اگر میخواهید با کاشت گیاه از شر حشرات موذی راحت شوید، این گزارش را بخوانید
گل ضدآفت
تا حالا اسم گل حشرهکش به گوشتان خوردهاست؟ یا اصلا فکر کردهاید ممکن است گل یا گیاهی با خاصیت حشرهکشی وجود داشتهباشد؟ پیشفرض ذهنی اغلب ما این است که حشرهکشها عموما سموم و مواد شیمیایی هستند. در حالی که در اصل طبیعت خودش برای این مشکلات هم راهحل دارد، اما چون انسان امروزی همیشه وقت ندارد و میخواهد زود به نتیجه برسد، مدام دنبال موادی است که زود اثر کنند. از طرفی اشتباهات بشری و دست بردن در اکوسیستم طبیعی باعث افزایش جمعیت آفات شدهاست. در این میان ممکن است حشرهکشهای گیاهی سرعت اثرشان به گردپای تولید مثل فزاینده آفات نرسد و در نتیجه نتوانند آنها را کنترل کنند و برای همین هم اسمشان به گوش ما ناآشنا و رسمشان نامهجور است. به همین دلیل، این گزارش را به معرفی مهمترین حشرهکش گیاهی یعنی پیرتروم (pyrethrum) اختصاص دادهایم، گیاهی که شاید بتوانیم آن را در باغچه یا مزارع کوچک خانگیمان پرورش دهیم.
سابقه حشرهکشی
گل پیرتروم در تمام دنیا به عنوان منبع اصلی تولید مواد حشرهکش گیاهی شناخته شدهاست. باید توجه داشت مهمترین ماده تشکیلدهنده هر گیاه دارویی را که اثر دارویی دارد، ماده موثره مینامند و ماده موثره این گیاه هم «پیرترین» نام دارد. مادهای که مقداری از آن در تمام بخشهای پیرتروم وجود دارد، اما مقدارش در گل و تخمدان بیش از سایر قسمتهای آن است. این ماده یک دشمن قوی برای حشرات از جمله مگس، پشه، کک، شپش، ساس، مالاریا و تعدادی از آفتهای کشاورزی است. در صنعت داروسازی برای اثربخشی بیشتر ماده موثره، مواد دیگری را همراه آن میکنند که به مواد جانبی معروفند. در مورد پیرتروم هم موادی مثل پیپرونیل
بوتوکساید، سزوگسان و سولفوکساید به این گیاه اضافه میشود تا قدرت سمی بودن آن دو برابر شود. دلیلش هم این است با وجود این که پیرترین یک فلجکننده قوی است، اما حشرات فلجشده به فاصله زمان کوتاهی پس از قرار گرفتن در معرض این ماده میتوانند توان پرواز خود را بازیابی کنند. پس باید به محلولهای استخراج شده از پیرتروم مواد شیمیایی هم اضافه کرد تا دو اتفاق فلج شدن و مرگ حشرات با کمترین تاخیر زمانی از هم اتفاق بیفتند.
سابقه کاشت
کاشت این گل در جنگ جهانی اول برای حفاظت سربازان علیه حشرات مزاحمی مثل شپش، ساس، کنه و پشه مالاریا انجام میشد. ولی بعد از ساخت حشرهکشهای شیمیایی زوداثری مثل د.د.ت، کشت و تولید پیرتروم کنار گذاشته شد. تا اینکه حدود 20 سال بعد استفاده از این مواد به دلیل سمیت بالای آنها برای انسان و محیطزیست ممنوع شد و کاشت پیرتروم دوباره مورد توجه محققان قرار گرفت.
اصولا پژوهشگران اگر بخواهند سمیت یک ماده را بسنجند، از شاخصی به عنوان «میزان سمیت برای پستانداران» استفاده میکنند. یکی از محاسن گل حشرهکش آن است که ماده موثرهاش سمیت بسیار کمی برای پستانداران دارد و از این نظر یک ماده امن محسوب میشود. از طرفی این ماده برخلاف بسیاری از سموم شیمیایی در بدن انسان انباشته نمیشود و بنابراین برای انسان مضر نیست و میتوان با امنیت خاطر از آن گیاه برای مبارزه و کنترل حشرات مزاحم و آفات استفاده کرد.
انتخاب گونه مناسب
پیرتروم گونههای متنوعی دارد و گام اول در کشت آن، انتخاب گونه سازگار با هر منطقه است، به طوری که بتوان بعد از کاشت بیشترین ماده موثره را از آن استخراج کرد. البته در تولید اقتصادی علاوه بر عملکرد محصول (تناژ برداشتشده)، کیفیت (درصد بالای ماده موثره) هم بسیار مهم است. تحقیقات نشان داده تولید تجاری پیرتروم در مناطق کوهستانی بیشتر است، ولی عملکردشان به اندازه مناطق استوایی بالا نیست. نکته دیگر این که هرچه ارتفاع بالاتر باشد، غلظت پیرترین هم افزایش مییابد. پس مناطقی با ارتفاع 1600 تا 3000 متر از سطح دریا بهترین مناطق برای کشت پیرتروم به حساب میآیند و تولید گل در ارتفاعات کمتر از 1600 متر کاهش مییابد. البته بهجز این موارد میتوان شرایط ایدهآل دیگری نیز برای كشت پیرتروم فراهم كرد؛ اما باید در نظر گرفت: پیرتروم یك گیاهی خشكیدوست است و آبوهوای نیمهخشك با زمستانهای سرد را میپسندد و برای همین نیاز به آبیاری بالا ندارد. میانگین بارندگی 1200 میلیمتر در سال و دو تا سه ماه بدون باران در سال برایش كافی است. مناطق گرم را دوست دارد، اما دمای 12- درجه سانتیگراد را نیز تحمل میكند. زمینهای شیبدار با خاك خشك، شنی و آهكی را ترجیح میدهد. در مناطقی مثل شمال كشور با رطوبت بالا و خاك سرشار از مواد آلی مناطق مرطوب رشد خوبی دارد، اما هوای مرطوب باعث كاهش غلظت ماده موثره پیرترین میشود. البته این مساله درباره سایر گیاهان دارویی هم صادق است. از كشت پیرتروم در سایه بهشدت پرهیز كنید، چون تابش ناكافی نور آفتاب باعث كاهش شدید غلظت ماده موثره آن میشود.
تكثیر و كاشت
پیرتروم به دو روش تكثیر میشود؛ كاشت بذر و تقسیم بوته. البته معمولا در سال اول بهتر است از كاشت بذر استفاده شود و در سالهای بعد میتوان از تقسیم بوته استفاده كرد.
روش مستقیم یا كاشت بذر: در شهریورماه بذرها در زمین كشت میشوند، البته باید روی آنها را با لایه نازكی از خاك سبك و برگ خشك پوشاند. فاصله بوتهها از هم نیز باید 35 تا 40 سانتیمتر و فاصله ردیفهای كاشت 30 تا 50 سانتیمتر باشد. رشد اولیه این گیاه بهشدت كند است و علفهای هرز میتوانند طی دوره رشد بر آن غلبه كنند و تمام زمین را بپوشانند. از طرفی وجین علفهای هرز نیز هزینه زیادی دارد، پس كشت به روش بذری مگر در سطوح كوچك توصیه نمیشود.
روش غیرمستقیم یا تقسیم بوته: اوایل پاییز یا اوایل بهار زمان مناسبی برای تكثیر پیرتروم به این روش است. برای اینكار بعد از خارجكردن گلهای سه تا چهار ساله از خاك، هر بوته را بستگی به حجمش به پنج تا ۱۰ قطعه تقسیم و در زمین میكارند. بوتههای انتخابشده باید كاملا سالم و بدون علائم باشند. در این روش فاصله دو بوته از همدیگر ۲۰ تا ۳۰ سانتیمتر و فاصله ردیفها ۶۰ سانتیمتر است.
داشت و برداشت
گیاه پیرتروم باید بهخوبی وجین شود، چون ممكن است در رقابت با رشد علفهای هرز شكست بخورد. این گیاه به كمبود ازت و دیگر عناصر حساس نیست، اما مصرف فسفر تاثیر زیادی بر افزایش میزان گلدادن آن میگذارد. همچنین خوشبختانه آفت خاصی در طول زمان داشت به این گیاه حمله نمیكند. اما برای برداشت پیرتروم باید به این نكته توجه داشت كه گلهای آن شبیه گلهای بابونه هستند و ماده موثرهای كه باعث خاصیت حشرهكشی این گل میشود نیز پیرترین است. پس مهم است كه زمان برداشت زمانی باشد كه بیشترین مقدار پیرترین را بتوان بهدستآورد. بهترین زمان برای اینكار در فصل گرم و خشك است. در حالت ایدهآل، برداشت گلها باید از زمانی شروع شود كه همه مزرعه به گل رفتهباشد. روز پنجم تا نهم بعد از شروع گلدهی بهترین زمان برداشت است. همچنین مهم است كه بدانید گلهای قسمتهای مركزی مزرعه نسبت به حاشیه از غلظت بالاتری از پیرترین برخوردار خواهند بود. البته بهطور متوسط در هر متر مربع حدود هفت تا 9 بوته پیرتروم كشت میشود. در حالت ایدهآل هر بوته میتواند 80 تا 100 عدد گل تولید كند. گفته میشود كه در شرایط اقلیمی مناسب از نظر خاك، آبیاری، درجه حرارت و نور تعداد این گلها به بیش از ۴۰۰ شاخه نیز میرسد. از 10 كیلوگرم گل تازه یكسوم گل خشكشده بهدستمیآید. این نكته اهمیت تجاری و اقتصادیبودن پیرتروم را
بیان میكند.
از خشككردن تا نگهداری
برداشت گلها معمولا به همراه ساقه آنها انجام میشود. البته در بعضی مناطق، گلها را یكی دو روز قبل از خشككردن، وارونه در آب قرار میدهند. این كار به اندازه بسیار كمی مقدار پیرترین را افزایش میدهد. اما در روش تجاری، گلها را در سالنهای بزرگ زیر نور خورشید و در معرض جریان هوا یا در قفسههای خشككن، خشك میكنند. فرآیند خشكشدن گل نیز تا زمانی ادامه دارد كه رطوبت گلها به كمتر از 10 درصد برسد. همچنین باید توجه داشت خردشدن پیرتروم در افزایش كارایی و طول عمر ماده موثره آن یعنی پیرترین تاثیرگذار است. هرچه پودر گل خشكشده ریزتر باشد، كارایی بیشتری بهعنوان حشرهكش دارد، اما باید دقت كرد كه در این شرایط سرعت فاسدشدن آن هم افزایش مییابد. برای راحتی كار میتوان بخشی از ساقه را هم همراه گل خرد كرد، بدون اینكه در غلظت پیرترین آن تغییری ایجاد شود. همچنین در نظر داشتهباشید پیرترین ترکیب بسیار ناپایداری است
که اگر در معرض نور، گرما و در مجاورت هوا قرار گیرد، خیلی سریع و طی چند روز تجزیه میشوند. سرما در حفظ غلظت ماده موثر گلهای خردشده تاثیر زیادی دارد، طوری که در دمای منفی 2 تا 5 درجه سانتیگراد به مدت شش ماه، بدون تغییر حفظ میشود. البته گلهای برداشتشده را میتوان در دمای اتاق و برای مدت 10 روز در ظروف کاملا در بسته بدون هوا حفظ میشوند. از گلهای خشکشده برای چند ماه میتوان در محفظه کاملا بسته، بدون هوا و دور از نور نگهداری کرد. یکی دیگر از روشهای نگهداری طولانی مدت این گل نیز غوطهور کردن آن در روغن معدنی و روغن کنجد است.