مسجد کهن برسیان با تک مناره آجری اش، از مهمترین جاذبه های گردشگری اصفهان است
برسیان؛ یادگار سلجوقیان
یك تك‌مناره آجری با نقش و نگارهای هندسی، قد ساییده به آسمان و تكیه داده به گنبدی گرد و خشتی، تنها می‌تواند روح و دل آدمی را ببرد به دوران سلجوقیان و معماری باشكوهشان كه با استفاده از مصالح ساده‌ای چون آجر و تراشِ آن، نماسازی‌های ساده و در عین حال زیبایی پدید آوردند كه اساس ساخت مساجد بزرگ و معماری مذهبی ایرانی شد. این تك‌مناره آجری شگرف با سازه گنبد و ایوان خشتی و گلی، یكی از قدیمی‌ترین مساجد ایران در روستای باصفای برسیان اصفهان را شكل داده كه گرچه جزو مساجد كمتر‌شناخته شده كشورمان است، اما از مهمترین بناهای مذهبی ایران محسوب می‌شود و تاریخ ساخت آن براساس كتیبه‌های موجود در محراب و مناره به دوره بركیارق سلجوقی باز‌می‌گردد.
مسجد برسیان كه در كتب تاریخی با نام «بَرا آن» از آن یاد شده، در 45 كیلومتری اصفهان و در شمال زاینده‌رود و در دهستان برا آن قرار دارد. برسیان در دوره صفویه به دلیل آبادی و سرسبزی، محل تفرج شاهان بوده است. اما پیشتر از آن و در زمان سلجوقیان هم برای خودش آباد بوده و محل هنرنمایی معماران و هنرمندان سلجوقی، چنان‌كه در كتیبه‌های مسجد برسیان هم چند تاریخ به ترتیب 491 و 498 قمری نوشته شده كه به نظر كارشناسان، تاریخ 491 باید زمان صحیح ساخت بنا باشد. سبك معماری و تزئینات درون مسجد و پوشش داخلی گنبد به دلیل شباهت با گنبد تاج الملك در مسجد جامع اصفهان، به احتمال بسیار براساس طراحی و شیوه معماری مسجد جامع اصفهان ساخته شده. این شباهت به حدی زیاد است كه گمان می‌رود حتی معماری هر دو بنا كار یك نفر بوده است.
این مسجد كوچك زوایای دیدنی و قابل بررسی بسیاری دارد. از جمله مقصوره آن است كه بر سطحی به شكل مربع ساخته شده و برای ساخت آن از آجرهایی به ابعاد
24 در 24 و 5/5 الی 6 سانتی‌متر استفاده شده و تزئینات آن شامل آجركاری‌های هندسی، نوشتاری و گیاهی به همراه گچبری است. در گذشته بر هر یك از دیوارهای شمالی و شرقی و غربی، دهانه‌هایی وجود داشته است. تغییرات انجام شده در مقصوره و اطراف آن طی قرن‌ها باعث به وجود آمدن تغییرات بسیاری در نماهای خارجی آن شده، ازجمله احداث ایوان جنوبی مسجد در دوره صفویه كه آسیب بسیاری به بخش شمالی بنا وارده آورده و باعث محو شدن و ویرانی برخی قسمت‌های بنا شده است.
گنبد و نمای خارجی
داخل گنبد مسجد برسیان كتیبه‌ای به خط كوفی ساده آجری شامل آیاتی از سوره فتح وجود دارد كه فقط نیمی از آن سالم مانده و بدون تاریخ ساخت است. اما نمای خارجی مسجد با منارهای قرن پنجم و ششم خراسان و عراق كه از چندین قسمت تشكیل می‌شود، تفاوت دارد. در اینجا پایه منار هم‌سطح بقیه آن است.
توسعه مسجد
در دوره صفویه اجزایی به ضلع شمالی مسجد افزوده شده كه قسمتی از یك كتیبه معرّق نفیس كاشیكاری به خط ثلث و نیز دیوارها و هلال‌هایی از آن هنوز بر جاست.
محراب ِ دیدنی
یكی از دیدنی‌های مسجد برسیان، محراب زیبای آن است كه از جالب‌ترین نمونه‌های آجركاری و گچبری عصر سلجوقی است. این محراب را اولین نمونه شناخته شده با تزئینات مقرنس آجری می‌دانند. محراب دارای نقشه نیم دوازده ضلعی است و پهنه یگانه طاق‌نمای آن كه بر دو ستون توكار استوار است، به وسیله ۳۳ ردیف طاس، مزین شده است. بخش اعظم دیوار جنوبی به محرابی بزرگ در راستای تحول معماری مساجد در دوره سلجوقی اختصاص دارد.
در مساجد این دوره به تناسب فضای بزرگی كه به مقصوره‌ها اختصاص یافته، محراب آنها نیز از ابعاد بزرگ‌تری نسبت به محراب مقصوره‌های‌پیشین برخوردار شده‌است. به جز مقرنس (كه تزئین اصلی محراب مسجد برسیان را تشكیل می‌دهد) این محراب با آجركاری، گچبری و تزئینات نوشتاری، هندسی و گیاهی نیز مزین شده است. كتیبه اصلی محراب واقع در قاب بزرگ آن، به خط كوفی آجری بر زمینه تزئینات نیمه تمام گچبری گل و بوته است.
بر پهنه قاب دوم محراب، زنجیره‌های درهم تنیده آجری ردیفی از ستاره‌های چند پر به وجود آورده‌اند. سطح داخلی آنها، هر چند نیمه تمام، با نقش مایه‌های گیاهی و نوشته‌های به خط ثلث و كوفی گچبری شده كه حاوی اسماءا... چون یا حنان، یا منان، یا سبحان، یا ا... و یا دیان است.
تزئین لچكی‌های طاق‌نمای محراب با نام ا... و محمد به خط كوفی بنایی با آجر اجرا شده است. این نمونه یكی از نخستین نمونه‌های شناخته شده از این نوع خط به شمار می‌آید كه پس از آن و تا به امروز بسیار رایج بوده و مورد استفاده قرار گرفته است.
تك‌مناری با تزئینات هزارباف
مسجد برسیان دارای یكی از قدیمی‌ترین مناره‌های تاریخی ایران است كه مجموعه‌ای از هنر آجركاری عصر سلجوقی را به نمایش گذارده. منار برسیان به‌‌رغم دیگر مناره‌های بازمانده از دوره سلجوقی به بعد، از سردر اصلی دور و خارج از گنبد و چسبیده به ساختمان مسجد مانند یك میله یا برج مدور بنا شده است. قطر مناره در سطح زمین 75/5 و ارتفاع فعلی مناره حدود 35 متر است كه ظاهرا یك متر از قسمت فوقانی آن تخریب و ویران شده است. بخش پایین منار با آجرچینی ساده پوشانده شده و بالای آن با سبكی از آجركاری كه در دوره سلجوقی رواج داشته، تزئین شده است. داخل حاشیه‌های بالای منار با اشكال لوزی و گرد، یك در میان و برج منار با نقوش معروف به هزارباف تزئین شده است. در واقع تا ارتفاع حدود شش متر آجرها به صورت ردیف‌های معمولی چیده شده‌اند. آثار اندك موجود از تزئینات ملات گچ در بندهای عمودی آجرها نشان از تنها تزئینی دارد كه برای این قسمت انتخاب شده بود . به نظر می‌رسد این تزئینات هرگز به اتمام نرسیده باشد. حاشیه‌ای تزئینی از آجرهای تراش داده شده كه تركیبی متناوب از اشكال لوزی و دایره پدید آورده است، این بخش را از قسمت دوم و میانی مناره كه ارتفاعی حدود ۲۲ متر دارد، جدا می‌كند. تمامی این بخش با تزئینات هندسی با روش آجرچینی مزین شده و شبكه‌ای از لوزی‌ها سراسر آن را پوشانده است. در قسمت كوچكی در پایین این شبكه نوع دیگری از آجركاری تزئینی، ولی بسیار مشابه آن مشاهده می‌شود كه گویای تغییر تصمیم سازندگان در انتخاب نقش در این ساختمان است. بخش سوم و اصلی تزئین در قسمت فوقانی مناره ارتفاعی حدود ۵/۶ متر دارد.نكته مهم در این مسجد وجود همین تك‌مناره است، چرا كه نشان می‌دهد سنت ساخت مناره‌های دوگانه هنوز در ایران رواج نداشته است.
این مسجد كوچك زوایای دیدنی و قابل بررسی بسیاری دارد. از جمله مقصوره آن است كه بر سطحی به شكل مربع ساخته شده و برای ساخت آن از آجرهایی به ابعاد
24 در 24 و 5/5 الی 6 سانتی‌متر استفاده شده و تزئینات آن شامل آجركاری‌های هندسی، نوشتاری و گیاهی به همراه گچبری است. در گذشته بر هر یك از دیوارهای شمالی و شرقی و غربی، دهانه‌هایی وجود داشته است. تغییرات انجام شده در مقصوره و اطراف آن طی قرن‌ها باعث به وجود آمدن تغییرات بسیاری در نماهای خارجی آن شده، ازجمله احداث ایوان جنوبی مسجد در دوره صفویه كه آسیب بسیاری به بخش شمالی بنا وارده آورده و باعث محو شدن و ویرانی برخی قسمت‌های بنا شده است.
گنبد و نمای خارجی
داخل گنبد مسجد برسیان كتیبه‌ای به خط كوفی ساده آجری شامل آیاتی از سوره فتح وجود دارد كه فقط نیمی از آن سالم مانده و بدون تاریخ ساخت است. اما نمای خارجی مسجد با منارهای قرن پنجم و ششم خراسان و عراق كه از چندین قسمت تشكیل می‌شود، تفاوت دارد. در اینجا پایه منار هم‌سطح بقیه آن است.
توسعه مسجد
در دوره صفویه اجزایی به ضلع شمالی مسجد افزوده شده كه قسمتی از یك كتیبه معرّق نفیس كاشیكاری به خط ثلث و نیز دیوارها و هلال‌هایی از آن هنوز بر جاست.
محراب ِ دیدنی
یكی از دیدنی‌های مسجد برسیان، محراب زیبای آن است كه از جالب‌ترین نمونه‌های آجركاری و گچبری عصر سلجوقی است. این محراب را اولین نمونه شناخته شده با تزئینات مقرنس آجری می‌دانند. محراب دارای نقشه نیم دوازده ضلعی است و پهنه یگانه طاق‌نمای آن كه بر دو ستون توكار استوار است، به وسیله ۳۳ ردیف طاس، مزین شده است. بخش اعظم دیوار جنوبی به محرابی بزرگ در راستای تحول معماری مساجد در دوره سلجوقی اختصاص دارد.
در مساجد این دوره به تناسب فضای بزرگی كه به مقصوره‌ها اختصاص یافته، محراب آنها نیز از ابعاد بزرگ‌تری نسبت به محراب مقصوره‌های‌پیشین برخوردار شده‌است. به جز مقرنس (كه تزئین اصلی محراب مسجد برسیان را تشكیل می‌دهد) این محراب با آجركاری، گچبری و تزئینات نوشتاری، هندسی و گیاهی نیز مزین شده است. كتیبه اصلی محراب واقع در قاب بزرگ آن، به خط كوفی آجری بر زمینه تزئینات نیمه تمام گچبری گل و بوته است.
بر پهنه قاب دوم محراب، زنجیره‌های درهم تنیده آجری ردیفی از ستاره‌های چند پر به وجود آورده‌اند. سطح داخلی آنها، هر چند نیمه تمام، با نقش مایه‌های گیاهی و نوشته‌های به خط ثلث و كوفی گچبری شده كه حاوی اسماءا... چون یا حنان، یا منان، یا سبحان، یا ا... و یا دیان است.
تزئین لچكی‌های طاق‌نمای محراب با نام ا... و محمد به خط كوفی بنایی با آجر اجرا شده است. این نمونه یكی از نخستین نمونه‌های شناخته شده از این نوع خط به شمار می‌آید كه پس از آن و تا به امروز بسیار رایج بوده و مورد استفاده قرار گرفته است.
تك‌مناری با تزئینات هزارباف
مسجد برسیان دارای یكی از قدیمی‌ترین مناره‌های تاریخی ایران است كه مجموعه‌ای از هنر آجركاری عصر سلجوقی را به نمایش گذارده. منار برسیان به‌‌رغم دیگر مناره‌های بازمانده از دوره سلجوقی به بعد، از سردر اصلی دور و خارج از گنبد و چسبیده به ساختمان مسجد مانند یك میله یا برج مدور بنا شده است. قطر مناره در سطح زمین 75/5 و ارتفاع فعلی مناره حدود 35 متر است كه ظاهرا یك متر از قسمت فوقانی آن تخریب و ویران شده است. بخش پایین منار با آجرچینی ساده پوشانده شده و بالای آن با سبكی از آجركاری كه در دوره سلجوقی رواج داشته، تزئین شده است. داخل حاشیه‌های بالای منار با اشكال لوزی و گرد، یك در میان و برج منار با نقوش معروف به هزارباف تزئین شده است. در واقع تا ارتفاع حدود شش متر آجرها به صورت ردیف‌های معمولی چیده شده‌اند. آثار اندك موجود از تزئینات ملات گچ در بندهای عمودی آجرها نشان از تنها تزئینی دارد كه برای این قسمت انتخاب شده بود . به نظر می‌رسد این تزئینات هرگز به اتمام نرسیده باشد. حاشیه‌ای تزئینی از آجرهای تراش داده شده كه تركیبی متناوب از اشكال لوزی و دایره پدید آورده است، این بخش را از قسمت دوم و میانی مناره كه ارتفاعی حدود ۲۲ متر دارد، جدا می‌كند. تمامی این بخش با تزئینات هندسی با روش آجرچینی مزین شده و شبكه‌ای از لوزی‌ها سراسر آن را پوشانده است. در قسمت كوچكی در پایین این شبكه نوع دیگری از آجركاری تزئینی، ولی بسیار مشابه آن مشاهده می‌شود كه گویای تغییر تصمیم سازندگان در انتخاب نقش در این ساختمان است. بخش سوم و اصلی تزئین در قسمت فوقانی مناره ارتفاعی حدود ۵/۶ متر دارد.نكته مهم در این مسجد وجود همین تك‌مناره است، چرا كه نشان می‌دهد سنت ساخت مناره‌های دوگانه هنوز در ایران رواج نداشته است.
ضمیمه نوجوانه
تیتر خبرها
