اذان از کی وارد اسلام شد و ماچگونه به آن عادت کردیم
رازهـــای کلمـــات وحدت
كمتر كسی است كه اذان گفتن را بلد نباشد یا صدای اذان را نشنیده باشد. صدایی كه جزو اولین آواهایی محسوب می‌شود كه در گوش هر مسلمان شیعه‌ای بعد از به دنیا آمدن خوانده شده است. صدای اذانی كه جزو زیباترین آوای جهان شناخته می‌شود و كمتر كسی پیدا خواهد شد كلام آسمانی را بشنود و در گوشه‌ای از دلش آرامش جای نگیرد. شاید همه ما اركان اذان را بدانیم و معنای آن را هم متوجه شویم و حتی قبل از شروع هر نمازی آن را زیر لب زمزمه كنیم. شاید بارها صدای اذان را از طریق رادیو و تلویزیون شنیده باشید یا در زمان گذر از كوچه و خیابانی صدای اذان را از گلدسته مسجد بشنوید. صدای دلنشینی كه در عین آرامش خبر از آن می‌دهد كه وقت نماز فرا رسیده و باید خود را برای این امر واجب آماده كرد؛ اما شاید كمتر كسی باشد كه بداند اذان چرا به وجود آمد؟ اولین اذان را چه كسی گفت؟ از صدر اسلام تا به امروز چه تغییراتی كرده است و در نهایت نخستین اذان‌هایی كه در ایران گفته شد از چه زمانی بود و از چه زمانی در رسانه‌های جمعی اذان گفتن قبل از شروع شرعی هر نمازی آغاز شد؟
آزاده باقری
اذان به زبان عربی به معنی آگاه كردن است.
به طوری كه حتی قبل از آن‌كه دین اسلام شكل بگیرد مردم برای خبر كردن یكدیگر از واژه اذان استفاده می‌كردند، اما وقتی اسلام وارد شد، اذان دیگر به ندایی گفته شد كه مردم مسلمان را برای نماز خواندن فرا می‌خواند. به عقیده شیعیان اذان از سوی جبرئیل به پیامبر(ص) وحی شده است و بعد از آن پیامبر به بلال می‌گویند اذان را با صدای بلند بخواند. این در حالی است كه اهل سنت معتقد هستند عبدا... بن زید كه از اصحاب پیامبر(ص) بوده شكل اذان گفتن را خواب دیده آن را برای پیامبر(ص) نقل كرده است و پیامبر(ص) به بلال گفته‌اند آن را با صدای بلند بخواند. با این حال امام صادق(ع) در روایتی در زمینه سست بودن این سبك از به وجود آمدن اذان فرمودند: «وحی بر پیامبر شما نازل می‌شود؛ حال گمان می‌برید كه او اذان را از عبدا... بن زید ستانده است.»
تفاوت اذان گفتن در میان شیعه و سنی
اولین كسی كه اذان را با صدای بلند خواند، بلال حبشی در مدینه بود. اذانی كه شكل و شاكله اصلی آن بین شیعه و سنی تا حدودی فرق كرده است. به طوری كه «الصلاه خیر من النوم» به معنی «نماز بهتر است از خواب.» در اذان صبح سنی‌ها خوانده می‌شود و در شیعه خوانده نمی‌شود.
«اشهد ان علیا ولی‌ا...» به معنی «گواهی می‌دهم كه علی ولی خداوند است.» تنها در اذان شیعه خوانده می‌شود، اما این به آن معنا نیست كه شیعه این بخش از اذان را جزو الفاظ اذان قرار دهند؛ بلكه به این دلیل این بخش را به اذان اضافه كردند تا شهادت به ولایت حضرت علی(ع) را جزو احكام ایمان به حساب آورند.«حی علی خیر العمل» به معنی «بشتاب بر بهترین كار» نیز بخشی از اذان است كه تنها در میان شیعیان رواج دارد. این در حالی است كه در زمان پیامبر(ص) این بخش از اذان وجود داشت؛ اما در زمان خلافت عمر آن را حذف كردند. چون عمر بر این باور بود توجه بسیار به نماز باعث خواهد شد تا مردم جهاد را رها كنند.
«لا اله الا ا...» به معنی «نیست خدایی جز خدای یكتا» نیز دو بار در میان شیعیان و یك بار در میان اهل سنت گفته می‌شود.
تاریخچه اذان گفتن در ایران
با ورود اسلام به ایران تمام اركان دین از جمله اذان نیز به كشورمان ورود پیدا كرد، اما این‌كه از چه زمانی اذان گفتن به این سبك و سیاق شكل گرفت به دوران قاجار برمی‌گردد. اذانی كه با موسیقی و لحن ایرانی تلفیق شد و یكی از ماندگارترین و جاودانه‌ترین موسیقی‌ها را خلق كرد. چون اولین كسانی كه اذان گفتن به سبكی كه در حال حاضر وجود دارد را آغاز كردند كسانی بودند كه در كار آواز و موسیقی بوده و سعی كردند اذان را هم با نوای موسیقی آشنا و شنیدنی‌تر
كنند. از جمله نخستین كسانی كه در ایران به سبك موسیقی اذان گفتند ابوالحسن دماوندی، یكی از خوانندگان اواخر قاجاریه و اوایل پهلوی بود. اذانی كه نخستین نمونه ضبط شده روی صفحات گرامافون در سال 1308 است. به‌جز دماوندی می‌توان به حسین عندلیب اصفهانی، موذن مسجد سپهسالار (مطهری)، حاج موذن تفرشی، پدر حسین قلی‌خان نكیسا كه در عهد محمدعلی شاه، موذن مشهوری بود، عبدالرحیم اصفهانی استاد دماوندی و قربان خان قزوینی معروف به شاهی اشاره كرد كه در زمان قاجار اذان‌گو
بودند.
15 سال بعد از دماوندی بود كه تاج اصفهانی اذانی را به سبك بیات ترك خواند. اذانی كه به آواز‌خوانی خودش نزدیك بود و روی تازه از اذان‌گویی را نشان داد. عطاءا... امیدوار معمار نیز در سبك‌ها و دستگاه‌های گوناگون به آواز خوانی پرداخت.
اذانی كه جاودان شد
اما اذانی كه جزو ماندگارترین اذان‌ها شد و همه ما بارها و بارها آن را شنیده و شنیدنش هیچ‌وقت خسته‌كننده نمی‌شود اذانی است كه 64 سال پیش توسط رحیم موذن‌زاده اردبیلی خوانده شد. اذانی كه در گوشه «روح الارواح» خوانده شد. موذن‌زاده كه در آن زمان 30 سال بیشتر نداشته وقتی كه روزه بوده با چند بار تكرار در بیات ترك توانست این اثر جاویدان را ثبت كند. اذانی كه به عنوان اولین رویداد از چهار رویداد منحصر به فرد در موسیقی آیینی - مذهبی ایران ثبت شد؛ اذانی كه دیگر برای هر گوش ایرانی آشناست. اذانی كه اگر ماه رمضان هم نباشد همه را به یاد این ماه و سفره افطار خواهد انداخت.
البته به‌جز موذن‌زاده اردبیلی، اذان‌گویان بسیار دیگری هم بودند كه اذان‌های ماندگار از خود به جای گذاشتند؛ از جمله می‌توان به حسین صبحدل اشاره كرد كه كم از اذان موذن‌زاده ندارد و برای همین بسیاری این دو اذان را هم ردیف هم می‌دانند.
به جز صبحدل نیز روح‌ا... كاظم‌زاده اذان زیبایی را به یادگار گذاشته است. البته از آنجا كه اذان كاظم‌زاده از الگوی موسیقی و پاپ ایرانی نشات گرفته شده دیگر در آن خبری از ساختار اذان‌گویی سنتی ایران نیست و نظرها درباره آن‌كه این اذان زیباست یا خیر به سلیقه شنونده برمی‌گردد. در ادامه به شکل مفصل‌تر و جزئی‌تری به این اذان‌ها می‌پردازیم.
در حال حاضر تعداد اذان‌گویانی كه اذان را با صدای زیبای خود ادا می‌كنند بسیار هستند. اذان‌گویانی كه هر چند وقت یك‌بار صدای آنها در زمان اعلام شرعی نمازهای واجب به گوش می‌رسد كه از جمله می‌توان به كاظم محمدزاده، حسن رضائیان، محمد آقاتی، روحانی‌نژاد، محمدتقی تسویه‌چی و... اشاره كرد.
اذان صدایی است كه دیگر گوش همه ما ایرانی‌ها به آن عادت كرده است. صدای خوشی كه شاید زیباتر از آن را در هیچ جای دنیا باوجود آن‌كه گفته می‌شود صدای اذان طی شبانه روز در كل جهان قطع نمی‌شود، نشنیده باشیم. این موضوع هم به خوش‌سلیقگی هنرمندان ایرانی برمی‌گردد كه تلاش می‌كنند هر چیزی را به بهترین شكل خود ارائه دهند. برای همین فردوسی، شاعر بزرگ ایرانی پربیراه نگفت كه هنر نزد ایرانیان است و بس.
به طوری كه حتی قبل از آن‌كه دین اسلام شكل بگیرد مردم برای خبر كردن یكدیگر از واژه اذان استفاده می‌كردند، اما وقتی اسلام وارد شد، اذان دیگر به ندایی گفته شد كه مردم مسلمان را برای نماز خواندن فرا می‌خواند. به عقیده شیعیان اذان از سوی جبرئیل به پیامبر(ص) وحی شده است و بعد از آن پیامبر به بلال می‌گویند اذان را با صدای بلند بخواند. این در حالی است كه اهل سنت معتقد هستند عبدا... بن زید كه از اصحاب پیامبر(ص) بوده شكل اذان گفتن را خواب دیده آن را برای پیامبر(ص) نقل كرده است و پیامبر(ص) به بلال گفته‌اند آن را با صدای بلند بخواند. با این حال امام صادق(ع) در روایتی در زمینه سست بودن این سبك از به وجود آمدن اذان فرمودند: «وحی بر پیامبر شما نازل می‌شود؛ حال گمان می‌برید كه او اذان را از عبدا... بن زید ستانده است.»
تفاوت اذان گفتن در میان شیعه و سنی
اولین كسی كه اذان را با صدای بلند خواند، بلال حبشی در مدینه بود. اذانی كه شكل و شاكله اصلی آن بین شیعه و سنی تا حدودی فرق كرده است. به طوری كه «الصلاه خیر من النوم» به معنی «نماز بهتر است از خواب.» در اذان صبح سنی‌ها خوانده می‌شود و در شیعه خوانده نمی‌شود.
«اشهد ان علیا ولی‌ا...» به معنی «گواهی می‌دهم كه علی ولی خداوند است.» تنها در اذان شیعه خوانده می‌شود، اما این به آن معنا نیست كه شیعه این بخش از اذان را جزو الفاظ اذان قرار دهند؛ بلكه به این دلیل این بخش را به اذان اضافه كردند تا شهادت به ولایت حضرت علی(ع) را جزو احكام ایمان به حساب آورند.«حی علی خیر العمل» به معنی «بشتاب بر بهترین كار» نیز بخشی از اذان است كه تنها در میان شیعیان رواج دارد. این در حالی است كه در زمان پیامبر(ص) این بخش از اذان وجود داشت؛ اما در زمان خلافت عمر آن را حذف كردند. چون عمر بر این باور بود توجه بسیار به نماز باعث خواهد شد تا مردم جهاد را رها كنند.
«لا اله الا ا...» به معنی «نیست خدایی جز خدای یكتا» نیز دو بار در میان شیعیان و یك بار در میان اهل سنت گفته می‌شود.
تاریخچه اذان گفتن در ایران
با ورود اسلام به ایران تمام اركان دین از جمله اذان نیز به كشورمان ورود پیدا كرد، اما این‌كه از چه زمانی اذان گفتن به این سبك و سیاق شكل گرفت به دوران قاجار برمی‌گردد. اذانی كه با موسیقی و لحن ایرانی تلفیق شد و یكی از ماندگارترین و جاودانه‌ترین موسیقی‌ها را خلق كرد. چون اولین كسانی كه اذان گفتن به سبكی كه در حال حاضر وجود دارد را آغاز كردند كسانی بودند كه در كار آواز و موسیقی بوده و سعی كردند اذان را هم با نوای موسیقی آشنا و شنیدنی‌تر
كنند. از جمله نخستین كسانی كه در ایران به سبك موسیقی اذان گفتند ابوالحسن دماوندی، یكی از خوانندگان اواخر قاجاریه و اوایل پهلوی بود. اذانی كه نخستین نمونه ضبط شده روی صفحات گرامافون در سال 1308 است. به‌جز دماوندی می‌توان به حسین عندلیب اصفهانی، موذن مسجد سپهسالار (مطهری)، حاج موذن تفرشی، پدر حسین قلی‌خان نكیسا كه در عهد محمدعلی شاه، موذن مشهوری بود، عبدالرحیم اصفهانی استاد دماوندی و قربان خان قزوینی معروف به شاهی اشاره كرد كه در زمان قاجار اذان‌گو
بودند.
15 سال بعد از دماوندی بود كه تاج اصفهانی اذانی را به سبك بیات ترك خواند. اذانی كه به آواز‌خوانی خودش نزدیك بود و روی تازه از اذان‌گویی را نشان داد. عطاءا... امیدوار معمار نیز در سبك‌ها و دستگاه‌های گوناگون به آواز خوانی پرداخت.
اذانی كه جاودان شد
اما اذانی كه جزو ماندگارترین اذان‌ها شد و همه ما بارها و بارها آن را شنیده و شنیدنش هیچ‌وقت خسته‌كننده نمی‌شود اذانی است كه 64 سال پیش توسط رحیم موذن‌زاده اردبیلی خوانده شد. اذانی كه در گوشه «روح الارواح» خوانده شد. موذن‌زاده كه در آن زمان 30 سال بیشتر نداشته وقتی كه روزه بوده با چند بار تكرار در بیات ترك توانست این اثر جاویدان را ثبت كند. اذانی كه به عنوان اولین رویداد از چهار رویداد منحصر به فرد در موسیقی آیینی - مذهبی ایران ثبت شد؛ اذانی كه دیگر برای هر گوش ایرانی آشناست. اذانی كه اگر ماه رمضان هم نباشد همه را به یاد این ماه و سفره افطار خواهد انداخت.
البته به‌جز موذن‌زاده اردبیلی، اذان‌گویان بسیار دیگری هم بودند كه اذان‌های ماندگار از خود به جای گذاشتند؛ از جمله می‌توان به حسین صبحدل اشاره كرد كه كم از اذان موذن‌زاده ندارد و برای همین بسیاری این دو اذان را هم ردیف هم می‌دانند.
به جز صبحدل نیز روح‌ا... كاظم‌زاده اذان زیبایی را به یادگار گذاشته است. البته از آنجا كه اذان كاظم‌زاده از الگوی موسیقی و پاپ ایرانی نشات گرفته شده دیگر در آن خبری از ساختار اذان‌گویی سنتی ایران نیست و نظرها درباره آن‌كه این اذان زیباست یا خیر به سلیقه شنونده برمی‌گردد. در ادامه به شکل مفصل‌تر و جزئی‌تری به این اذان‌ها می‌پردازیم.
در حال حاضر تعداد اذان‌گویانی كه اذان را با صدای زیبای خود ادا می‌كنند بسیار هستند. اذان‌گویانی كه هر چند وقت یك‌بار صدای آنها در زمان اعلام شرعی نمازهای واجب به گوش می‌رسد كه از جمله می‌توان به كاظم محمدزاده، حسن رضائیان، محمد آقاتی، روحانی‌نژاد، محمدتقی تسویه‌چی و... اشاره كرد.
اذان صدایی است كه دیگر گوش همه ما ایرانی‌ها به آن عادت كرده است. صدای خوشی كه شاید زیباتر از آن را در هیچ جای دنیا باوجود آن‌كه گفته می‌شود صدای اذان طی شبانه روز در كل جهان قطع نمی‌شود، نشنیده باشیم. این موضوع هم به خوش‌سلیقگی هنرمندان ایرانی برمی‌گردد كه تلاش می‌كنند هر چیزی را به بهترین شكل خود ارائه دهند. برای همین فردوسی، شاعر بزرگ ایرانی پربیراه نگفت كه هنر نزد ایرانیان است و بس.
