع استان نصب شده و امسال نیز بناست ۲۰۰دستگاه كنتور هوشمند دیگر بر سر چاه‌ها نصب شود.
