وقتی از عطارد سخن می‌گوییم، منظورمان كوچك‌ترین سیاره منظومه شمسی و نزدیك‌ترین سیاره به خورشید است. عطارد سیاره‌ای است با قطر حدود 4880 كیلومتر. برای مقایسه خوب است بدانید قطر تقریبی كره ماه 3474 كیلومتر و قطر كره زمین 12هزار و 742 كیلومتر است. این در حالی است كه قطر خورشید به یك میلیون و 391 هزار كیلومتر می‌رسد. كافی است با ماشین حساب قطر خورشید را به قطر زمین و قطر عطارد تقسیم كنید تا متوجه شوید ستاره فروزان منظومه شمسی چقدر بزرگ‌تر از دنیای ما و سیاره‌های پیرامونی ماست. عطارد حدود هر 88 روز زمینی یك بار به دور خورشید می‌گردد و تقریبا هر 59 روز زمینی یك بار به دور خودش می‌چرخد.
اخترشناسان با روش‌های مختلف و از جمله رصد گذر عطارد و گذر زهره، فاصله زمین تا خورشید را محاسبه كرده‌اند و امروزه می‌دانیم خورشید در 150 میلیون كیلومتری ماست. در این میان سیاره عطارد حدود 58 میلیون كیلومتر از خورشید فاصله دارد و سیاره زهره حدود 108 میلیون كیلومتر. تا به امروز فضاپیماهای مدارگرد و بدون سرنشین مارینر10 و مسنجر عازم مطالعه سیاره عطارد از نزدیك شده‌اند، اما هیچ یك از اینها بر سطح عطارد فرود نیامده‌اند. این فضاپیماها تصاویر دقیقی از سطح این دنیای كوچك به زمین مخابره كرده‌اند. در این تصاویر سطح عطارد بسیار شبیه به سطح ماه دیده می‌شود؛ دنیای پوشیده با گودال‌های برخوردی شهاب‌سنگ‌ها كه جو بسیار رقیقی دارد. اكنون كه این مطلب را می‌خوانید فضاپیمای بپی‌كلمبو (BepiColombo) آژانس فضایی اروپا و ژاپن كه 28 مهر 97 برای بررسی‌های بیشتر عازم سیاره عطارد شده بود در مسیر رسیدن به عطارد است و تا آذر 1404 به این سیاره می‌رسد.
چرا گذر عطارد، پدیده نادر و خاصی است؟
با وجود این‌كه همه سیاره‌ها در صفحه منظومه شمسی به دور خورشید می‌گردند، اما مدار گردش آنها كاملا روی هم منطبق نیست. مثلا مدار سیاره عطارد با مدار گردش زمین به دور خورشید حدود 7 درجه و مدار زهره با مدار زمین حدود 4/3 درجه زاویه دارد. همین موضوع باعث می‌شود در بیشتر مواقع سیاره‌ای مانند عطارد وقتی می‌خواهد از میان زمین و خورشید عبور كند، از دید ناظر زمینی از جلوی قرص خورشید گذر نكرده و از بالا یا پایین آن رد شود. در نتیجه پدیده گذر عطارد به رویدادی تبدیل می‌شود كه در هر قرن فقط 13 یا 14 مرتبه می‌توان آن را دید. اگر مدار گردش عطارد به دور خورشید دقیقا منطبق بر مدار گردش زمین به دور خورشید بود، در این صورت گذر عطارد پدیده‌ای تكراری می‌بود كه هر 116 روز یك بار اتفاق می‌افتاد.
امروز گذر عطارد را چطور ببینیم؟
تماشای گذر عطارد برای تمام مناطقی از زمین كه در بازه زمانی وقوع این رویداد روز باشد امكان‌پذیر است. ما در ایران آغاز گذر عطارد را از ساعت 16 و 4 دقیقه و 23 ثانیه دوشنبه 20 آبان 98 به وقت محلی به نظاره خواهیم نشست. خورشید امروز در حالی غروب خواهد كرد كه عطارد در حال عبور از مقابل آن است. این پدیده تا ساعت 21 و 34 دقیقه و 54 ثانیه امروز ادامه خواهد داشت و ما از ایران قادر به دیدن مستقیم بخش میانی و پایانی این گذر نخواهیم بود. در این میان ساکنان مناطق غربی کشور به مدت طولانی‌تری می‌توانند این پدیده را تماشا کنند.
از آنجا كه قطر خورشید، 285 برابر قطر عطارد است، بدیهی است ما شانسی برای دیدن گذر این سیاره كوچك از مقابل قرص خورشید نداریم. اما اگر از تلسكوپ مجهز به فیلتر خورشیدی استاندارد (مانند فیلتر مایلار ) استفاده كنیم، عطارد را همچون نقطه‌ای تیره می‌بینیم كه با گذشت زمان (حداكثر تا 9 ساعت) روی قرص خورشید به آرامی جابه‌جا می‌شود.
امروز تقریبا تمام رصدخانه‌ها و مراكز نجومی در شهرهای مختلف كشور برای رصد گذر عطارد برنامه ویژه دارند. اگر علاقه‌مند باشید كافی است نام شهر خود را همراه با كلیدواژه‌هایی مثل «رصدخانه»، «گروه نجوم» یا «مركز نجوم» در اینترنت جست‌وجو كنید تا نشانی آنها را بیابید و از برنامه‌شان مطلع شوید.
هرگز بدون تلسكوپ مجهز به فیلتر خورشیدی برای رصد خورشید تلاش نكنید؛ زیرا این تجربه می‌تواند ضایعات چشمی شدید و حتی خطر نابینایی را به دنبال داشته باشد. در صورتی كه دسترسی به فیلتر مناسب برای رصد نداشته باشید، راهكار دیگر انداختن تصویر خورشید از پشت چشمی تلسكوپ روی یك كاغذ یا پرده سفید است. در این حالت بدون نگاه‌ به خورشید از پشت چشمی باید تلسكوپ را رو به خورشید تنظیم كنید، سپس با استفاده از پیچ تنظیم وضوح چشمی، تصویر منعكس شده روی كاغذ را تنظیم و فوكوس كنید.
در اینجا می‌توانید با دوربین گوشی تلفن همراهتان از پشت چشمی تلسكوپ عكس بگیرید و خاطره رصد گذر عطارد در سال 98 را برای همیشه ثبت كنید.
گذر عطارد را اینترنتی ببینید
اگر به تلسكوپ و رصدخانه دسترسی ندارید، راهكار خوب دیگر استفاده از اینترنت است. قرار است پایگاه اینترنتی space.com این رویداد را به طور زنده برای علاقه‌مندان در سراسر جهان پخش كند.


گذر عطارد و آغاز ماجرای تسلط بر جهان

از گذشته‌های دور همیشه برای منجمان این سوال بود كه فاصله زمین از خورشید چقدر است. در طول تاریخ علم، دانشمندان با روش‌های گوناگون سعی در ارائه پاسخی نسبتا دقیق به این سوال داشتند تا این‌که اخترشناس شهیر انگلیسی به نام ادموند هالی (كاشف دنباله‌دار معروف هالی) در جریان مطالعات خود متوجه شد اگر بتوان از دو نقطه دور از هم روی زمین، گذر سیاره‌هایی مثل عطارد و زهره (كه در مدار نزدیک‌تری نسبت به زمین در گردش به دور خورشید هستند) را از مقابل قرص خورشید رصد كرد و زمان‌سنجی آغاز و پایان این رویداد را انجام داد، در این صورت با استفاده از قوانین كپلر و با محاسبه اختلاف منظر می‌توان فاصله زمین تا خورشید را با دقت خیلی خوبی محاسبه كرد. پیشتر یوهانس كپلر وقوع رویداد گذر عطارد در صبح روز 16 آبان 1010 شمسی/ 7 نوامبر 1631 میلادی را پیش‌بینی كرده بود و با این‌كه خودش در آن تاریخ زنده نبود تا بتواند میزان درستی پیش‌بینی‌اش را ببیند، اما اخترشناسان اروپایی با چند ساعت اختلاف عبور عطارد را رصد كردند. از آنجا كه تا آن زمان هیچ‌وقت عطارد در چنین ابعادی در مقابل قرص خورشید مشاهده نشده بود و اطلاعات امروزی از ابعاد و فواصل اجرام منظومه شمسی به دست نیامده بود، آنها ابتدا تصور می‌كردند به یك لكه عادی بر سطح خورشید نگاه می‌كنند. پس از آن رصد بود كه فاصله زمین تا خورشید با دقت خیلی خوبی به‌دست آمد و دید بشر نسبت به عظمت ابعاد خورشید در برابر زمین و دیگر سیاره‌ها و فواصل واقعی در منظومه شمسی به كلی متحول شد.
با این حال این پایان راه تلاش برای رسیدن به عددی دقیق‌تر در تعیین فاصله زمین تا خورشید نبود. محاسبات اخترشناسان نشان می‌داد گذر سیاره زهره در سال‌های 1761 و 1769 در پیش است. با توجه به نزدیك‌تر بودن سیاره زهره و امكان زمان‌سنجی دقیق‌تر لحظات تماس لبه قرص سیاره زهره با قرص خورشید از پشت تلسكوپ، شور و هیجان، جامعه اخترشناسان جهان را دربر گرفت. آنها توانستند برای رصد گذر زهره در سال 1761 گروه‌هایی را عازم سیبری، آمریكای شمالی، ماداگاسكار و آفریقای جنوبی كنند تا این پدیده را از مناطق مختلف زمین رصد  کرده و فاصله زمین تا خورشید را با دقت بهتری محاسبه کنند. پس از آن وقتی به گذر زهره در سال 1769 نزدیك می‌شدند، با تجارب رصد گذر زهره قبلی تصمیم گرفتند این بار سطح رصد را بالاتر ببرند و محاسبات دقیق‌تری انجام بدهند. قرار شد محققانی عازم شمال كانادا و كالیفرنیا (كه در آن زمان منطقه‌ای بكر بود) شوند. اما در اینجا انجمن اخترشناسی سلطنتی بریتانیا به این نتیجه رسید كه اعزام این گروه كافی نیست و برای رسیدن به دقیق‌ترین محاسبات لازم است اخترشناسانی راهی جنوب غربی اقیانوس آرام شوند. به این ترتیب بود كه قرار شد اخترشناس كارآزموده‌ای به نام چارلز گرین راهی تاهیتی شود. اما چون این سفر گران‌قیمتی بود و گرین باید با كشتی و خدمه عازم آن منطقه می‌شد، به‌صرفه‌تر دیدند محققانی از رشته‌های دیگر نیز همراه او به آن منطقه اعزام شوند تا اطلاعات بیشتری در جریان این سفر اكتشافی به دست آید. علاوه بر این مقرر شد چند هنرمند نیز با آنها عازم سفر شوند تا از جزایر و مناطق جدیدی كه كشف می‌شد و همین‌طور گیاهان و حیوانات و احیانا انسان‌های بومی ساكن آن مناطق تصویر كشیده شود (آن زمان هنوز دوربین عكاسی اختراع نشده بود). به این ترتیب یك گروه بزرگ اكتشافی مجهز به پیشرفته‌ترین ابزارهای علمی آن روزگار همراه با 85 ملوان و سرباز مسلح به توپ و تفنگ به فرماندهی كاپیتان جیمز كوك - كه خود افسر نیروی دریایی، دریانورد و جغرافیدان كارآزموده‌ای بود- در سال 1768 عازم جنوب غربی اقیانوس آرام شد. به این ترتیب در زمان مقرر چارلز گرین توانست گذر زهره را در سال 1769 رصد كند و اخترشناسان با دقت بسیار بیشتری فاصله زمین تا خورشید را حساب کردند. اما این تنها دستاورد این سفر نبود!

وقتی می‌گوییم «علم قدرت است» دقیقا از چه حرف می‌زنیم؟!
در جریان سفر اکتشافی محققان به سوی دیگر کره زمین چند جزیره جدید در اقیانوس آرام كشف شد، گروه اكتشافی انگلیسی پایشان به استرالیا و نیوزیلند رسید و سرانجام با انبوهی از اطلاعات تازه و بی‌بدیل در حوزه‌های گوناگون جغرافیا، گیاه‌شناسی، جانورشناسی، مردم‌شناسی، هواشناسی و البته اخترشناسی در سال 1771 به انگلستان برگشتند. در این سفر دستاورد بسیار مهمی در پزشكی و دریانوردی به دست آمد كه آینده جهان و مسیر تاریخ را تغییر داد. تا پیش از این سفر، دریانوردی در سطح پیمودن اقیانوس‌ها در مسیرهای بسیار طولانی تنها به قیمت از دست دادن جان نیمی از خدمه كشتی‌ها ممكن بود. علت این بود كه خدمه در این مسیرها به بیماری ناشناخته‌ای به نام اسكوربوت مبتلا می‌شدند. علائمش این بود كه خدمه كشتی‌ها در طول سفر بسیار بی‌حال و افسرده می‌شدند، كم‌كم لثه‌ها و بافت‌های نرم بدن‌شان شروع به خونریزی می‌كرد و با پیشرفت بیماری دندان‌هایشان می‌افتاد، زخم‌های باز روی بدن‌شان تشكیل می‌شد و در نهایت با ابتلا به تب شدید و یرقان، مرگ سرنوشتی بود كه به سختی برایشان رقم می‌خورد. می‌گویند در فاصله قرون شانزدهم تا هجدهم میلادی حدود دو میلیون دریانورد بر اثر ابتلا به این بیماری جان خود را از دست داده‌اند! اما 21 سال قبل از اعزام گروه اكتشافی كاپیتان جیمز كوك كه هدف اولیه‌اش رصد زهره در سوی دیگر اقیانوس آرام بود، یك پزشك انگلیسی به نام جیمز لیند در جریان مطالعات خود متوجه شده بود اگر دریانوردان در طول سفر مركبات مصرف كنند، به اسكوربوت مبتلا نخواهند شد. آن زمان جیره غذایی دریانوردان عمدتا از بیسكویت و گوشت و... تشكیل شده بود و به علت دسترسی نداشتن به سواحل امكان مصرف میوه و مركبات برای دریانوردان مهیا نبود.
نیروی دریایی بریتانیا با وجود آزمایش‌های جیمز لیند قبول نمی‌كرد از مركبات در جیره غذایی دریانوردان استفاده كند، اما در طول این سفر تحقیقاتی جیمز كوك تصمیم گرفت ایده لیند را عملی كند. او بسته‌های ترشی كلم را در كشتی به مقدار لازم برای مصرف خدمه بارگیری كرد و دستور داد خدمه و اعضای گروه اكتشافی هر وقت در طول سفر به مناطق ساحلی می‌رسند تا می‌توانند میوه‌های تازه و سبزیجات بخورند. به این ترتیب در طول این سفر حتی یك نفر از خدمه كشتی به اسكوربوت مبتلا نشد و به این ترتیب بود كه فصل تازه‌ای در دریانوردی جهان آغاز شد.
حالا دیگر دسترسی به آن سوی كره زمین و تسلط بر اقیانوس‌ها برای انگلیسی‌ها مترادف با تلفات فراوان نبود. نیروی دریایی بریتانیا حامی این سفر اكتشافی بود و طبیعتا دستاوردهای متنوع آن در حوزه نظامی می‌توانست كاربرد داشته باشد. آنها حالا مالك انبوهی از جزایری بودند كه گروه اكتشافی در طول سفر آن را یافته و مختصات‌شان را روی نقشه‌ها ثبت كرده بودند. جزیره بزرگ استرالیا و متعاقبا نیوزیلند و تاسمانی و ... با همه منابع و زمین‌های حاصلخیز در جنوب غربی اقیانوس آرام این گونه بود كه ضمیمه پادشاهی بریتانیا شد. بومیان بخت‌برگشته‌ای كه نمی‌دانستند چطور زیر یوغ انگلیسی‌ها رفتند، شاید اگر زودتر به اهمیت تلاش برای كشف جهان و زمینه‌سازی برای خروج از بهشت كوچك خود پی برده بودند، خیلی زودتر از این‌كه انگلیسی‌ها كشف‌شان كنند و پرچم بریتانیا را در سرزمین‌شان بر زمین بكوبند، آنها بودند كه می‌توانستند قلمروی خود را گسترش دهند و نسل خود را در سرزمین مادری حفظ كنند.