همان‌طور كه اطلاع دارید میزان صادرات غیرنفتی كشور در سه ماهه اول سال جاری نسبت به مدت مشابه سال گذشته چیزی حدود 44 درصد كاهش داشته‌است، برای ورود به بحث لطفا بفرمایید دلیل عمده این كاهش چه بوده‌است؟ صرفا به دلیل شیوع كرونا بوده یا دلایل دیگری نیز وجود داشته‌است؟
از ابتدای اسفندماه سال گذشته كه بحث شیوع كرونا در ایران مطرح شد به‌دلیل محدودیت‌های ایجاد شده در سفر مسافران چه زمینی چه هوایی و چه دریایی و به تبع آن بسته شدن بعضی از مرزها، تجارت نیز با یك وقفه مواجه شد. به‌طوری‌كه در اسفندماه از 31 مرز زمینی كه داریم شاید بیش از 20 مرز بسته بود. البته با گذشت زمان، این محدودیت‌ها نیز كاهش یافت به‌طوری كه در حال حاضر حدودا 28 مرز ما بازگشایی شده‌است. بنابراین اگر شما بخواهید تجارت خارجی ایران را از اواسط اسفند بررسی كنید عمده مشكلات تجارت ما مربوط به بسته بودن مرزهایی است كه در حال حاضر بازگشایی شده‌اند. به‌طوری كه اگر شما آمار تجارت ایران در ماه‌های خرداد و تیر را نسبت به ماه‌های فروردین و اردیبهشت مقایسه كنید رشد قابل‌توجهی در ماه‌های خرداد و اردیبهشت نسبت به دو‌ماه اول سال مشاهده می‌كنید كه دلیل اصلی آن موضوع باز شدن مرزهاست. دلیل دیگری كه وجود دارد این است كه چون در شرایط كرونا تردد مسافر بین كشورها ممنوع شد و از آنجا كه بخشی از تجارت ما منوط به سفر تجار ما به كشورهای همسایه یا سفر تجار كشورهای همسایه به كشور ماست طبیعتا با ممنوعیت تردد مسافر میان كشورها، در تجارت ما وقفه ایجاد شد. ما معتقدیم همان‌طور كه آمار تجارت خارجی ما در ماه‌های خرداد و تیر نسبت به فروردین و اردیبهشت بهتر شده‌است این آمار اگر محدودیت‌های مرزی جدیدی اتفاق نیفتد در مرداد و شهریور و... بهتر نیز خواهد شد. ضمن این‌كه خود ایران هیچ محدودیتی برای تجارت مرزی با هیچ كشوری اعمال نكرده و بعضا برخی از كشورهای همسایه این كار را انجام داده‌اند.
 الان فقط سه مرز ما بسته ‌است؟
بله، مثلا تركمنستان مرز زمینی خود با ایران را باز نكرده، اما تجارت ریلی ما با تركمنستان برقرار است و این یك فرصت برای ما است تا بتوانیم تجارت با كشورهای همسایه را توسعه دهیم. نكته دیگری كه باید عرض كنم این است كه كاهش صادرات غیرنفتی در سه ماهه اول سال جاری به آمار صادرات سال گذشته‌مان نیز مربوط است. وقتی شما سه ماه اول امسال را با سه ماهه مدت مشابه سال گذشته مقایسه می‌كنید باید توجه كنید كه ما در سه ماهه اول سال 98 چیزی حدود دو میلیارد دلار صادرات گاز به تركیه داشتیم در حالی كه این صادرات در سه ماهه اول امسال وجود نداشته‌است. بنابراین یك بخشی از این كاهش صادرات مربوط به همین عدم صادرات گاز به تركیه‌ است. نكته بعدی این است كه اگر شما آمار تجارت خارجی كل كشورهای دنیا را ملاحظه كنید، می‌بینید كه صادرات خیلی از كشورها حتی كشورهای اروپایی تا میزان 40 تا 50 درصد در نیمه اول سال 2020 نسبت به نیمه اول 2019 میلادی كاهش داشته و این نشان‌دهنده این است كه كرونا نه‌تنها برای شرایط ما كه در حال حاضر تحریم هستیم، بلكه برای كشورهایی كه نه تحریم بوده و نه روابط بانكی و سیستم حمل و نقل آنها با مشكل مواجه ‌است نیز با كاهش 50‌درصدی صادرات و تجارت همراه بوده‌است.
صادرات غیرنفتی در شرایط فعلی برای اقتصاد ایران اهمیت بسیار بالایی دارد، چرا كه در حال حاضر تنها راه تنفس اقتصاد ایران همین صادرات غیرنفتی است. سال پیش صادرات غیرنفتی ما حدود 42 میلیار دلار بود. به نظرتان اگر این روند كرونا ادامه داشته باشد صادرات ما تا انتهای سال با چه میزان كاهشی مواجه خواهد شد. این سؤال از این حیث اهمیت دارد كه ما در سال گذشته با حدود 42 میلیارد صادرات غیرنفتی با كمبودهایی مواجه شدیم كه بخشی از دلایل افزایش نرخ ارز در كشور بود.
ببینید پاسخ به این سؤال كه صادرات ما در سال جاری چقدر خواهد بود به فاكتورها و عوامل زیادی بستگی دارد، اولا به وضعیت و روند شیوع كرونا و این‌كه این بیماری به چه سمتی حركت كند و محدودیت‌های مرزی توسط همسایگان ما برقرار شود یا نه بستگی دارد. اگر محدودیت‌های مرزی دیگری برقرار نشود و ما با همین مسیر جلو برویم طبیعتا كاهش 40‌درصدی كه در سه ماهه اول امسال وجود داشت را نخواهیم داشت. ما در حال تلاش هستیم كه حداقل صادرات‌مان به مقدار سال گذشته باقی بماند و طبیعتا اگر موفق به انجام این كار شویم به معنای موفقیت و رشد است. اما به هرحال ما یك كاهش صادرات در ماه‌های اولیه سال جاری داشته‌ایم كه اگر محدودیت‌های مرزی دوباره اعمال نشود صرفا به خاطر چند ماه اول سال كه این محدودیت‌ها وجود داشت ممكن است یك تاثیر 10 تا 15 درصدی در میزان صادرات ما ایجاد شود.
 شما می‌گویید میزان صادرات ما در ماه‌های خرداد و تیر نسبت به صادرات در ماه‌های فروردین و اردیبهشت افزایش داشته‌است. صادرات ما در ماه‌های سوم و چهارم نسبت به مدت مشابه سال گذشته چه تغییراتی داشته‌است؟
براساس ‌آمار كامیون‌هایی كه در مرز برای صادرات كالا بار خالی می‌كنند و با توجه به گزارش‌های میدانی صادرات ما در دو ماه اخیر نسبت به ماه‌های اول سال افزایش داشته، اما نسبت به مدت مشابه سال قبل هنوز ارزیابی دقیقی نداریم كه بتوانم عدد مشخصی به شما بگویم. اگر آمار تیرماه هم به آمار صادراتمان اضافه شود می‌توان ارزیابی دقیق‌تری داشت.
 كشورهایی كه مرزهای خود با ایران را بسته‌اند این كار را به‌واسطه شیوع كرونا در ایران كرده‌اند؟
نه، به‌هیچ‌وجه ارتباطی به شیوع كرونا در ایران ندارد. این كشورها مرزهای خود با همه كشورها را بسته‌اند. مثلا الان پاكستان فقط مرز خود با ایران را كه نبسته‌، بلكه مرزش با همسایگان دیگرش را نیز بسته ‌است. ضمن این‌كه كرونا الان به یك موضوع جهانی تبدیل شده و صرفا به یك یا چند كشور یا حتی قاره خاصی محدود نیست.
 پس كالاهای مورد نیازشان را چگونه تامین می‌كنند؟
طبیعتا یك مدت محدود و مجدد مرزها را باز می‌كنند. ضمن این‌كه ممكن است كالاهای وارداتی‌شان خیلی اضطراری هم نباشد.
شما در جایی گفته بودید ظرفیت وارداتی 15 كشور همسایه ما چیزی بیش از 1100 میلیارد دلار است كه با همین ظرفیت‌های موجود می‌توانیم چیزی حدود 100 میلیارد دلار از این نیاز وارداتی را تامین كنیم در حالی كه مجموع صادرات ما به 15 كشور همسایه در حال حاضر در نهایت 20 میلیارد دلار است. حالا اگر محدویت‌های مرزی و ویروس كرونا تمام شود این ظرفیت 100 میلیارد دلاری صادرات بر‌اساس یك اقداماتی محقق می‌شود یا نه همین امروز این ظرفیت صادراتی در كشور وجود دارد؟
روش‌هایی برای پتانسیل‌سنجی در تجارت بین‌الملل وجود دارد كه ما این عدد را بر‌اساس این مدل‌ها استخراج كرده‌ایم. ما محاسبه كرده‌ایم كه كل واردات كشورهای همسایه بیش از 1100 میلیارد دلار است. بررسی كرده‌ایم كه این میزان واردات برای چه گروه‌های كالایی است. بعد این كالاها و گروه‌های كالایی را احصا كرده‌ایم. از آن طرف بررسی كرده‌ایم كه اصولا ما سابقه صادرات چه كالاهایی را داشته‌ایم. در مرحله بعد این دو موضوع را با یكدیگر هماهنگ كرده و بررسی می‌كنیم كه این لیست با این فهرست چه مشتركاتی دارد؟ مثلا می‌بینیم در لیست واردات این كشورها كالاهایی وجود دارند كه ما در گذشته سابقه صادرات آن كالاها به خارج از كشور را داشته‌ایم و این كشورها نیز به واردات آن نیاز دارند. با بررسی این دو ستون به این نتیجه رسیده‌ایم كه اقتصاد ایران بیش از 100 میلیارد دلار ظرفیت صادراتی به این كشورها دارد.
 یعنی پتانسیل صادرات این كالاها در كشور وجود دارد؟
بله، وقتی پتانسیل صادرات این كالاها وجود دارد می‌گوییم پس این 100 میلیارد دلار كالاهایی است كه امكان صادرات دارند. پس باید تولید و صادرات‌مان در این اقلام را اضافه كنیم، بنابراین با این آمار به بخش تولیدمان علامت می‌دهیم كه بداند كالاهایی كه در گذشته صادر شده‌است همچنان مشتری داشته و اگر تولید‌كننده ایرانی بتواند تولیدات خود را افزایش دهد بازار فروش این تولیدات وجود دارد و نیازی نیست نگران بازار فروش برای این محصولات باشید. در واقع این آمار یك خط‌دهی و كار دید‌‌بانی برای بخش تولید و صادرات است. به هرحال ما دید‌بان تجارت ایران هستیم، لذا به این 24 میلیارد دلاری كه در حال حاضر صادرات به 15 كشور همسایه وجود دارد، می‌توان 100 میلیارد دلار دیگر نیز اضافه كرد. یعنی پتانسیل صادرات 124 میلیارد دلار كالاهای ایرانی به 15 كشور همسایه ما وجود دارد. ضمن این‌كه باید بازاریابی در كشورهای همسایه نیز با جدیت صورت بگیرد، چرا كه الان این بازارها در اختیار صادركنندگان دیگری است كه باید بتوانیم بازار آنها را تصاحب كنیم. لذا این نوع ارائه آمار از سوی سازمان توسعه تجارت ایران به معنای علامت‌دهی به تولید‌كنندگان است. حالا تولید‌كنندگان باید آتش تهیه این اقدام را فراهم كنند. لذا علامت‌دهی ما برای افزایش صادرات 100 میلیارد دلاری صادرات در شرایط عادی علامت‌دهی خوبی است كه باید تولید داخل را متناسب با آن افزایش داده و با بازاریابی مناسب بتوانیم در تجار ایجاد امید كنیم.
 عمده این گروه‌های كالایی چه گروه‌های كالایی هستند؟
جداول مربوط به‌ عنوان این كالاها، تحت عنوان گروه‌های كالایی منتشر شده‌است. حتی تك‌تك كشورهای همسایه مورد بررسی قرار گرفته‌اند كه مثلا چقدر از این 100 میلیارد دلار برای پاكستان و چقدر سهم تركیه یا افغانستان است.
 الان بیشترین پتانسیل برای افزایش صادرات كالاهای ایرانی متعلق به كدام كشور همسایه ‌است؟
كشور پاكستان است كه حدود 16‌میلیارد دلار از این 100 میلیارد دلار ظرفیت صادرات به این كشور است. در حالی كه صادرات ما به پاكستان در حال حاضر چیزی حدود 4/1 میلیارد دلار است.
 یعنی پتانسیل صادرات كالاهای ایرانی به پاكستان از عراق هم بیشتر است؟
بله، چراكه هم بازار بزرگ‌تری نسبت به عراق دارد و هم كالاهای مورد نیاز پاكستان بیشتر در ایران تولید می‌شود. اما بازار عراق نسبت به پاكستان محدودتر است ضمن این‌كه الان چیزی حدود 25 درصد این بازار نیز در اختیار ایران است اما سهم ما از بازار پاكستان رقم بسیار كمی است.
در روزهای گذشته نخست‌وزیر عراق به همراه هیاتی وارد ایران شد. در سال گذشته نیز چند تن از وزرای ما و رئیس‌كل بانك مركزی سفرهایی به این كشور داشتند. گفته می‌شد بخشی از دلایل این سفر بررسی و نهایی‌شدن توافقات قبلی میان دو كشور بوده‌است. یكی از این موضوعات هدف‌گذاری برای افزایش تبادلات تجاری بین دو كشور ایران و عراق به 20 میلیارد دلار و بحث دوم كانال مالی میان دو كشور و حواشی موجود در این‌باره است. این‌كه گفته می‌شود این كانال چیزی شبیه اینستكس است و پای یك بانك آمریكایی در میان است و ... لطفا درباره این دو موضوع هم توضیح دهید.
اصولا در تعاملات سیاسی و اقتصادی كشورها به‌خصوص كشورهای همسایه بهتر این است كه مقامات ارشد دو كشور یك هدف‌گذاری برای تبادلات تجاری داشته‌باشند و براساس آن هدف‌گذاری بخش‌های تولیدی و تجاری كشورهای خود را حركت دهند. با توجه به این‌كه ما الان حدود 9میلیارد دلار صادرات كالایی و حدود چهار میلیارد دلار صادرات خدمات به عراق داریم و مجموعا حدود 13میلیارد دلار صادرات به عراق داریم طبیعتا هدف‌گذاری 20میلیارد دلاری برای تبادلات ایران و عراق رقم بلندپروازانه‌ای نیست و كاملا دست‌یافتنی است. اما درباره كانال مالی بین ایران و عراق كه به آن اشاره كردید باید بگویم ایران بابت صادراتش به عراق از این كشور طلب دارد كه این طلب در یك بانك عراقی است. با توجه به مجوزهایی كه دولت عراق دارد ما می‌توانیم در قبال پولی كه در عراق داریم اقلام مورد نیازمان را از آنها وارد كنیم. روی این موضوع بحث‌شده و اکنون در حال طی كردن مسیر خود است. اما این‌كه می‌گویید این كانال چیزی شبیه اینستكس است بله این كانال چیزی شبیه اینستكس یا همان اس‌پی‌وی است كه درواقع یك صندوق است. اما این‌كه پای یك بانك آمریكایی در میان باشد به‌هیچ‌وجه این‌طور نیست و پای یك بانك عراقی در میان است. درواقع قرار است این كار از طریق یك بانك عراقی انجام شود و ما هم در این زمینه مذاكراتی داشته‌ایم و قرار است بخشی از نیازهای اساسی‌مان را از طریق این كانال تامین كنیم.
 درواقع می‌توان گفت یك كالاهایی وارد عراق می‌شود و عراق این كالاها را از كشور خودش به ما بازصادرات می‌كند.
نه لزوما عراق باز صادرات كند. بلكه این كالاها از طریق كشور عراق وارد ایران می‌شوند. یعنی لزوما عراق صادركننده این كالاها به ایران نیست. عراق احتمالا واسطه مالی این مبادله خواهد بود.
 خب، این روند با ممانعت طرف آمریكایی مواجه نخواهد شد؟ یعنی آنها بگویند چون هدف نهایی این كالاها ایران است اجازه این كار را نمی‌دهیم.
تمایل ندارم این موضوع را بیشتر باز كنم اما باید این‌جور تعریف كنیم كه ما اقلامی را به عراق صادر كرده‌ایم و منابعی در این كشور داریم. حالا در ازای آن باید كالاهایی را وارد كنیم. حالا این واردات می‌تواند هم از عراق باشد یا این‌كه عراق این كالاها را نداشته‌باشد و این كالاها از كشورهای دیگر اما از طریق عراق وارد ایران شود تا بتوانیم هم نیازهای وارداتی‌مان را تامین كنیم و هم بتوانیم درواقع رقم صادراتی خودمان را زنده كنیم.
 درواقع نقش و جایگاه كشورهای همسایه به‌خصوص عراق در شرایط تحریمی موجود برای ایران بسیار مهم است.
بله، البته نقش ایران هم برای عراق بسیار مهم است، چون ما یك همسایه خوب هم در زمینه سیاسی و هم اقتصادی برای عراق بودیم. ضمن این‌كه درحال‌حاضر ایران تامین‌كننده بخش مهمی از كالاهای مورد نیاز عراق است. هرچند عراق بازار خوبی برای ایران است اما به‌هرحال بخش قابل‌توجهی از نیازهای كشور عراق نیز از طریق بازار ایران تامین می‌شود. اصولا روابط تجاری منابع دوسویه است و این روابط برای عراق نیز منافع خودش را داشته است.
سال 97 با یكی از مسؤولان وزارت صمت صحبت می‌كردم. وی با توجه به افزایش نرخ ارز در آن مقطع، معتقد بود احتمال دارد صادرات غیرنفتی ما به 60‌میلیارد دلار هم برسد. این در حالی بود كه آن زمان هم تحریم‌ها وجود داشت. از طرفی سال گذشته خب طبیعتا كرونا نبود و نمی‌توانست تاثیری بر میزان صادرات ما بگذارد اما درنهایت به‌رغم افزایش نرخ ارز ما شاهد صادرات 42میلیارد دلاری در سال 98 بودیم. به نظرتان دلیل اصلی این موضوع چیست؟
 اولا ما هرگز پیش‌بینی صادرات 60میلیارد دلاری نداشتیم.
 بله، یك اظهارنظر شخصی و براساس افزایش نرخ ارز در آن سال بود. موضع رسمی وزارت صمت نبود.
اگر بالاترین ارقام صادرات و واردات‌مان را بررسی كنید این آمار متعلق به همین سال‌های اخیر بوده‌است.
 البته در سال 90 میزان صادرات غیرنفتی ما به حدود 50میلیارد دلار رسید.
بله، خب باید تركیب كالایی سال 90 را بررسی كرد. چون ما گاز و میعانات گازی‌مان را هم در آمار صادرات غیرنفتی می‌آوریم این موضوع هم بسیار تاثیرگذار است. می‌خواهم بگویم هدف 60میلیارد دلاری بسیار عالی است اما تاكنون محقق نشده‌است. اما این‌كه ما چقدر می‌توانیم صادرات كنیم باید به ظرفیت‌های تولید داخلی‌مان توجه كنیم. اگر ما بخواهیم صادرات 60میلیارد دلاری داشته باشیم طبیعتا با توجه به این‌كه بخشی از مواد اولیه و ماشین‌آلات مورد نیاز ما وارداتی است باید دانست برای تحقق صادرات بیشتر كف واردات ما هم افزایش خواهد داشت. یعنی بخش تولید و تجارت ما باید آمادگی این را داشته باشد كه صادرات بیشتر نیازمند تولید بیشتر است و تولید بیشتر نیز به كفی از واردات نیازمند است. بالاخره هیچ كشوری وجود ندارد كه بدون واردات بتواند صادرات كند مگر این‌كه صرفا بخواهد مواد معدنی خود را بفروشد. اگر ما بخواهیم تولید صنعتی داشته باشیم و بخواهیم صادرات تولیدات صنعتی‌مان را افزایش دهیم نیاز به واردات داریم. لذا افزایش صادرات ما مستلزم افزایش واردات مواد اولیه و قطعات، تجهیزات و ماشین‌آلات است كه این فضا باید ایجاد شود. به یاد دارم زمانی حدود بیش از دو دهه پیش هدف‌گذاری صادرات 20میلیارد دلاری صادرات غیرنفتی یك ایده‌آل خیلی بزرگ بود اما امروز، آن هم در شرایط تحریمی به بالای 40‌میلیارد دلار رسیده‌ایم. لذا تحقق 60 یا 100میلیارد دلار صادرات غیرنفتی هم برای ایران موضوع كاملا دست‌یافتنی به شمار می‌آید.
 می‌خواهم بگویم این افزایش نرخ ارز برخلاف ادعای برخی از اقتصاددانان كه موجب جهش صادرات خواهد شد نتوانست تاثیری بر صادرات غیرنفتی ما بگذارد. حالا شاید یك بخشی از این عدم افزایش به مسائل تحریمی مربوط باشد اما به‌هرحال نرخ ارز ما چند برابر شد و عده‌ای می‌گفتند صادرات هر كالایی صرفه اقتصادی دارد و میزان صادرات ما ركورد خواهد زد و ... . چرا افزایش صادرات محقق نشد؟
زمانی هست كه شما شرایط ثابت دارید. در این شرایط ثابت، كاهش ارزش پول ملی رخ می‌دهد. در این صورت ممكن است تاثیر بیشتری بر افزایش صادرات شما داشته‌باشد، چراكه سایر شرایط ثابت بودند اما این موضوع برای ما صادق نبود. با توجه به این‌كه كاهش ارزش پول ملی روی خیلی از موضوعات اقتصاد ما تاثیر می‌گذارد، ممكن است تاثیر مثبت آن بر افزایش صادرات به آن اندازه نباشد. ضمن این‌كه فراموش نكنیم در شرایط موجود در جنگ اقتصادی دشمن همه راه‌های توسعه تجارت ما را هدف قرار داده و قصد تاثیرگذاری بر آن دارد. طبیعتا در شرایط جنگ اقتصادی ممكن است همه تحلیل‌های اقتصادی كه در شرایط عادی جوابگو است در این شرایط به پاسخ دلخواه نرسد. یعنی اصولا تحلیل‌های اقتصادی با فرض ثابت‌بودن سایر شرایط است.