فشرده‌تر شدن فنر«میل به مهاجرت»
 جامعه ایران این روزها در حال تجربه یکی از سخت‌ترین شرایط اقتصادی و اجتماعی در دوران معاصر است. هم‌زمانی شرایط سخت اقتصادی ناشی از تحریم‌ها، تکانه‌های شدید اقتصادی و تلاطم‌های شدید نرخ ارز و نرخ تورم و همراه با رکود شدید اقتصادی و افزایش نرخ بیکاری در اثر شیوع کرونا همراه با سایر مسائل و معضلات اقتصادی و اجتماعی باعث تقویت پیشران‌ها و نیروهای رانشی مهاجرتی و نیز تشدید میل به مهاجرت در کشور ایران شده است. این در حالی است که بدانیم به دلایل مختلف این میل به مهاجرت در حال حاضر امکان بروز به شکل مهاجرت واقعی را هنوز پیدا نکرده اما زنگ خطر فشرده شدن فنر میل به مهاجرت در جامعه ایران به وضوح در اقشار مختلف قابل مشاهده است. در واقع هر چند پیش از این، نگاه‌ها بیشتر معطوف به خروج استعدادها و تحصیلکرده‌ها، خروخ نخبگان هنری و ورزشی از کشور بوده است، اما متاسفانه حالا میل به خروج و مهاجرت در طبقه‌های مختلف اجتماعی و به‌خصوص دهک‌های پایین در حال افزایش است.



مهاجران ایرانی چند نفرند و کجا هستند؟
جمعیت مهاجران جهان 3/6 درصد جمعیت کنونی جهان است اما در رابطه با جمعیت مهاجر ایرانی آمارهای متفاوتی وجود دارد، آمارهایی که البته تفاوت‌های فاحشی با یکدیگر دارد. این جمعیت بر اساس آخرین آمار موجود قابل استناد در سال 2020، حدود 8/1 میلیون نفر است اما همین آمار از مرجعی داخلی یعنی دبیرخانه شورای عالی ایرانیان 4/04 میلیون نفر اعلام شده که البته بر اساس منابع بین‌المللی قابل راستی‌آزمایی نیست. اگر بخواهیم به همان آمار جهانی استناد کنیم جمعیت مهاجران ایرانی در سال 1990 نزدیک به 820 هزار نفر بوده که این رقم در سال 2020 به 1/8  میلیون نفر رسیده است. به این مفهوم که در 30 سال گذشته، جمعیت مهاجران ایرانی 2/2 برابر شده است. اگر داده‌های سازمان ملل را ملاک قرار بدهیم در اتحادیه اروپا چهار کشور آلمان، سوئد، هلند و فرانسه در حال حاضر میزبان بیشترین تعداد مهاجر متولد ایران هستند. بر اساس این آمار در سال 2020 کشور آلمان با 152 هزار و 590 مهاجر متولد ایران در جایگاه نخست قرار دارد. در همین موقعیت جغرافیایی هنوز هم بیشترین درخواست ویزای ثبت شده و همچنین تعداد ویزای شنگن صادر شده برای ایرانیان متعلق به کشورهای آلمان، فرانسه و ایتالیا بوده است. بیرون از اتحادیه اروپا اما انگلستان مقصد اصلی مهاجرت ایرانی‌ها محسوب می‌شود. آن طور که رصدخانه ملی مهاجرت اعلام کرده در حال حاضر حدود 83 هزار و 531‌ایرانی در این کشور زندگی می‌کنند.



نخبگان و المپیادی‌ها کجا هستند؟
تحلیل آمارهای دریافتی از اداره گذرنامه در بازه زمانی سال 1380 تا مرداد 1399 نشان می‌دهد که 56/6درصد «دارندگان مدال در المپیادهای دانش‌آموزی»، 69/1 درصد «مشمولان بنیاد نخبگان» و 78/3 درصد افراد «حائز رتبه‌های یک تا هزار» آزمون سراسری در داخل کشور هستند. در میان گروه‌های مورد بررسی، به ترتیب المپیادی‌ها با 37/2درصد، مشمولان بنیاد نخبگان با 25/5 درصد و رتبه‌های یک تا هزار آزمون سراسری با 15/4درصد بیشترین درصد افراد مقیم خارج را به خود اختصاص داده‌اند. در این میان، 4/4 درصد از المپیادی‌ها، 3/7 درصد از مشمولان تحت پوشش بنیاد نخبگان و 2/6 درصد از رتبه‌های برتر کنکور که پیشتر از کشور خارج شده بودند، به ایران بازگشته‌اند.



کرونا، پیشران مهاجران ایرانی
هر چند شیوع پاندمی کرونا در جهان، وقفه‌ای جدی در مهاجرت و جابه‌جایی‌های بین‌المللی به وجود آورده و هنوز آمار دقیقی از اثرات کرونا بر این حوزه در دست نیست، با این حال اغلب پیش‌بینی‌ها حاکی است جهان در دوران پساکرونا با موج‌های گسترده‌تر مهاجرتی رو‌به‌رو خواهد شد. چرا که همانند دوران پیش از کرونا، پیشران‌های اصلی مهاجرت اعم از فقر، گرسنگی و بیکاری، تبعیض، خشونت و ناامنی به همراه سایر عوامل، در دوران کرونا به شدت تقویت شده‌اند و بنابراین در دوران پسا کرونا، فنر فشرده شده مهاجرت‌های بین‌المللی آمادگی آزادشدن انفجاری را خواهد داشت. موج مهاجرتی پسا کرونا می‌تواند به مراتب عظیم‌تر و گسترده‌تر از موج مهاجرتی سال 2015 باشد که از کشورهای آفریقایی و آسیایی به سمت اروپا راه افتاد. همین حالا هم با توجه به همه محدودیت‌های کرونایی، مهاجرت در جهان افزایش داشته است. بر اساس آخرین آمار و نمایه‌های مهاجرتی، جمعیت مهاجران بین‌المللی (غالبا نسل اول) در سال 2020، به تراز 281 میلیون مهاجر رسیده که نسبت به سال پیش از آن افزایش 9 میلیون نفری را نشان می‌دهد. برای فهم چرایی دلایل افزایش جمعیت مهاجران و تشدید «میل به مهاجرت» آن هم با وجود کرونا در جهان این‌گونه می‌توان گفت که همچنان پیشران‌های مهاجرت‌های بین‌المللی مبتنی بر عوامل اقتصادی بخصوص فقر و شکاف اقتصادی، رسیدن به رفاه فردی اجتماعی، جست‌وجوی آینده بهتر و دستیابی به فرصت‌های بهتر در خارج از وطن و دیگر عوامل همچون بی‌ثباتی‌های سیاسی و گسترش خشونت و ناامنی در مناطق مختلف به ویژه خاورمیانه است.




مهاجران ایرانی چه می‌کنند؟
ذهنیت ثابتی از گذشته برای ما وجود داشته مبنی بر این‌که هر مهاجری را با عنوان «فرارمغزها» می‌خواندیم، چرا که بر اساس آن کلیشه ذهنی، گمان بر این بوده هر که از ایران مهاجرت کرده برای تحصیل رفته است، هر چند در این سال‌ها آنقدر نقض این ذهنیت وجود داشته که این باور را به کلی از بین ببرد اما همچنان جمعیت قابل توجهی از مهاجران ایرانی را دانشجویان تشکیل می‌دهند. تعداد دانشجویان ایرانی خارج از کشور هم‌راستا با افزایش جمعیت دانشجویان جهان روندی صعودی داشته است و آن طور که آمارها نشان می‌دهد از 19 هزار دانشجو در سال 2003 به تراز 56 هزار دانشجو در سال 2018 رسیده است. هر چند سهم دانشجویان ایرانی خارج از کشور به نسبت کل جمعیت دانشجویان مشغول تحصیل در داخل طی سال‌های 2000 تا 2018 با تغییر چندانی همراه نبوده و از حدود یک درصد در سال 2000 به حدود 1/5 درصد در سال 2018 رسیده است. میزان مهاجرت دانشجویان یا همان دانشجوفرستی در بازه زمانی 2003 تا 2012 از رتبه 19 در جهان به رتبه 11 ارتقاء یافته بود که بالاترین جهش رتبه دانشجوفرستی ایران در طول دو دهه گذشته بوده است، در بازه زمانی 2012 تا 2018 اما جمعیت دانشجویان ایرانی خارج از کشور در تراز 50 هزار دانشجو ثابت مانده و تغییرات کمی داشته و به همین دلیل رتبه دانشجوفرستی ایران این روزها به رده نوزدهم تنزل یافته است. دلیل رکود مهاجرت دانشجویان را باید در عواملی همچون افزایش نرخ دلار و به تبع آن افزایش هزینه‌های مهاجرت تحصیلی، محدودیت‌های ویزایی اعمال شده از سوی دولت آمریکا برای دانشجویان ایرانی و در نهایت شیوع ویروس کرونا دانست چرا که همین عوامل موجب افزایش تعداد دانشجویان ایرانی در کشور ترکیه و کشورهایی چون آلمان، کانادا و ایتالیا که قوانین ساده‌تری دارند، شده است.



تعداد پناهنده‌های ایران و جهان
وقتی از مهاجرت حرف می‌زنیم این نکته محدود به دانشجویان و مهاجران اقتصادی نیست، بخش قابل توجهی از این افراد را مهاجران اجباری یا همان پناهنده‌ها تشکیل می‌دهند. به گواه آمارهای موجود بیشترین تعداد پناهندگان در جهان تا پایان سال 2020 از کشورهای سوریه با 6میلیون و 690 هزار نفر، کشور ونزوئلا با 4 میلیون و 27 هزار نفر و افغانستان با 2 میلیون و 595 هزار نفر بوده است.
 در پایان سال 2020 ، 134 هزار و 767 نفر از اتباع ایرانی در وضعیت پناهندگی در جهان قرار داشتند که از این لحاظ ایران در رتبه 22 قرار داشت.
به نظر می‌رسد حالا با کاهش محدودیت‌های سفر به دیگر کشورها، در سال پیش رو شاهد افزایش تعداد پناهجویان جدید در جهان باشیم. در سوی مقابل کشورهای ترکیه با 3میلیون و 652 هزار نفر، کلمبیا با یک میلیون و 731 هزار نفر و پاکستان با یک میلیون و 439 هزار نفر میزبان بیشترین تعداد پناهنده در جهان تا پایان سال 2020 بودند. ایران هم با میزبانی از 800 هزار پناهنده، در رتبه دهم در جهان قرار دارد. این جایگاه در سال قبل از آن یعنی 2019 ششم بود و به دلیل کاهش تعداد پناهنده در سال 2020 حالا به رتبه دهم رسیده است.



چه تعداد از مهاجران متخصص برمی‌گردند؟
موضوع مهاجرت وقتی آسیب‌زننده است که متخصصان مهاجر قصدی برای بازگشت نداشته باشند. اما جالب است بدانیم ما حتی تا 6 سال پیش وضعیت مهاجرت بازگشتی متخصصان و دانشمندان ایرانی را به طور رسمی پایش نمی‌کردیم و بنابراین آمار دقیق و جامعی در این حوزه تا پیش از این سال وجود ندارد. در دهه اخیر اهمیت موضوع بازگرداندن ایرانیان متخصص برای کشور پررنگ‌تر شده و طرح همکاری با متخصصان و دانشمندان ایرانی غیر مقیم با هدف تسهیل بازگشت آنها توسط معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری و مرکز تعاملات بین‌المللی علم و فناوری از سال 1394 به طور رسمی پیاده‌سازی و اجرا شده است.  اجرای این طرح، منجر به ایجاد پایگاه آماری منسجمی از متخصصان ایرانی بازگشتی شده است. با این حساب تعداد متخصصان ایرانی بازگشتی از اولین شروع طرح تا سال 1395 با شیب زیاد و از سال 1395 تاکنون با شیب کمتری افزایش یافته است و به 1989 نفر تا پایان فروردین 1400 رسیده است.



چند نفر به مهاجرت فکر می‌کنند؟
موسسه گالوپ از سال 2005 تاکنون، به‌طور منظم پیمایش‌هایی را برای سنجش پتانسیل مهاجرت و تغییر جمعیت بین 160 کشور انجام داده که در دوره‌های زمانی دو یا سه ساله نتایج آنها را منتشر کرده است. به‌روزترین پیمایش گالوپ که در پی یافتن پتانسیل رشد جمعیت بزرگسال در صورت برداشته شدن همه موانع مهاجرت در سال 2018 منتشر شده با «شاخص جریان بالقوه مهاجرت» نشان داده می‌شود.
این شاخص به نوعی نشان می‌دهد اتباع کشورهای مختلف چقدر به مقوله مهاجرت فکر می‌کنند؟ اهمیت آشکار این شاخص در جهانی بودن این داده‌ها قرار دارد. این داده‌ها برای بیش از 150 کشور جهان جمع‌آوری شده که هیچ شاخصی در حوزه مهاجرت تا این اندازه داده قابل مقایسه بین کشوری فراهم نکرده است. ذیل این شاخص کلی، دو شاخص کاربردی و مفید نیز توسط گالوپ معرفی و اندازه‌گیری شده که یکی «شاخص جریان بالقوه جذب» و دیگری «شاخص جریان بالقوه مهاجرت جوانان» است.  
شاخص پتانسیل خالص جذب استعداد، در واقع پتانسیل مهاجرت افراد تحصیلکرده دارای مدرک کارشناسی و بالاتر را می‌سنجد و شاخص پتانسیل خالص مهاجرت جوانان، آن را برای افراد بین 15 تا 29 سال، اندازه می‌گیرد. نتایج آن برای ایران اما هولناک است. بر اساس آخرین پیمایش جهانی گالوپ، امتیاز ایران در شاخص «جریان بالقوه مهاجرت» برابر با 16- درصد، در شاخص جذب استعدادها برابر با 27- درصد و در شاخص مهاجرت جوانان 19- درصد است. جالب است بدانیم امتیازات ایران در همه این شاخص‌ها منفی است و این یعنی اگر محدودیت‌های جابه‌جایی هم حذف شوند، جمعیت کلی ایران، جمعیت استعدادها و جمعیت جوانانی که از کشور خارج می‌شوند بیش از تعدادی است که به ایران وارد می‌شوند. یعنی در صورت حذف محدودیت‌ها، جمعیت کشور 16 درصد، جمعیت استعدادها 27 درصد و جمعیت جوانان 19 درصد کاهش پیدا می‌کند. با ذکر این نکته که نتایج این داده‌ها مربوط به 4 سال پیش یعنی در فاصله سال‌های 2015 تا 2017 است و همه اتفاق‌های سیاسی، اقتصادی و اجتماعی رخ داده در 4سال گذشته ایران را که می‌توانسته در نتایج آن موثر باشد، شامل نمی‌شود. ایران از میان 150 کشور، هشتاد و هفتمین کشور از نظر جذابیت برای مهاجرت افراد سایر کشورها به ایران و ماندن اتباع خود در داخل است.




وضعیت ایران در شاخص قدرت گذرنامه
قدرت و اعتبار گذرنامه‌ها پای ثابت وعده‌های دولتمردان بوده است، البته هر بار اعتبار آن در سال‌های متمادی پایین‌تر آمده است. شاخص سنجش قدرت گذرنامه نشان می‌دهد دارنده گذرنامه هر کشور به چه تعداد از کشورهای جهان می‌تواند بدون نیاز به ویزا سفر کند.  بر اساس این شاخص، قدرتمندترین گذرنامه‌های جهان در سه ماهه سوم سال 2021 متعلق به کشورهای ژاپن، سنگاپور، آلمان و کره‌جنوبی به طور مشترک است که نفوذ گذرنامه آنها به ترتیب 193 ،192 و 191 است. در بین کشورهای منطقه نیز امارات در رتبه 15، ترکیه در رتبه 56، قطر در رتبه 59، کویت 60، بحرین 68، عمان 70، عربستان سعودی 71، آذربایجان 80 و ارمنستان در رتبه 84 قرار دارند.  بر اساس این شاخص، در میان 116 کلاس گذرنامه، ایران در رتبه 105 و هم‌تراز با کشور سریلانکا قرار دارد که قادر است به 42 کشور بدون نیاز به ویزا سفر کنند. به طور کلی می‌توان گفت که از مجموع 199 کشور مورد بررسی در این شاخص، قدرت گذرنامه 183 کشور جهان، بالاتر از قدرت گذرنامه ایران است؛ به عبارت دیگر شهروندان 183 کشور جهان، به تعداد کشورهای بیشتری نسبت به ایران بدون نیاز به ویزا می‌توانند سفر کنند.




جعبه سیاه مهاجرت در ایران
از تبدیل شدن موضوع مهاجرت به مساله‌ای عمومی و حساسیت‌برانگیز در کشور ایران سال‌های زیادی می‌گذرد. اما طی این سال‌ها به پدیده مهاجرت به عنوان پدیده‌ای پیچیده و چند بعدی و کمتر به صورت علمی و جامع پرداخته شده و همچنان ابعاد مختلف آن ناشناخته است. این امر مانع از شکل‌گیری یک اجماع نظری و گفتمان سازنده نسبت به پدیده مهاجرت در میان سیاست‌گذاران، جامعه علمی و عموم جامعه شده است. به علت فقدان این شناخت و اجماع نظر، درک کلی از پدیده مهاجرت به خصوص در نگاه رسمی و حاکمیتی به شکل یک پدیده منفی و غیر‌مفید تصویر شده که فرصت استفاده مطلوب از جنبه‌های مثبت این پدیده را از کشور سلب کرده است.
 به عبارت دیگر بازتولید چرخه ناآگاهی، بی‌برنامگی و بی‌اقدامی در حوزه مهاجرت، نه تنها باعث کاهش یا رفع اثرات نامطلوب مهاجرت در کشور نمی‌شود، بلکه موجب از دست رفتن تمام منافعی است که این پدیده می‌تواند برای کشور به همراه داشته باشد. مهاجرت پدیده‌ای خاکستری است که می‌تواند اثرات مثبت و منفی زیادی را برای کشور مبدا، مقصد و خود فرد مهاجر به همراه داشته باشد. به عبارت دیگر این انتخاب‌ها و تصمیمات سیاست‌گذاران است که می‌تواند اثرات مهاجرت را در کشورهای مبدا و مقصد برجسته یا کم‌‌رنگ کند. در واقع در ایران نیز این نوع نگاه و رویکرد به مساله مهاجرت است که می‌تواند تهدیدات بالقوه این پدیده را به فرصت‌های بالفعل برای رشد و تعالی فردی و ملی تبدیل کند.