پیامدهای مخرب زیست‌محیطی ساخت و ساز و معدن‌کاوی در دل کوهستان کرکس همچنان ادامه دارد
کرکس؛ بی‌پناه‌تر از همیشه
روزگار کرکس‌کوه از معدن‌کاوی، سیاه شده است؛ این تمام حرف فعالان محیط زیست و اهالی بومی این منطقه است، همه آنهایی که ساکن شهرستان‌های نطنز، شاهین‌شهر و میمه هستند و در این چندسال شاهدان خاموش پیشروی معادن در دل این کوهستان بوده‌اند؛ مردمانی که به چشم دیده‌اند کرکس‌کوه معروف‌شان روز به روز بی‌پناه‌تر می‌شود. برداشت گسترده سنگ از این رشته‌کوه قدیمی و زیبا که روزگاری به گفته حمدا... مستوفی نویسنده، مورخ و جغرافیدان مشهور ایران در قرن هشتم به این علت کرکس نامیده شد که از بلندی‌اش کرکس نمی‌توانست بر فرازش فرود آید، حالا یک تراژدی بزرگ در این منطقه حفاظت‌شده به وجود آورده است؛ حالا همه نگران از راه رسیدن روزی هستند که جای کرکس‌کوه در دل اصفهان خالی باشد و منابع طبیعی و محیط‌زیست ایران بماند و یک حسرت بزرگ.
منطقه حفاظت‌شده کرکس را کمتر کسی است که نشناسد؛ منطقه‌ای زیبا با دره‌هایی پر پیچ و خم و دامنه‌هایی سرسبز با روستاهایی خوش آب و هوا که ابیانه مثل یک نگین درخشان در میانش می‌درخشد و همه اینها شهرستان نطنز استان اصفهان را به یکی از اهداف گردشگری در کشور تبدیل کرده است.
نطنز اما تمدن و هویت تاریخی و حیاتش را مدیون همین کوهستان قدیمی است و حالا مدت‌هاست جان کرکس به خطر افتاده و در گیرودار فعالیت معادن، آنچه به جایی نمی‌رسد صدای مردم این منطقه و دوستداران محیط زیست است. همه آنهایی که بالاخره بعد از اعتراض‌های متعدد دور هم جمع شده و یک کمپین راه انداخته‌اند؛ آنهایی که می‌خواهند صدای کرکس‌کوه باشند.
فرزاد علیزاده، فعال محیط زیست و عضو ستاد مردمی احیای کرکس‌کوه در همین رابطه به ما هشدار می‌دهد که فعالیت حدود 69 معدن در این منطقه، حیات انسانی، نباتی، حیوانی و محیط‌زیستی کرکس‌کوه را در معرض خطر قرار داده است. آن هم درحالی که منطقه شکار ممنوع کرکس نطنز از سال 86 به منطقه حفاظت‌شده ارتقا یافته اما متاسفانه شدت بهره‌برداری از این معادن کوه‌خوار به نحوی است که تا چند سال دیگر اثری از کوهستان کرکس باقی نخواهند گذاشت.
علیزاده در توضیح بیشتر به ما می‌گوید: «کانون این معادن در کوهستان کرکس در سه منطقه است؛ طرق‌رود، اوره و کمجان که کمجان و اوره مشخصا در قلب پناهگاه حیات‌وحش هستند و طرق رود در اراضی ملی قرار دارد و متاسفانه حجم تخریب‌ها در این مناطق به طرز باورنکردنی عجیب است و هرسه این مناطق به دلیل مجاورت با کوه، هدف معدن‌کاوان شده است. »
عضو ستاد مردمی احیای کرکس‌کوه ادامه می‌دهد: فعالیت معادن در این منطقه از دهه 70 آغاز شد و در دهه 80 صدور مجوز فعالیت معادن به اوج خودش رسید. درمجموع 69 مجوز معدن در این منطقه صادر شده که درحال حاضر حدود
40 معدن فعال است. حدود پنج معدن در روستای کمجان- که برای رسیدن به ابیانه باید از آن گذشت و خودش یک شهر تاریخی است- قرار دارد. حدود 14 معدن در روستای اوره قرار دارد و مشخصا در قلب منطقه حفاظت‌شده کرکس و 20 معدن هم در طرق‌رود فعالند و از بدو ورود به این شهر، ضایعات و باطله‌های معدن را می‌توان مشاهده کرد و متاسفانه بجز روستای اوره که چندسال پیش باسکول در آن گذاشته شده، نه در طرق‌رود و نه در کمجان، باسکول نمی‌بینیم و معدن‌داران، هرچقدر که می‌خواهند از کوه بهره‌برداری می‌کنند. از طرف دیگر، ضایعات معدنی و باطله‌هایشان را با این‌که طبق قانون باید در یک نقطه محصور کنند اما از بالای کوه به پایین سرازیر کرده و این ضایعات، پوشش گیاهی معروف منطقه را که گیاهان دارویی بوده به طور کامل از بین برده است.»
اعتراضات دنباله‌دار بی‌نتیجه
آسیب معادن به کرکس‌کوه اما به همین جا خلاصه نمی‌شود و علیزاده از خسارات وارده به حیات وحش منطقه هم می‌گوید و این‌که حالا مدت‌هاست نه از عقاب طلایی در کرکس‌کوه خبری هست، نه از بحری و پلنگ و همین علت ازدیاد جمعیت گرازهایی است که حالا مدت‌هاست وارد مزارع مردم می‌شوند و به آنها خسارت می‌زنند.
به گفته این فعال محیط‌زیست اکثر قریب به اتفاق معدن‌کاوان منطقه تخلفات متعددی را در این کوهستان مرتکب شده‌اند: از رعایت‌نکردن حریم روستا و رودخانه‌ها گرفته تا برداشت بیش از حد و بیش از ظرفیت و...
همه این نگرانی‌ها تا به حال چندین بار به اعتراض اهالی روستاهای دامنه کرکس و مردم نطنز و دوستداران محیط زیست این منطقه منجر شده؛ تا جایی که در زمستان 95، ده‌ها تن از این معترضان بومی و کنشگران محیط زیستی در مقابل ساختمان وزارت صنعت و معدن در تهران تجمع کردند؛ آنها وزیر را مخاطب قرار دادند و از او خواستند که اگر نمی‌تواند محیط‌زیست ارزنده کوهستان کرکس را از فعالیت‌های مخرب معدنی در امان بدارد، استعفا بدهد.
مردم معترضی که می‌گفتند: منطقه کوه کرکس از مناطق شکار ممنوع و یکی از مناطق بااهمیت کوهستانی است که نقش مهمی در دامپروری، تأمین آب و محیط‌زیست منطقه دارد. باوجود این از سال 90 به‌رغم اعتراضات مردم محلی ونماینده مردم نطنز در مجلس شورای اسلامی، عملیات معدنکاری، این منطقه را تا آستانه بحران پیش برده است.
این بحران اما هنوز ادامه دارد و حالا هشتگ #صدای_کرکس_کوه_باشیم، آمده تا نگاه‌های بیشتری را به این معضل بزرگ جلب کند.
حیات اصفهان؛ حیات کرکس‌کوه
دست‌اندازی‌ها به کوه‌های کرکس برای استخراج معادن، آسیب‌های ریز و درشت زیادی در این منطقه بوجود آورده و حیات کرکس را به خطر انداخته، آسیب‌هایی که یک فعال محیط زیست دیگر یعنی محمد درویش هم آنها را تایید می‌کند؛ او اما از زاویه‌ای دیگر به این معدن‌کاوی‌های کرکس‌کوه نگاه می‌کند.
درویش روی بحران آب در این استان دست می‌گذارد و به ما می‌گوید:« استان اصفهان یکی از بحرانی‌ترین استان‌های کشور از نظر تامین منابع آب شیرین است به همین خاطر هم مدام درحال تلاش است که طرح‌های انتقال آب گسترده‌ای ایجاد کند و بیشترین طرح‌های انتقال آبی که در کشور اجرا شده و قدیمی‌ترین‌های‌شان به استان اصفهان مربوط می‌شود که نشان می‌دهد بحران آب، بیش از 60 سال است که در این استان قدمت دارد، متاسفانه در چنین شرایطی این همه فشار روی مهم‌ترین منبع تولید آب شیرین در مرکز استان یعنی کوه کرکس واقعا عجیب و غیرقابل توجیه است!»
درویش تاکید می‌کند:«درباره کوه کرکس باید بیشترین میزان تمهیدات حفاظتی رعایت شود، چراکه مهم‌ترین اولویتش تولید آب شیرین است و به هیچ عنوان نباید تنوع زیستی، پوشش گیاهی و ترکیب مورفولوژیکی این کوه به هم بخورد. متاسفانه درحال حاضر گزارش‌های متعددی از کرکس می‌رسد که نشان می‌دهد بسیاری از قنات‌ها و چشمه‌ها که سرچشمه‌شان به کوه کرکس می‌رسیده، به دلیل فعالیت‌های معدنی و برداشت‌های متعدد بی‌حساب و کتاب درحال از بین رفتن هستند و معدن‌کاوی‌های انجام‌شده در این کوه، به هیچ کدام از ضوابط و دستورالعمل‌های محیط زیستی پایبند نیستند.»
درویش می‌گوید:« فعالیت معدنی نباید به نحوی باشد که وقتی برداشت تمام می‌شود، منطقه به یک منطقه جنگ‌زده و تاراج شده شباهت پیدا کند، اما این اتفاق در کوه کرکس افتاده و متاسفانه هیچ چیزی سرجای خودش نیست.»
این همان خطری است که حیات 400 قنات قدیمی منطقه را تهدید می‌کند؛ آن هم وقتی که فعالیت این معادن علاوه بر وارد آوردن خسارت‌ها و آلودگی‌های مختلف، پا بیخ گلوی قنات‌ها گذاشته و آن طور که از روستای اوره خبر می‌رسد، قنات 600 ساله این روستا به طور کامل تخریب کرده و پسماندهای نشت‌کرده به قنات آلودگی‌های زیادی در منطقه به وجود آورده است ؛ سرنوشتی که می‌تواند در انتظار بقیه قنات‌های قدیمی شهرستان نطنز هم باشد.
چرا کرکس ثبت ملی نشد؟
آبان 97 بود که رئیس اداره میراث فرهنگی نطنز با انتشار یک خبر خوب، دل جماعت زیادی را در این منطقه شاد کرد؛ حسین یزدانمهر، از تهیه پرونده ثبت ملی کوه کرکس و تصویب آن با اکثریت آرا در شورای ملی ثبت آثار استان اصفهان خبر داد و گفت که پرونده ثبت ملی کوه کرکس و قله آن در محدوده این شهرستان با ارتفاع 3895 متر از سطح دریا، در فهرست ثبت آثار ملی در دست بررسی است. انتشار این خبر علاوه بر میراث دوستان کشورمان، موجی از خوشحالی در بین دوستداران محیط زیست هم
به وجود آورد و خیلی‌ها امیدوار شدند با ثبت ملی‌شدن کوه کرکس و اعمال ضوابط و سختگیری‌های مربوط به آثار طبیعی ثبت ملی شده، سایه معدن‌کاوان از سر این کوهستان کم شود. این خبر اما با فعل «می‌شود» در همان آبان 97 مسکوت ماند. بعد از گذشت دو سال وقتی با اداره میراث نطنز تماس می‌گیریم، مجید نوری کارشناس اداره میراث فرهنگی نطنز و کارشناس ثبت طبیعی استان اصفهان درباره تحقق نیافتن این خبر به ما می‌گوید: «پرونده ثبت ملی کوه کرکس تهیه و امسال به شورای ثبت وزارت میراث فرهنگی در تهران ارسال شد. ما در دفاعیه این پرونده حضور داشتیم اما مشکلی که پیش آمد و مانع ثبت کرکس به عنوان یک اثر ملی شد، این بود که چون کوه کرکس جزو مناطق چهارگانه محیط زیست است و ثبت محیط زیست رسیده و منطقه شکار ممنوع است، امکان ثبت مجدد آن برای میراث فرهنگی وجود ندارد چون تداخل عملکرد درباره آن پیش می‌آید.
کارشناس ثبت طبیعی استان اصفهان با این حال تاکید می‌کند اگر این اثر ثبت ملی می‌شد به نفع آن بود، چرا که حساسیت‌ها روی میراث فرهنگی خیلی بیشتر است و در صورتی که این اتفاق می‌افتاد شاید می‌توانست مانعی برای بحث تصرف بیشتر آن توسط معادن شود.
نطنز اما تمدن و هویت تاریخی و حیاتش را مدیون همین کوهستان قدیمی است و حالا مدت‌هاست جان کرکس به خطر افتاده و در گیرودار فعالیت معادن، آنچه به جایی نمی‌رسد صدای مردم این منطقه و دوستداران محیط زیست است. همه آنهایی که بالاخره بعد از اعتراض‌های متعدد دور هم جمع شده و یک کمپین راه انداخته‌اند؛ آنهایی که می‌خواهند صدای کرکس‌کوه باشند.
فرزاد علیزاده، فعال محیط زیست و عضو ستاد مردمی احیای کرکس‌کوه در همین رابطه به ما هشدار می‌دهد که فعالیت حدود 69 معدن در این منطقه، حیات انسانی، نباتی، حیوانی و محیط‌زیستی کرکس‌کوه را در معرض خطر قرار داده است. آن هم درحالی که منطقه شکار ممنوع کرکس نطنز از سال 86 به منطقه حفاظت‌شده ارتقا یافته اما متاسفانه شدت بهره‌برداری از این معادن کوه‌خوار به نحوی است که تا چند سال دیگر اثری از کوهستان کرکس باقی نخواهند گذاشت.
علیزاده در توضیح بیشتر به ما می‌گوید: «کانون این معادن در کوهستان کرکس در سه منطقه است؛ طرق‌رود، اوره و کمجان که کمجان و اوره مشخصا در قلب پناهگاه حیات‌وحش هستند و طرق رود در اراضی ملی قرار دارد و متاسفانه حجم تخریب‌ها در این مناطق به طرز باورنکردنی عجیب است و هرسه این مناطق به دلیل مجاورت با کوه، هدف معدن‌کاوان شده است. »
عضو ستاد مردمی احیای کرکس‌کوه ادامه می‌دهد: فعالیت معادن در این منطقه از دهه 70 آغاز شد و در دهه 80 صدور مجوز فعالیت معادن به اوج خودش رسید. درمجموع 69 مجوز معدن در این منطقه صادر شده که درحال حاضر حدود
40 معدن فعال است. حدود پنج معدن در روستای کمجان- که برای رسیدن به ابیانه باید از آن گذشت و خودش یک شهر تاریخی است- قرار دارد. حدود 14 معدن در روستای اوره قرار دارد و مشخصا در قلب منطقه حفاظت‌شده کرکس و 20 معدن هم در طرق‌رود فعالند و از بدو ورود به این شهر، ضایعات و باطله‌های معدن را می‌توان مشاهده کرد و متاسفانه بجز روستای اوره که چندسال پیش باسکول در آن گذاشته شده، نه در طرق‌رود و نه در کمجان، باسکول نمی‌بینیم و معدن‌داران، هرچقدر که می‌خواهند از کوه بهره‌برداری می‌کنند. از طرف دیگر، ضایعات معدنی و باطله‌هایشان را با این‌که طبق قانون باید در یک نقطه محصور کنند اما از بالای کوه به پایین سرازیر کرده و این ضایعات، پوشش گیاهی معروف منطقه را که گیاهان دارویی بوده به طور کامل از بین برده است.»
اعتراضات دنباله‌دار بی‌نتیجه
آسیب معادن به کرکس‌کوه اما به همین جا خلاصه نمی‌شود و علیزاده از خسارات وارده به حیات وحش منطقه هم می‌گوید و این‌که حالا مدت‌هاست نه از عقاب طلایی در کرکس‌کوه خبری هست، نه از بحری و پلنگ و همین علت ازدیاد جمعیت گرازهایی است که حالا مدت‌هاست وارد مزارع مردم می‌شوند و به آنها خسارت می‌زنند.
به گفته این فعال محیط‌زیست اکثر قریب به اتفاق معدن‌کاوان منطقه تخلفات متعددی را در این کوهستان مرتکب شده‌اند: از رعایت‌نکردن حریم روستا و رودخانه‌ها گرفته تا برداشت بیش از حد و بیش از ظرفیت و...
همه این نگرانی‌ها تا به حال چندین بار به اعتراض اهالی روستاهای دامنه کرکس و مردم نطنز و دوستداران محیط زیست این منطقه منجر شده؛ تا جایی که در زمستان 95، ده‌ها تن از این معترضان بومی و کنشگران محیط زیستی در مقابل ساختمان وزارت صنعت و معدن در تهران تجمع کردند؛ آنها وزیر را مخاطب قرار دادند و از او خواستند که اگر نمی‌تواند محیط‌زیست ارزنده کوهستان کرکس را از فعالیت‌های مخرب معدنی در امان بدارد، استعفا بدهد.
مردم معترضی که می‌گفتند: منطقه کوه کرکس از مناطق شکار ممنوع و یکی از مناطق بااهمیت کوهستانی است که نقش مهمی در دامپروری، تأمین آب و محیط‌زیست منطقه دارد. باوجود این از سال 90 به‌رغم اعتراضات مردم محلی ونماینده مردم نطنز در مجلس شورای اسلامی، عملیات معدنکاری، این منطقه را تا آستانه بحران پیش برده است.
این بحران اما هنوز ادامه دارد و حالا هشتگ #صدای_کرکس_کوه_باشیم، آمده تا نگاه‌های بیشتری را به این معضل بزرگ جلب کند.
حیات اصفهان؛ حیات کرکس‌کوه
دست‌اندازی‌ها به کوه‌های کرکس برای استخراج معادن، آسیب‌های ریز و درشت زیادی در این منطقه بوجود آورده و حیات کرکس را به خطر انداخته، آسیب‌هایی که یک فعال محیط زیست دیگر یعنی محمد درویش هم آنها را تایید می‌کند؛ او اما از زاویه‌ای دیگر به این معدن‌کاوی‌های کرکس‌کوه نگاه می‌کند.
درویش روی بحران آب در این استان دست می‌گذارد و به ما می‌گوید:« استان اصفهان یکی از بحرانی‌ترین استان‌های کشور از نظر تامین منابع آب شیرین است به همین خاطر هم مدام درحال تلاش است که طرح‌های انتقال آب گسترده‌ای ایجاد کند و بیشترین طرح‌های انتقال آبی که در کشور اجرا شده و قدیمی‌ترین‌های‌شان به استان اصفهان مربوط می‌شود که نشان می‌دهد بحران آب، بیش از 60 سال است که در این استان قدمت دارد، متاسفانه در چنین شرایطی این همه فشار روی مهم‌ترین منبع تولید آب شیرین در مرکز استان یعنی کوه کرکس واقعا عجیب و غیرقابل توجیه است!»
درویش تاکید می‌کند:«درباره کوه کرکس باید بیشترین میزان تمهیدات حفاظتی رعایت شود، چراکه مهم‌ترین اولویتش تولید آب شیرین است و به هیچ عنوان نباید تنوع زیستی، پوشش گیاهی و ترکیب مورفولوژیکی این کوه به هم بخورد. متاسفانه درحال حاضر گزارش‌های متعددی از کرکس می‌رسد که نشان می‌دهد بسیاری از قنات‌ها و چشمه‌ها که سرچشمه‌شان به کوه کرکس می‌رسیده، به دلیل فعالیت‌های معدنی و برداشت‌های متعدد بی‌حساب و کتاب درحال از بین رفتن هستند و معدن‌کاوی‌های انجام‌شده در این کوه، به هیچ کدام از ضوابط و دستورالعمل‌های محیط زیستی پایبند نیستند.»
درویش می‌گوید:« فعالیت معدنی نباید به نحوی باشد که وقتی برداشت تمام می‌شود، منطقه به یک منطقه جنگ‌زده و تاراج شده شباهت پیدا کند، اما این اتفاق در کوه کرکس افتاده و متاسفانه هیچ چیزی سرجای خودش نیست.»
این همان خطری است که حیات 400 قنات قدیمی منطقه را تهدید می‌کند؛ آن هم وقتی که فعالیت این معادن علاوه بر وارد آوردن خسارت‌ها و آلودگی‌های مختلف، پا بیخ گلوی قنات‌ها گذاشته و آن طور که از روستای اوره خبر می‌رسد، قنات 600 ساله این روستا به طور کامل تخریب کرده و پسماندهای نشت‌کرده به قنات آلودگی‌های زیادی در منطقه به وجود آورده است ؛ سرنوشتی که می‌تواند در انتظار بقیه قنات‌های قدیمی شهرستان نطنز هم باشد.
چرا کرکس ثبت ملی نشد؟
آبان 97 بود که رئیس اداره میراث فرهنگی نطنز با انتشار یک خبر خوب، دل جماعت زیادی را در این منطقه شاد کرد؛ حسین یزدانمهر، از تهیه پرونده ثبت ملی کوه کرکس و تصویب آن با اکثریت آرا در شورای ملی ثبت آثار استان اصفهان خبر داد و گفت که پرونده ثبت ملی کوه کرکس و قله آن در محدوده این شهرستان با ارتفاع 3895 متر از سطح دریا، در فهرست ثبت آثار ملی در دست بررسی است. انتشار این خبر علاوه بر میراث دوستان کشورمان، موجی از خوشحالی در بین دوستداران محیط زیست هم
به وجود آورد و خیلی‌ها امیدوار شدند با ثبت ملی‌شدن کوه کرکس و اعمال ضوابط و سختگیری‌های مربوط به آثار طبیعی ثبت ملی شده، سایه معدن‌کاوان از سر این کوهستان کم شود. این خبر اما با فعل «می‌شود» در همان آبان 97 مسکوت ماند. بعد از گذشت دو سال وقتی با اداره میراث نطنز تماس می‌گیریم، مجید نوری کارشناس اداره میراث فرهنگی نطنز و کارشناس ثبت طبیعی استان اصفهان درباره تحقق نیافتن این خبر به ما می‌گوید: «پرونده ثبت ملی کوه کرکس تهیه و امسال به شورای ثبت وزارت میراث فرهنگی در تهران ارسال شد. ما در دفاعیه این پرونده حضور داشتیم اما مشکلی که پیش آمد و مانع ثبت کرکس به عنوان یک اثر ملی شد، این بود که چون کوه کرکس جزو مناطق چهارگانه محیط زیست است و ثبت محیط زیست رسیده و منطقه شکار ممنوع است، امکان ثبت مجدد آن برای میراث فرهنگی وجود ندارد چون تداخل عملکرد درباره آن پیش می‌آید.
کارشناس ثبت طبیعی استان اصفهان با این حال تاکید می‌کند اگر این اثر ثبت ملی می‌شد به نفع آن بود، چرا که حساسیت‌ها روی میراث فرهنگی خیلی بیشتر است و در صورتی که این اتفاق می‌افتاد شاید می‌توانست مانعی برای بحث تصرف بیشتر آن توسط معادن شود.
