درباره پارچه قلمکار که مهمان خانه اکثر ایرانی‌هاست
به رنگ سنت
در هر خانه‌ای که سرک بکشید، دور از انتظار نیست که یک گوشه از آن پارچه‌ای با طرح قلمکار جاخوش کرده باشد. نقش‌های آشنایی ازجمله بته جقه، اماکن تاریخی، حیوانات، لیلی و مجنون، شعرای معروف، مناظر طبیعی و ... که هرکدام به نوعی چشم‌نواز است. پارچه قلمکار از زمان شاه‌عباس صفوی جایگاه خود را در هنر ایرانی پیدا کرد. اصفهان که در دوران صفویه پایتخت ایران بود همچنان این میراث هنری را برای خود حفظ کرده؛ در این شهر سالانه بخش قابل توجهی پارچه در طرح قلمکار تولید شده و در شهرهای دیگر ایران و حتی خارج از ایران توزیع می‌شود.
چرا قلمکار محبوب است؟
تنوع رنگ و طرح و زیبایی بی‌بدیل پارچه قلمکار به این صنایع دستی انعطاف‌پذیری‌ای داده که بتواند در هرجا به شکلی خود را عرضه کند. قلمکار در رنگ‌های سرد و گرم، تیره و روشن و طرح‌های مختلفی ازجمله منظره، مکان، انسان، حیوان، بته جقه، اسلیمی و چندین طرح دیگر، جوابگوی هر نوع سلیقه و ذائقه‌ای است.
عمر طولانی یک پارچه قلمکار مرغوب کمک می‌کند آن تکه صنعت دستی سنتی تا سالیان دراز مهمان یک خانه باشد و تبدیل به بخشی از تاریخ آن خانواده شود.
شست‌وشوی قلمکار
ترجیحاً این پارچه باید با دست شسته شود، در آب زیر 30 درجه سانتی‌گراد و با رنگین‌شویه یا شامپو. برای شستن آن نباید از شوینده‌های قوی استفاده شود. اگر روی پارچه قلمکار لکه‌ای ایجادشده، اسپری لکه‌بردار بدون کلر یا مخلوط صابون مایع و آب می‌تواند کمک کند. همچنین برای خشک‌کردن پارچه، آن را به صورت مچاله برای مدت زمان طولانی روبه‌روی نور شدید خورشید قرارندهید. پارچه را از پشت روبه‌روی نور ملایم قراردهید تا به تدریج خشک شود.
جنس پارچه قلمکار
از پارچه‌های نخی برای تولید قلمکار استفاده می‌شود، چون پارچه‌های پشمی مانند پنبه قدرت پذیرش رنگ ندارند. قدیم پارچه‌های ابریشمی برای تولید قلمکار رواج بیشتری داشت اما امروزه از آن استفاده نمی‌شود. کرباس، متقال، ململ حاجی‌اکبری و چلوار و کتان خارجی برای تولید قلمکار رایج است. قالب‌هایی که روی آنها طرح‌های قلمکار حکاکی می‌شود اغلب از چوب درخت گلابی یا زالزالک است. امروزه گاهی برای تولید قلمکار از رنگ‌های شیمیایی استفاده می‌شود، اما اصل رنگ‌آمیزی قلمکار با مواد طبیعی است. کتیرا، زنگ آهن، زاج سیاه، زاج سفید، روغن کرچک، روغن کنجد، گل‌سرخ، نخاله پوست انار و مواد دیگر برای رنگرزی قلمکار استفاده می‌شوند.
ویژگی‌های قلمکار مرغوب
این‌که پارچه قلمکار از جنس نخ و پنبه باشد اهمیت فراوانی دارد. طرحی که روی غیرپنبه زده شود به خوبی جذب نمی‌شود. گاهی برای تولید قلمکارهای ارزان‌تر از پارچه‌های غیرمرغوب استفاده می‌شود که نتیجه آن، قماشی با زیبایی کمتر و عمر کوتاه‌تر خواهدبود. گذشته از جنس پارچه، این‌که رنگ طبیعی باشد و نه شیمیایی هم تاثیر فراوانی در زیبایی و عمر قلمکار خواهدداشت. برای رنگ‌آمیزی قلمکار اصیل، باید از زاج و کتیرا و گلیسیرین و روغن‌های طبیعی استفاده شود، نه رنگ‌های شیمیایی کارخانه‌ای.
آموزش هنر قلمکاری
صحبت از یادگیری هنر که می‌شود بیشتر افراد به یاد طراحی و نقاشی یا قالیبافی و گلسازی و... می‌افتند. اغلب هنرهای سنتی مانند قلمکاری در مهجوریت قرار دارند و زنگ خطر نایاب شدن و انقراض آنها به صدا درآمده. اما علت چیست؟ قطعاً دلیلش این نیست که هنردوستان به این نوع هنرتمایل کمتری نشان می‌دهند. هنرهای سنتی برای افرادی که در آنها به حد تخصص برسند رشد مادی و معنوی خوبی دارد. این هنر تقریباً به شکل موروثی در زادگاه خود اصفهان از پدر به فرزند و شاگردان خاص یاد داده می‌شود و آموزش آن در حد انبوه نیست.
وجه تسمیه
خیلی ساده، از دو واژه قلم و کار. یعنی کار هنری که با قلم انجام شود. نقش و نگارهای زیبا از نوک قلم روی پارچه‌های ابریشمین انتقال می‌یابد و دنیای ذهن نگارگر خود را عیان می‌کند. البته بعدها با گسترده‌شدن صنعت، نقاشی با قلم جای خود را به چاپ داد. عرضه و تقاضای قلمکار در حد انبوه، پای تکنولوژی را به این هنر بازکرد. بااین حال، این هنر تاریخی چنان ریشه‌ای در فرهنگ ایرانی پیداکرده بود که دنیای صنعت هم نتوانست از ارزش آن بکاهد. امروزه همچنان پارچه قلمکار از بهای بالایی برخوردار است و در هر خانه‌ای که باشد، مقام خود را آن بالا بالاها حفظ می‌کند.
کاربرد انواع قلمکار
تنوع رنگ و طرح این نوع پارچه، به کاربرد آن وسعت بخشیده. بسیاری از زنان روستا و ایلات و عشایر لباس‌هایی از جنس قلمکارهای خوشرنگ در زیباترین طرح‌ها تن می‌کنند. سفره قلمکار از دیرباز معروف بوده و در اندازه یک یا دو مجمعه تولید می‌شود. گاهی هم روی مجمعه غذا قلمکار می‌کشند تا محتویات مجمعه پوشانده شود. همچنین از قلمکار برای دوخت بقچه، پرده، قطیفه و سوزنی حمام، قبا، کلاه، شلیته، رومیزی، روتختی، کیف، کفش زنانه، دامن، فرش، وسایل تزئینی، سربخاری و دیگر موارد استفاده می‌شود.
تنوع رنگ و طرح و زیبایی بی‌بدیل پارچه قلمکار به این صنایع دستی انعطاف‌پذیری‌ای داده که بتواند در هرجا به شکلی خود را عرضه کند. قلمکار در رنگ‌های سرد و گرم، تیره و روشن و طرح‌های مختلفی ازجمله منظره، مکان، انسان، حیوان، بته جقه، اسلیمی و چندین طرح دیگر، جوابگوی هر نوع سلیقه و ذائقه‌ای است.
عمر طولانی یک پارچه قلمکار مرغوب کمک می‌کند آن تکه صنعت دستی سنتی تا سالیان دراز مهمان یک خانه باشد و تبدیل به بخشی از تاریخ آن خانواده شود.
شست‌وشوی قلمکار
ترجیحاً این پارچه باید با دست شسته شود، در آب زیر 30 درجه سانتی‌گراد و با رنگین‌شویه یا شامپو. برای شستن آن نباید از شوینده‌های قوی استفاده شود. اگر روی پارچه قلمکار لکه‌ای ایجادشده، اسپری لکه‌بردار بدون کلر یا مخلوط صابون مایع و آب می‌تواند کمک کند. همچنین برای خشک‌کردن پارچه، آن را به صورت مچاله برای مدت زمان طولانی روبه‌روی نور شدید خورشید قرارندهید. پارچه را از پشت روبه‌روی نور ملایم قراردهید تا به تدریج خشک شود.
جنس پارچه قلمکار
از پارچه‌های نخی برای تولید قلمکار استفاده می‌شود، چون پارچه‌های پشمی مانند پنبه قدرت پذیرش رنگ ندارند. قدیم پارچه‌های ابریشمی برای تولید قلمکار رواج بیشتری داشت اما امروزه از آن استفاده نمی‌شود. کرباس، متقال، ململ حاجی‌اکبری و چلوار و کتان خارجی برای تولید قلمکار رایج است. قالب‌هایی که روی آنها طرح‌های قلمکار حکاکی می‌شود اغلب از چوب درخت گلابی یا زالزالک است. امروزه گاهی برای تولید قلمکار از رنگ‌های شیمیایی استفاده می‌شود، اما اصل رنگ‌آمیزی قلمکار با مواد طبیعی است. کتیرا، زنگ آهن، زاج سیاه، زاج سفید، روغن کرچک، روغن کنجد، گل‌سرخ، نخاله پوست انار و مواد دیگر برای رنگرزی قلمکار استفاده می‌شوند.
ویژگی‌های قلمکار مرغوب
این‌که پارچه قلمکار از جنس نخ و پنبه باشد اهمیت فراوانی دارد. طرحی که روی غیرپنبه زده شود به خوبی جذب نمی‌شود. گاهی برای تولید قلمکارهای ارزان‌تر از پارچه‌های غیرمرغوب استفاده می‌شود که نتیجه آن، قماشی با زیبایی کمتر و عمر کوتاه‌تر خواهدبود. گذشته از جنس پارچه، این‌که رنگ طبیعی باشد و نه شیمیایی هم تاثیر فراوانی در زیبایی و عمر قلمکار خواهدداشت. برای رنگ‌آمیزی قلمکار اصیل، باید از زاج و کتیرا و گلیسیرین و روغن‌های طبیعی استفاده شود، نه رنگ‌های شیمیایی کارخانه‌ای.
آموزش هنر قلمکاری
صحبت از یادگیری هنر که می‌شود بیشتر افراد به یاد طراحی و نقاشی یا قالیبافی و گلسازی و... می‌افتند. اغلب هنرهای سنتی مانند قلمکاری در مهجوریت قرار دارند و زنگ خطر نایاب شدن و انقراض آنها به صدا درآمده. اما علت چیست؟ قطعاً دلیلش این نیست که هنردوستان به این نوع هنرتمایل کمتری نشان می‌دهند. هنرهای سنتی برای افرادی که در آنها به حد تخصص برسند رشد مادی و معنوی خوبی دارد. این هنر تقریباً به شکل موروثی در زادگاه خود اصفهان از پدر به فرزند و شاگردان خاص یاد داده می‌شود و آموزش آن در حد انبوه نیست.
وجه تسمیه
خیلی ساده، از دو واژه قلم و کار. یعنی کار هنری که با قلم انجام شود. نقش و نگارهای زیبا از نوک قلم روی پارچه‌های ابریشمین انتقال می‌یابد و دنیای ذهن نگارگر خود را عیان می‌کند. البته بعدها با گسترده‌شدن صنعت، نقاشی با قلم جای خود را به چاپ داد. عرضه و تقاضای قلمکار در حد انبوه، پای تکنولوژی را به این هنر بازکرد. بااین حال، این هنر تاریخی چنان ریشه‌ای در فرهنگ ایرانی پیداکرده بود که دنیای صنعت هم نتوانست از ارزش آن بکاهد. امروزه همچنان پارچه قلمکار از بهای بالایی برخوردار است و در هر خانه‌ای که باشد، مقام خود را آن بالا بالاها حفظ می‌کند.
کاربرد انواع قلمکار
تنوع رنگ و طرح این نوع پارچه، به کاربرد آن وسعت بخشیده. بسیاری از زنان روستا و ایلات و عشایر لباس‌هایی از جنس قلمکارهای خوشرنگ در زیباترین طرح‌ها تن می‌کنند. سفره قلمکار از دیرباز معروف بوده و در اندازه یک یا دو مجمعه تولید می‌شود. گاهی هم روی مجمعه غذا قلمکار می‌کشند تا محتویات مجمعه پوشانده شود. همچنین از قلمکار برای دوخت بقچه، پرده، قطیفه و سوزنی حمام، قبا، کلاه، شلیته، رومیزی، روتختی، کیف، کفش زنانه، دامن، فرش، وسایل تزئینی، سربخاری و دیگر موارد استفاده می‌شود.
