مروری بر تعدادی از اذان‌های مشهور در طول این سال‌ها
بخوان به نام خداوندت
اذان در ماه رمضان جایگاه متفاوتی پیدا می‌كند؛ بر خلاف طول سال كه بیشتر افراد فقط به زمان پخش اذان توجه می‌كنند، در این ماه با توجه به حال و هوای معنوی رایج بین مردم، توجه بیشتری به اذان و صوت و لحن گوینده اذان صورت می‌گیرد. كافی است به لحظات قبل از افطار دقت كنید كه در میان حس و حال دعاها و مناجات‌های پیش از اذان، همه در انتظار شنیدن اذان را هستند و حتی برخی افراد كه شبكه‌های تلویزیونی را بالا و پایین می‌كنند تا به اذان مورد علاقه‌شان گوش دهند. در این گزارش مروری بر اذان‌های ماندگار ایران و برخی نقاط جهان داشته‌ایم، اذان‌هایی از زمان قاجار و پهلوی تا اذان‌های تازه‌تر كه حس و حال امروزی‌تر دارند.
محمد وفایی
جناب ابوالحسن دماوندی
اذان ابوالحسن دماوندی احتمالا قدیمی‌ترین اذان ایرانی است كه روی صفحه گرامافون ضبط شده و به ما رسیده و نكته متفاوتی كه پس از گوش دادن این اذان جلب می‌كند، ترجمه همزمانی است كه شخص دیگری پس از ادای عبارات اذان توسط مؤذن، ارائه می‌كند. نكته دیگر، تحریرهای گوش‌نواز و پرتعدادی است كه دماوندی در همه قسمت‌های اذان به كار می‌برد و شاید بتوان گفت اذان او بیشتر به یك آواز ایرانی از یك استاد آواز شبیه است. قدمت این اذان كه در فواصل بیات ترك قرائت شده، به سال ۱۳۰۸ می‌رسد و جالب است بدانید كه جناب ابوالحسن دماوندی مؤذن شخصی مظفرالدین شاه بوده است. دماوندی در سال ۱۲۴۶ یا ۱۲۵۰ شمسی متولد شد و اذان و آواز ایرانی را همزمان از استادان اصفهانی مانند سید عبدالرحیم اصفهانی و سید جعفر لاهیجی فرا گرفت. بجز اذان، یك صفحه آواز افشاری با تار آقا میرزا حسینقلی و یك صفحه هم با تار حاجی علی‌اكبر خان شهنازی از ابوالحسن دماوندی به جای مانده است. او سال ۱۳۵۹ درگذشت.
رحیم مؤذن‌زاده اردبیلی
مشهورترین اذانی كه به‌ویژه در ماه مبارك رمضان زیاد شنیده می‌شود، همین اذان است كه رحیم مؤذن‌زاده اردبیلی آن را سال ۱۳۳۴ و در ۳۰ سالگی گفته است. این اذان در گوشه روح‌الارواح خوانده شده و مؤذن‌زاده در حالی كه روزه بوده، آن را در استودیوی شماره ۶ رادیو و در بیات ترك اجرا كرده است.
محمدرضا شجریان معتقد است مؤذن‌زاده در این اذان دستگاه عظیم بیات ترك را در پنج دقیقه خلاصه كرده است. این اذان‌گوی مشهور ایرانی درباره دلیل ایرانی بودن لحن اذانش گفته بود ما ایرانی هستیم و اذان ما باید برخاسته از فرهنگ خودمان باشد.
«الان اذان‌خوان‌هایی هستند كه از اذان‌خوان‌های عربستانی تقلید می‌كنند و این پسندیده نیست. خودمان باید ابتكار به خرج دهیم.» مؤذن‌زاده در سال ۱۳۸۴ بر اثر سرطان در تهران درگذشت و اذان مشهورش در سال ۱۳۸۷ به عنوان یك اثر ملی معنوی ثبت شد.
حسین صبحدل
كارشناسان، اذان حسین صبحدل را هم‌ردیف اذان مؤذن‌زاده تعریف می‌كنند، چرا كه صبحدل هم به همه زوایای موسیقی ایرانی تسلط دارد و اذانی كه در بیات ترك خوانده بسیار مشهور شده است. با گذشت حدود ۴۰ سال از این اذان، محبوبیت آن همچنان به قوت خود باقی است و علی‌رغم خوانده شدن این اذان در بیات ترك، تفاوت چشمگیری با اذان مؤذن‌زاده در آن وجود دارد. صبحدل علاوه بر مؤذن بودن، در برنامه‌های رادیویی و تلویزیونی آغاز انقلاب نیز نقش مهمی داشته و به ویژه در تولید و هدایت برنامه‌های مناسبتی ماه مبارك رمضان تاثیرگذار بوده است. به گفته سهیل محمودی، حسین صبحدل نقش مهمی در خلق ربنای مشهور محمدرضا شجریان داشته است. برگزاری جلسات قرآنی در مساجد و حسینیه‌ها و داوری در مسابقات قرآن، از دیگر فعالیت‌های اوست. صبحدل سال ۱۳۸۸ و پس از گذراندن سه سال بیماری سخت ریوی در ۷۸ سالگی دار فانی را وداع گفت.
محمد آقاتی
شیخ محمد آقاتی روحانی، قاری قرآن و مؤذن خراسانی و قدیمی‌ترین مؤذن برجسته و صاحب سبك آستان قدس رضوی و از پیشكسوتان تلاوت اذان در رادیوی ایران بود. اذان آقاتی یكی از مشهورترین اذان‌های یك قرن اخیر است كه در سال ۱۳۹۰ در فهرست آثار ملی ایران جای گرفته است. او اذان را در دستگاه شور اجرا كرده و اجرایش از نظر صوت و لحن كم‌نظیر است.
زنگ خاصی كه صدای او دارد، باعث شده اذانش با سایر اذان‌های مشهور متفاوت باشد. او در جوانی مؤذن مسجد گوهرشاد در حرم مطهر امام رضا(ع) بود و صبح، ظهر و شب بدون بلندگو و از بالای گلدسته‌های مسجد اذان می‌گفت.
در نهایت اذان مشهور شیخ محمد آقاتی در سال ۱۳۲۷ در رادیو تهران ضبط شد كه این اذان همچنان از شبكه‌های صدا و سیما پخش می‌شود. این مؤذن خوش‌صدا در نهایت در سال ۱۳۷۲ در تهران فوت كرد.
محسن حاجی حسنی كارگر
فاجعه منا در سال ۱۳۹۴ حال و هوای غمباری به حج تمتع آن سال بخشید و شهادت ۴۶۴ نفر از هموطنان، كام همه را تلخ كرد. در میان شهدای این حادثه، یكی از آنها بیشتر مورد توجه قرار گرفت و سر زبان‌ها افتاد، محسن حاجی حسنی كارگر، قاری بین‌المللی‌ای كه نفر اول مسابقات جهانی مالزی بود و افتخار اذان گفتن در حرم مطهر امام رضا(ع) را هم داشت. این قاری مشهدی روزهای چهارشنبه اذان صبح را در حرم مطهر قرائت می‌كرد و پس از شهادت در منا، اذان با صدای وی نیز به شبكه‌های صدا و سیما راه یافت.
جلال‌الدین تاج اصفهانی
حدود ۱۵ سال پس از اذان جناب ابوالحسن دماوندی، تاج اصفهانی خواننده مكتب اصفهان اذانی را در بیات ترك خواند كه تجربه تازه‌ای از اذان‌گویی در این دستگاه است. عنصر ترجمه همزمان در این اذان هم وجود دارد كه احتمالا به اینجا برمیگردد كه در آن زمان تعداد زیادی از مردم سواد عربی حتی در این حد هم نداشته‌اند و لازم بوده كه عبارات برایشان ترجمه شود. تحریرهای آوازی در اذان تاج اصفهانی به وضوح پیداست و او كاملا با سبك آوازی خود اذان گفته است. تاج اصفهانی از استادان برجسته آواز ایرانی بود و ضمن خوانندگی، سرپرستی نوازندگان رادیو اصفهان را نیز بر عهده داشت. او در رادیو اصفهان به اجرای آواز با تار اكبرخان نوروزی و برنامه آموزش گوشه‌های دستگاه‌های موسیقی ایرانی پرداخت.
تاج اصفهانی شاگردان مشهوری مانند علیرضا افتخاری و حمیدرضا نوربخش را تربیت كرده و قطعه «آتش دل» از مشهورترین آثاری است كه اجرا كرده. این خواننده موسیقی ایرانی سال ۱۳۶۰ و در ۷۸ سالگی در اصفهان درگذشت و آرامگاه وی در تخت فولاد اصفهان قرار دارد.
سلیم مؤذن‌زاده اردبیلی
اذان گفتن در خانواده مؤذن‌زاده موروثی است و بیش از ۱۵۰ سال سابقه دارد. پدر رحیم مؤذن‌زاده تا دهه ۲۰ در اردبیل اذان می‌گفته است. برادر كوچك‌تر رحیم مؤذن‌زاده نیز با صدای قدرتمندش شناخته می‌شود و نوحه مشهور «زینب زینب» نقش ویژه‌ای در شناساندن این مداح و مؤذن پیشكسوت به مردم داشت. اذان سلیم مؤذن‌زاده در دستگاه ماهور خوانده شده و او لا به لای خواندن عبارات اذان، اشعاری با مضامین مرتبط با هر بخش از اذان می‌خواند. مثلا بیت «گواه من كه یزدان بی ولی نیست/ ولی و حجت حق جز علی نیست» پس از عبارت «اشهد اَنَّ علیا ولی ا...» خوانده می‌شود و به تأثیر آن در خواننده می‌افزاید.
حسینعلی شریف
اذان حسینعلی شریف، قاری و مؤذن پیشكسوت بر‌خلاف دیگر اذان‌های مشهور از آواز ایرانی بهره نگرفته و او اذانش را در مقام حجاز و به سبك موذنان عرب‌زبان گفته است. شریف نقل می‌كند كه در سال ۱۳۵۹ برای تلاوت قرآن نزد استادش می‌رود و استاد از او می‌خواهد یك اذان بگوید. «هر چقدر كه من اصرار كردم فایده‌ای نداشت و هر چقدر كه گفتم تا الان اذان نگفته‌ام، قبول نكرد و گفت كمی از اذان را قرائت كنم. ا...اكبر را كه خواندم گفت خوب است، به این ترتیب اذانی كه سال‌هاست از صدا و سیما پخش می‌شود، خلق شد. من مطمئنم این اذان خواست خدا بوده است تا بر زبان من جاری شود و به هیچ وجه به من تعلق ندارد.» نكته جالب درباره اذان حسینعلی شریف الهام ناخودآگاهی است كه از موسیقی فیلم محمد رسول‌ا...(ص) ساخته مصطفی عقاد گرفته است. «در سال ۱۳۵۷ من عضو گروه سرود استقبال از امام(ره) بودم و در آنجا فیلم را برای ما نمایش دادند و از آنجا كه ترجمه و زیرنویس نداشت، ما بیشتر محو موسیقی فیلم شدیم و بعدها این موسیقی منبع الهام من شد.»
عطاءا... امیدوار
عطاءا... امیدوار یك هنرمند معمار، شهرساز، نقاش و موسیقیدان است كه علاوه بر اینها، دستی هم در آتش آواز ایرانی دارد و آواز را نزد سلیمان امیر قاسمی آموخته است. او هم مانند بسیاری از اهالی موسیقی ایرانی، اقدام به اذان‌گویی در دستگاه‌های مختلف موسیقی ایرانی كرده است. امیدوار بر‌خلاف دیگران كه بیشتر در بیات ترك اذان گفته‌اند، در دستگاه‌های نوا، همایون و چهارگاه اذان گفته است كه به اعتقاد كارشناسان، موفق‌ترین تجربه او در اذان‌گویی در دستگاه چهارگاه و گوشه منصوری است. عطاءا... امیدوار در مراسم تشییع محمدرضا لطفی، موسیقیدان و نوازنده برجسته هم اذان خاص و شنیدنی‌ای گفته است.
روح‌ا... كاظم‌زاده
اذان انتظار یكی از اذان‌های نسبتا جدید است كه در سال‌های اخیر بسیار شنیده شده و به ویژه در میان جوانان طرفداران بسیاری دارد. لحن غم‌انگیز و ملودی خاص این اذان به سرعت در اماكن مذهبی شنیده شد، لحنی كه از غم فراق و انتظار حكایت دارد. ظاهرا قدمت این اذان به سال‌هایی برمیگردد كه كاظم‌زاده در مسجد دانشگاه تهران مؤذن بوده و به‌تدریج به سبك خاص خودش در اذان‌گویی رسیده است. كاظم‌زاده متولد سال ۱۳۵۹ در كرمان است و در این سال‌ها سوابقی در مدیریت فرهنگی داشته است.
اذان ابوالحسن دماوندی احتمالا قدیمی‌ترین اذان ایرانی است كه روی صفحه گرامافون ضبط شده و به ما رسیده و نكته متفاوتی كه پس از گوش دادن این اذان جلب می‌كند، ترجمه همزمانی است كه شخص دیگری پس از ادای عبارات اذان توسط مؤذن، ارائه می‌كند. نكته دیگر، تحریرهای گوش‌نواز و پرتعدادی است كه دماوندی در همه قسمت‌های اذان به كار می‌برد و شاید بتوان گفت اذان او بیشتر به یك آواز ایرانی از یك استاد آواز شبیه است. قدمت این اذان كه در فواصل بیات ترك قرائت شده، به سال ۱۳۰۸ می‌رسد و جالب است بدانید كه جناب ابوالحسن دماوندی مؤذن شخصی مظفرالدین شاه بوده است. دماوندی در سال ۱۲۴۶ یا ۱۲۵۰ شمسی متولد شد و اذان و آواز ایرانی را همزمان از استادان اصفهانی مانند سید عبدالرحیم اصفهانی و سید جعفر لاهیجی فرا گرفت. بجز اذان، یك صفحه آواز افشاری با تار آقا میرزا حسینقلی و یك صفحه هم با تار حاجی علی‌اكبر خان شهنازی از ابوالحسن دماوندی به جای مانده است. او سال ۱۳۵۹ درگذشت.
رحیم مؤذن‌زاده اردبیلی
مشهورترین اذانی كه به‌ویژه در ماه مبارك رمضان زیاد شنیده می‌شود، همین اذان است كه رحیم مؤذن‌زاده اردبیلی آن را سال ۱۳۳۴ و در ۳۰ سالگی گفته است. این اذان در گوشه روح‌الارواح خوانده شده و مؤذن‌زاده در حالی كه روزه بوده، آن را در استودیوی شماره ۶ رادیو و در بیات ترك اجرا كرده است.
محمدرضا شجریان معتقد است مؤذن‌زاده در این اذان دستگاه عظیم بیات ترك را در پنج دقیقه خلاصه كرده است. این اذان‌گوی مشهور ایرانی درباره دلیل ایرانی بودن لحن اذانش گفته بود ما ایرانی هستیم و اذان ما باید برخاسته از فرهنگ خودمان باشد.
«الان اذان‌خوان‌هایی هستند كه از اذان‌خوان‌های عربستانی تقلید می‌كنند و این پسندیده نیست. خودمان باید ابتكار به خرج دهیم.» مؤذن‌زاده در سال ۱۳۸۴ بر اثر سرطان در تهران درگذشت و اذان مشهورش در سال ۱۳۸۷ به عنوان یك اثر ملی معنوی ثبت شد.
حسین صبحدل
كارشناسان، اذان حسین صبحدل را هم‌ردیف اذان مؤذن‌زاده تعریف می‌كنند، چرا كه صبحدل هم به همه زوایای موسیقی ایرانی تسلط دارد و اذانی كه در بیات ترك خوانده بسیار مشهور شده است. با گذشت حدود ۴۰ سال از این اذان، محبوبیت آن همچنان به قوت خود باقی است و علی‌رغم خوانده شدن این اذان در بیات ترك، تفاوت چشمگیری با اذان مؤذن‌زاده در آن وجود دارد. صبحدل علاوه بر مؤذن بودن، در برنامه‌های رادیویی و تلویزیونی آغاز انقلاب نیز نقش مهمی داشته و به ویژه در تولید و هدایت برنامه‌های مناسبتی ماه مبارك رمضان تاثیرگذار بوده است. به گفته سهیل محمودی، حسین صبحدل نقش مهمی در خلق ربنای مشهور محمدرضا شجریان داشته است. برگزاری جلسات قرآنی در مساجد و حسینیه‌ها و داوری در مسابقات قرآن، از دیگر فعالیت‌های اوست. صبحدل سال ۱۳۸۸ و پس از گذراندن سه سال بیماری سخت ریوی در ۷۸ سالگی دار فانی را وداع گفت.
محمد آقاتی
شیخ محمد آقاتی روحانی، قاری قرآن و مؤذن خراسانی و قدیمی‌ترین مؤذن برجسته و صاحب سبك آستان قدس رضوی و از پیشكسوتان تلاوت اذان در رادیوی ایران بود. اذان آقاتی یكی از مشهورترین اذان‌های یك قرن اخیر است كه در سال ۱۳۹۰ در فهرست آثار ملی ایران جای گرفته است. او اذان را در دستگاه شور اجرا كرده و اجرایش از نظر صوت و لحن كم‌نظیر است.
زنگ خاصی كه صدای او دارد، باعث شده اذانش با سایر اذان‌های مشهور متفاوت باشد. او در جوانی مؤذن مسجد گوهرشاد در حرم مطهر امام رضا(ع) بود و صبح، ظهر و شب بدون بلندگو و از بالای گلدسته‌های مسجد اذان می‌گفت.
در نهایت اذان مشهور شیخ محمد آقاتی در سال ۱۳۲۷ در رادیو تهران ضبط شد كه این اذان همچنان از شبكه‌های صدا و سیما پخش می‌شود. این مؤذن خوش‌صدا در نهایت در سال ۱۳۷۲ در تهران فوت كرد.
محسن حاجی حسنی كارگر
فاجعه منا در سال ۱۳۹۴ حال و هوای غمباری به حج تمتع آن سال بخشید و شهادت ۴۶۴ نفر از هموطنان، كام همه را تلخ كرد. در میان شهدای این حادثه، یكی از آنها بیشتر مورد توجه قرار گرفت و سر زبان‌ها افتاد، محسن حاجی حسنی كارگر، قاری بین‌المللی‌ای كه نفر اول مسابقات جهانی مالزی بود و افتخار اذان گفتن در حرم مطهر امام رضا(ع) را هم داشت. این قاری مشهدی روزهای چهارشنبه اذان صبح را در حرم مطهر قرائت می‌كرد و پس از شهادت در منا، اذان با صدای وی نیز به شبكه‌های صدا و سیما راه یافت.
جلال‌الدین تاج اصفهانی
حدود ۱۵ سال پس از اذان جناب ابوالحسن دماوندی، تاج اصفهانی خواننده مكتب اصفهان اذانی را در بیات ترك خواند كه تجربه تازه‌ای از اذان‌گویی در این دستگاه است. عنصر ترجمه همزمان در این اذان هم وجود دارد كه احتمالا به اینجا برمیگردد كه در آن زمان تعداد زیادی از مردم سواد عربی حتی در این حد هم نداشته‌اند و لازم بوده كه عبارات برایشان ترجمه شود. تحریرهای آوازی در اذان تاج اصفهانی به وضوح پیداست و او كاملا با سبك آوازی خود اذان گفته است. تاج اصفهانی از استادان برجسته آواز ایرانی بود و ضمن خوانندگی، سرپرستی نوازندگان رادیو اصفهان را نیز بر عهده داشت. او در رادیو اصفهان به اجرای آواز با تار اكبرخان نوروزی و برنامه آموزش گوشه‌های دستگاه‌های موسیقی ایرانی پرداخت.
تاج اصفهانی شاگردان مشهوری مانند علیرضا افتخاری و حمیدرضا نوربخش را تربیت كرده و قطعه «آتش دل» از مشهورترین آثاری است كه اجرا كرده. این خواننده موسیقی ایرانی سال ۱۳۶۰ و در ۷۸ سالگی در اصفهان درگذشت و آرامگاه وی در تخت فولاد اصفهان قرار دارد.
سلیم مؤذن‌زاده اردبیلی
اذان گفتن در خانواده مؤذن‌زاده موروثی است و بیش از ۱۵۰ سال سابقه دارد. پدر رحیم مؤذن‌زاده تا دهه ۲۰ در اردبیل اذان می‌گفته است. برادر كوچك‌تر رحیم مؤذن‌زاده نیز با صدای قدرتمندش شناخته می‌شود و نوحه مشهور «زینب زینب» نقش ویژه‌ای در شناساندن این مداح و مؤذن پیشكسوت به مردم داشت. اذان سلیم مؤذن‌زاده در دستگاه ماهور خوانده شده و او لا به لای خواندن عبارات اذان، اشعاری با مضامین مرتبط با هر بخش از اذان می‌خواند. مثلا بیت «گواه من كه یزدان بی ولی نیست/ ولی و حجت حق جز علی نیست» پس از عبارت «اشهد اَنَّ علیا ولی ا...» خوانده می‌شود و به تأثیر آن در خواننده می‌افزاید.
حسینعلی شریف
اذان حسینعلی شریف، قاری و مؤذن پیشكسوت بر‌خلاف دیگر اذان‌های مشهور از آواز ایرانی بهره نگرفته و او اذانش را در مقام حجاز و به سبك موذنان عرب‌زبان گفته است. شریف نقل می‌كند كه در سال ۱۳۵۹ برای تلاوت قرآن نزد استادش می‌رود و استاد از او می‌خواهد یك اذان بگوید. «هر چقدر كه من اصرار كردم فایده‌ای نداشت و هر چقدر كه گفتم تا الان اذان نگفته‌ام، قبول نكرد و گفت كمی از اذان را قرائت كنم. ا...اكبر را كه خواندم گفت خوب است، به این ترتیب اذانی كه سال‌هاست از صدا و سیما پخش می‌شود، خلق شد. من مطمئنم این اذان خواست خدا بوده است تا بر زبان من جاری شود و به هیچ وجه به من تعلق ندارد.» نكته جالب درباره اذان حسینعلی شریف الهام ناخودآگاهی است كه از موسیقی فیلم محمد رسول‌ا...(ص) ساخته مصطفی عقاد گرفته است. «در سال ۱۳۵۷ من عضو گروه سرود استقبال از امام(ره) بودم و در آنجا فیلم را برای ما نمایش دادند و از آنجا كه ترجمه و زیرنویس نداشت، ما بیشتر محو موسیقی فیلم شدیم و بعدها این موسیقی منبع الهام من شد.»
عطاءا... امیدوار
عطاءا... امیدوار یك هنرمند معمار، شهرساز، نقاش و موسیقیدان است كه علاوه بر اینها، دستی هم در آتش آواز ایرانی دارد و آواز را نزد سلیمان امیر قاسمی آموخته است. او هم مانند بسیاری از اهالی موسیقی ایرانی، اقدام به اذان‌گویی در دستگاه‌های مختلف موسیقی ایرانی كرده است. امیدوار بر‌خلاف دیگران كه بیشتر در بیات ترك اذان گفته‌اند، در دستگاه‌های نوا، همایون و چهارگاه اذان گفته است كه به اعتقاد كارشناسان، موفق‌ترین تجربه او در اذان‌گویی در دستگاه چهارگاه و گوشه منصوری است. عطاءا... امیدوار در مراسم تشییع محمدرضا لطفی، موسیقیدان و نوازنده برجسته هم اذان خاص و شنیدنی‌ای گفته است.
روح‌ا... كاظم‌زاده
اذان انتظار یكی از اذان‌های نسبتا جدید است كه در سال‌های اخیر بسیار شنیده شده و به ویژه در میان جوانان طرفداران بسیاری دارد. لحن غم‌انگیز و ملودی خاص این اذان به سرعت در اماكن مذهبی شنیده شد، لحنی كه از غم فراق و انتظار حكایت دارد. ظاهرا قدمت این اذان به سال‌هایی برمیگردد كه كاظم‌زاده در مسجد دانشگاه تهران مؤذن بوده و به‌تدریج به سبك خاص خودش در اذان‌گویی رسیده است. كاظم‌زاده متولد سال ۱۳۵۹ در كرمان است و در این سال‌ها سوابقی در مدیریت فرهنگی داشته است.
