وقتی ناشران آستین بالا می‌زنند
اولین جرقه‌های به‌کارگیری شیوه‌های نوین فروش کتاب، با استفاده از بسترهای تازه تبلیغاتی آغاز شد. از برنامه‌های تلویزیونی و تبلیغ کتاب در «خندوانه» یا برنامه‌هایی از این دست. بعدها ناشران از فضای مجازی برای معرفی آثارشان بهره گرفتند و دست به ابتکارهای متنوعی زدند، از برگزاری مسابقه تا ارائه بسته‌های تخفیفی و برگزاری نشست، دیدار و دورهمی‌های فرهنگی در فروشگاه‌های کتابشان.
 این شیوه‌های نوین تبلیغات تا مرز تولید محتوا هم پیش رفت و آرام آرام برخی ناشران به‌خصوص در همین سال گرفتار کرونا، دست به ساخت انیمیشن، موشن‌گرافیک و محتوای بصری کوتاه زدند و درنهایت با تداوم قرنطینه و ممنوعیت‌های ارتباطی، سامانه‌های فروش و ارسال کتاب را برای خودشان راه‌اندازی کردند.
بسیاری از ناشران از بستر رسانه‌های اجتماعی مانند اینستاگرام یا وب‌سایت‌هایشان برای فروش بهره گرفتند به این ترتیب که علاقه‌مندان و مشتریان از طریق این رسانه‌های آنلاین، کتاب‌های مورد نظر را سفارش می‌دهند و بعد کتاب‌ها به صورت پستی برای مشتری ارسال می‌شود. این شیوه هنوز هم ادامه دارد.



سامانه‌های فروش جان گرفته‌اند
کمی قبل‌تر از آن‌که ناشران از شیوه‌های فروش آنلاین استفاده کنند، سامانه‌هایی برای فروش کتاب بر بستر اینترنت طراحی شده بودند. این سامانه‌ها نظر برخی از علاقه‌مندان به کتاب را جلب کردند اما نه تمام خریداران کتاب را. آن دسته از خریداران کتاب که درباره خرید آنلاین کنجکاو بودند، کتاب را در سبد خریدهای آنلاین قرار دادند و چه بسا متوجه شدند درباره محصولی مانند کتاب شکل، اندازه، رنگ، جنس، تاریخ تولید و انقضایش اهمیت زیادی ندارد و مشکلی در فرآیند خرید آنلاین ایجاد نمی‌کند.  تجربه خرید آنلاین کتاب در سالی که ویروس کرونا رفت و آمدها و ارتباطات را به حداقل رساند، لاجرم برای بسیاری از علاقه‌مندان به کتاب اتفاق افتاد. شواهد حاکی از آن است که این تجربه برای خیلی‌ها دلپذیر بوده چرا که به کسب و کار سامانه‌های فروش و ناشرانی که تولیدات‌شان را به‌صورت آنلاین عرضه می‌کردند، رونق داد. در همین دوره ساز و کارهای فروش آنلاین کتاب قدرت گرفت و توسعه پیدا کردند؛ به عنوان نمونه یکی از سامانه‌های عرضه آنلاین کتاب به نام کتاب‌وب از خریدارانش هزینه ارسال دریافت نمی‌کند و معامللات با ناشران را به شیوه‌ای پیش برده که ارسال رایگان مقرون به صرفه باشد. همچنین در همین دوران برخی سامانه‌های فروش اینترنتی از جمله دیجی‌کالا، سامانه مستقلی برای فروش کتاب ایجاد کردند. همچنین عرضه کتاب‌های الکترونیک و صوتی هم در این دوره رونق پیدا کرد که مقوله‌ای خارج از این بحث است.
نکته‌ای که نباید فراموش کرد، تاثیر کرونا در خانه‌نشینی و ایجاد دوره‌های قرنطینه بوده که فرصت بیشتری برای مطالعه برای افراد بیشتری از اقشار مختلف جامعه پدید آورده‌است.



نمایشگاه کتاب مجازی شد
شاید آخرین و احتمالا جامع‌ترین قدم برای فروش آنلاین کتاب برداشته شد و کمتر از یک ماه دیگر از ابتدای بهمن بزرگترین برنامه فروش‌آنلاین کتاب در ایران اتفاق خواهد افتاد. این قدم بزرگ چیزی نیست جز برگزاری نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران که امسال به صورت مجازی برگزار می‌شود.
نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران هر سال اردیبهشت‌ماه برگزار می‌شود اما امسال شیوع بیماری کووید-19 سبب شد بارها و بارها برگزاری نمایشگاه به تعویق بیفتد و در نهایت تصمیم برآن شد مانند بسیاری از نمایشگاه‌های کتاب در جهان مانند نمایشگاه کتاب بولونیا، فرانکفورت، اندونزی ونمایشگاه کتاب سئول، ما هم نمایشگاه‌مان را آنلاین برگزار کنیم.
طبیعی است برگزاری آنلاین رویدادی مانند کتاب به‌صورت مجازی به زیرساخت‌های قدرتمندی نیازی داشت که تا امروز در کشورمان فراهم نبوده‌است؛ از جمله این زیرساخت‌ها می‌توان به یک سامانه فروش با میزان تراکنش در حد یک نمایشگاه سراسری اشاره کرد. ستاد خبری نمایشگاه کتاب اعلام کرده خانه کتاب و ادبیات ایران، در بیش از ۱۰ نمایشگاه بین‌المللی در سراسر جهان، از شمال غربی اروپا تا جنوب شرقی آسیا شرکت کرده و در نهایت تجربیاتی کسب نموده که بتوانیم امسال هم نمایشگاه کتاب داشته باشیم؛ البته به صورت مجازی.  
  نمایشگاه مجازی در واقع یک فضای نمایشگاهی است که به صورت اینترنتی فعالیت می‌کند؛ یک وب‌سایت نمایشگاهی که امکان نمایش محصولات و خدمات تولیدی، صادراتی و فروش را برای شرکت‌کنندگان فراهم می‌کند. نمایشگاه‌های مجازی محدودیت‌های نمایشگاه‌های فیزیکی شامل حضور شرکت‌ها و تجمع بازدیدکنندگان را ندارد و هر شرکت کننده با عضویت و سفارش غرفه می‌تواند با نام کاربری و رمز عبوری که به آنها ارائه می‌شود، تمام اطلاعات لازم درباره کار خود مانند اطلاعات تماس، شناسنامه شرکت، محصولات، گواهینامه‌ها، اخبار، تصاویر و... را در غرفه اختصاصی خود درج کنند.
برای مدیران فرهنگی کشور این تجربه تازه است اما بریری، دبیر ستاد خبری جشنواره به جام‌جم گفته نمایشگاه کتاب جنوب کرمان، طرح آزمایشی برای برگزاری نمایشگاه کتاب تهران بود و موفقیت این طرح و نیز دستاوردهای آن کمک کرد برگزاری نمایشگاه کتاب تهران در دستور کار قرار بگیرد.
برگزارکنندگان معتقدند نمایشگاه مجازی، نه می‌تواند جای کتابفروشی‌ها را بگیرد و نه جایگزین نمایشگاه فیزیکی می‌شود؛ اما فرصتی برای جبران آسیب‌هایی است که کرونا و برگزار نشدن نمایشگاه به ناشران زده‌است. ثبت نام در نمایشگاه آغاز شده و ناشران با مراجعه به www.tehranbookfair.ir اطلاعات لازم را ثبت می‌کنند.
بریری توضیح می‌دهد استقبال از این نمایشگاه مثل سال‌های گذشته است و تفاوت چندانی با نمایشگاه‌های قبلی ندارد. او همچنین توضیح می‌دهد سامانه جشنواره به شیوه‌ای طراحی شده که بتواند در پایان نمایشگاه اطلاعات مربوط به فروش را با جزئیات لازم در اختیار قرار دهد. نتایج این اطلاعات و نیز دستاوردهای نمایشگاه مهر تاییدی خواهد بود بر شکل‌گیری ساختارهای مدرن خرید و فروش کتاب و به روز شدن کسب و کار ناشران و فروشندگان کتاب. بر اساس اعلام ستاد خبری نمایشگاه کتاب تهران، برگزاری نمایشگاه به این ترتیب خواهدبود که تا ششم بهمن ماه، نمایشگاه در سامانه‌ای که اعلام خواهدشد، برقرار خواهدبود و ناشران تولیدات‌شان را با ۲۰ درصد تخفیف ارائه خواهندکرد. ایوب دهقانکار، مدیرعامل موسسه خانه کتاب و ادبیات ایران درباره نخستین نمایشگاه مجازی کتاب تهران توضیح داده که نحوه تخصیص اعتبار خرید برای دانشجویان و مخاطبان نیز اعتباری و روی کد ملی آنان خواهدبود تا مشکلی برای استفاده از آن به وجود نیاید.
همچنین شرکت ملی پست ایران در یک تفاهم‌نامه با موسسه خانه کتاب و ادبیات ایران، برای ارسال رایگان کتاب‌ها، با این نهاد فرهنگی به توافق رسیده و بخش پشتیبانی کار را بر عهده دارد. بر اساس اخبار رسیده از نمایشگاه، آزاده نظربلند که معاون فرهنگ و کتاب موسسه خانه کتاب و ادبیات ایران است، اعلام کرده نخستین نمایشگاه مجازی کتاب تهران فقط موقعیت فروش کتاب نیست و برگزاری نشست‌ها و حتی مکان‌سازی برای نمایش تبلیغات نیز در نمایشگاه مجازی برای آن در نظر گرفته شده‌است.
تا اینجا مهم‌ترین تفاوت نمایشگاه کتاب تهران با سال‌های گذشته ساختار جدید آن در فضای مجازی است و البته این‌که دیگر به صورت بین‌المللی نخواهد بود؛ چون تدابیر لازم برای حضور ناشران خارجی پیش‌بینی نشده اما دهقانکار اعلام کرد کتاب‌های خارجی که برای سی و سومین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران رسیده‌‌، در نمایشگاه مجازی کتاب ارائه خواهدشد.




چند سامانه مهم فروش کتاب در کشورمان فعال است که 30‌بوک یکی از باسابقه‌ترین‌هاست. این سامانه فروش و ارسال کتاب از 6 سال پیش فعالیتش را آغاز کرده و در دوره شیوع ویروس کرونا تقریبا یک جهش را تجربه کرده است. بهناز صافی سرپرست این سامانه معتقد است در نتیجه شیوع ویروس کرونا، اتفاقات متعددی رخ داده که تمامی این اتفاقات و تبعات آنها دست به دست هم داده‌اند و  موجب تغییر سبک خرید کتاب از شیوه سنتی به شیوه آنلاین شده‌اند. در توضیحات او به این عوامل متعدد اشاره شده و صافی به تغییراتی که شیوه ویروس در سایر بخش‌های مرتبط با کتاب هم ایجاد کرده، اشاره می‌کند.
فروش آنلاین کتاب بعد از شیوع ویروس کرونا چقدر بیشتر شده است؟
تردیدی نیست که فروش آنلاین در این دوره رونق گرفت و البته فروش آنلاین کتاب هم مانند سایر محصولات دیگر رشد قابل توجهی را تجربه کرد. چون بیشتر مردم در این دوره ترجیح دادند به صورت اینترنتی و آنلاین خرید کنند، حتی بسیاری از خرید‌های روزمره هم در این دوره به صورت آنلاین انجام شد و دامنه این تغییر سبک خرید، به کتاب هم رسید. وقتی افراد با شیوه‌های خرید آنلاین آشنا می‌شوند و به آن عادت می‌کنند، طبیعی است که در بسیاری موارد، به‌خصوص در زمان قرنطینه و خانه‌نشینی از همین امکان بهره بگیرند. به تبع این تغییر سبک میزان فروش سایت‌هایی مانند 30‌بوک هم افزایش پیدا کرده است.
در سال‌های اول استقبال مردم از خرید آنلاین چطور بود و در مقایسه با آن سال‌ها، یک سال گذشته چه تغییراتی حاصل شد؟
طبیعی است که هر کسب و کار در ابتدای امر مورد استقبال قرار نمی‌گیرد؛ بخصوص اگر کسب و کاری باشد که مردم چندان با آن آشنایی ندارند. سال‌های اول به جذب مشتری می‌گذرد و به عبارتی اگر شیوه ویروس کرونا اتفاق نمی‌افتاد هم امسال که ششمین سال فعالیت 30‌بوک است با استقبال بیشتری در مقایسه با سال‌های اول کارمان مواجه می‌شدیم اما نکته اینجاست که امسال علی‌رغم همه مشکلاتی که در صنعت نشر وجود داشت و با وجود کاهش تولید کتاب، استقبال بد‌نبود و به شکل محسوسی خرید آنلاین کتاب رشد کرد.  
آماری در این باره ندارید که مقایسه‌ای از امسال و سال‌گذشته به دست بدهد؟
نه متاسفانه در این باره آماری ندارم که در اختیارتان بگذارم.
می‌شود گفت که امسال یک جهش در این زمینه رخ داده؟
قطعا همین طور است. البته قرنطینه و حفظ فاصله اجتماعی از چند بابت به فروش آنلاین کتاب کمک کرده است؛ یکی از این بابت که مخاطبان بیشتری ترجیح داده‌اند به جای مراجعه به کتابفروشی و خرید کتاب، به صورت اینترنتی کتاب مورد نظرشان را سفارش بدهند و تحویل بگیرند و دیگر این‌که با اعلام محدودیت‌ها و ماندن افراد در خانه و تعطیلی‌های پراکنده، مردم فرصت بیشتری برای مطالعه و کتاب‌خواندن پیدا کرده‌اند و بیشتر از همیشه به خرید کتاب علاقه نشان داده‌اند.  
ناشرها از همکاری با شما استقبال کرده‌اند؟
در همین مدت شیوع ویروس کرونا و حتی کمی قبل از آن، قیمت کاغذ به شدت افزایش پیدا کرد و این مساله مشکلات جدی و اساسی برای ناشران  به‌وجود آورد. می‌دانیم کتاب جزو اولویت‌های مردم نیست و گران شدن این محصول می‌تواند مساوی با حذف آن از سبد خرید خانوار باشد. در چنین شرایطی طبیعی است که ناشران از هر امکانی برای فروش کتاب استقبال کنند. اگرچه فرصت و امکان عرضه کتاب و فروش آنلاین از طریق فضای مجازی برای ناشران هم فراهم بوده و مردم در ماه‌های اخیر بیشتر از همیشه در فضای مجازی وقت گذرانده‌اند اما فروش آنلاین از طریق 30بوک یا سایت‌های مشابه هم امکانی است که دلیل نداشت ناشران به آن بی‌توجه باشند؛ بخصوص این‌که امسال تا این لحظه نمایشگاه کتاب برگزار نشده و ناشران به ما روی آوردند. ما هم در این مدت تلاش کردیم کتاب‌های خوب از بهترین ناشران را عرضه کنیم و تا جایی که می‌شود برای کتاب‌ها تبلیغ‌ کنیم. در مواردی حتی مولفان هم برای فروش کتابشان به ما مراجعه کردند.
از چند ناشر، کتاب عرضه می‌کنید؟
حدود 500 ناشر با ما همکاری دارند.
تامین موجودی در 30بوک به چه شیوه‌هایی صورت می‌گیرد؛ درخواست مخاطبان هم تاثیری در آن دارد؟
بله تاثیر دارد. شیوه تامین کتاب در 30‌بوک به این ترتیب است که گاهی گروه تامین موجودی ما سراغ ناشران می‌رود و از آنها می‌‌خواهیم فروش کتابشان را به ما بسپارند، گاهی ناشران سراغ ما می‌آیند و در مواردی که مخاطبان درخواستی داشته باشند هم تلاش می‌کنیم کتاب‌های مورد نظرشان را تامین کنیم. در تمام موارد شرایط همکاری با ناشران مطرح می‌شود و در صورت توافق کتاب‌ها را عرضه می‌کنیم.
هزینه ارسال هم می‌گیرید. درست است؟
بله. هزینه‌ای از این بابت دریافت می‌کنیم.
سیستم حمل و نقل و پست در این دوره پاسخگوی نیاز مردم بود؟
تلاش‌های زیادی در این بخش صورت گرفت و کاش این بخش می‌توانست پاسخگوی نیاز مردم باشد. هر چند می‌دانیم در این بخش هم زحمات زیادی کشیده شده، نوآوری‌هایی صورت گرفته و تغییراتی رخ داده اما در عین حال افراد بسیاری در بخش حمل و نقل با بیماری کووید-19 درگیر شدند و حتی برخی جانشان را از دست دادند. شاید با توجه به شرایط نشود به سیستم حمل و نقل خرده گرفت اما به هر حال همه تلاش‌ها بر این بوده که بهترین خدمات به مردم ارائه شود.