خزنده‌شناسان در گفت‌وگو با جام‌جم از شگفت‌انگیزترین جنبه‌های زیست 5 مار بومی كشور می‌گویند
داستان 5 مار منحصربه‌فرد ایران
بسیاری از گونه‌های جانوری كشورمان، برای مردم عادی ناشناخته هستند. چند وقتی است كه فیلمی از شكار یك افعی دم‌عنكبوتی در شبكه‌های مجازی دست به دست می‌شود و بسیاری از خود می‌پرسند كه آیا واقعا این حیوان عجیب در كشور ما زیست می‌كند؟ دنیای خزندگان سرشار از ناگفته‌هاست و بسیاری از خزندگان كشور ما نیز در نوع خود بی‌نظیر هستند. در ادامه تلاش كرده‌ایم ضمن گفت‌وگو با دو خزنده‌شناس، با بخشی از شگفتی‌ها و جذابیت‌های مارهای ایران آشنا شویم. آنچه در ادامه می‌خوانید، شرح مختصری بر حیات و ویژگی‌های زیستی چندگونه از منحصربه‌فردترین مارهای ایران است.
افعی لطیفی، كشنده و ارتفاع‌پسند
افعی كوهستانی لطیفی (Latifi’s Viper، Montivipera latifii) كه از آن با عنوان افعی دماوندی هم نام برده می‌شود، از خزندگان بومی كشور ماست كه اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت (IUCN) آن را یك گونه در معرض خطر انقراض معرفی كرده است.
پراكنش این افعی كه از نظر تنوع رنگ و طرح در نوع خود منحصربه‌فرد توصیف شده است، محدود به دامنه‌ها و ارتفاعات كوهستانی البرز مركزی است. اما متاسفانه دشت‌های كوهستانی كه زیستگاه این گونه هستند، به‌واسطه چرای مفرط دام در حال تخریب جدی هستند. در حال حاضر بزرگ‌ترین پهنه مورد حفاظت این گونه، پارك ملی لار است كه آن هم به‌واسطه تهدیدهایی نظیر تخریب زیستگاه ناشی از چرای بی‌رویه دام و ورود گردشگران، آینده نامشخصی را پیش رو دارد.
خسرو رجبی‌زاده دکترای تنوع‌زیستی از دانشگاه گنت بلژیک و نویسنده کتاب مارهای ایران به جام‌جم می‌گوید: «این افعی از معدود مارهای دنیاست كه دو طرح كاملا متفاوت دارد؛ یك طرح آن زیگزاگ و یك طرحش خط‌دار است و طرح دیگری هم دارد كه تركیب این دو است. یعنی در عمل سه طرح دارد: زیگزاگ ناقص، زیگزاگ كامل و خط‌دار. جالب اینجاست كه نوزادانی با طرح‌های متفاوت از یك مادر به دنیا می‌آیند. زیستگاه این مار محدود و خیلی كوچك درحد فاصل جاده چالوس تا گردنه گدوك است. یعنی طول كل زیستگاه این گونه حدود 150 كیلومتر بیشتر نیست و از نظر پهنا هم شاید ۲۰ تا 30 كیلومتر بیشتر نباشد؛ چون تنها در ارتفاعات دامنه جنوبی البرز یافت می‌شود.»
رجبی‌زاده در پاسخ به این سوال كه كدام ویژگی‌ها این مار را در ایران منحصربه‌فرد كرده است، می‌گوید: «اول این‌كه سم این مار بسیار قوی است و كشندگی آن جزو بالاترین‌ها در ایران است. اما موجودی بسیار بی‌آزار است و در ارتفاعات خیلی بالا حدود 3200 متر از سطح دریا و نواحی سرد یافت می‌شود. یعنی می‌توان گفت كه جزو معدود مارهای ایران است كه زیستگاهش تا این ارتفاع می‌رسد.»
علیرضا شهرداری‌پناه، كارشناس حیات‌وحش كه سابقه تیمار این گونه را دارد به جام‌جم می‌گوید: «متاسفانه برداشت‌های بی‌رویه و غیرقانونی عاملی است كه به‌شدت به جمعیت افعی‌های دماوندی آسیب زده است. دلیل اصلی برداشت از جمعیت هم این است كه متخلفان دنبال سم آنها هستند. ما نمی‌دانیم جمعیت این گونه در ایران دقیقا چقدر است بنابراین وقتی نمی‌دانیم از یك گونه تا این حد آسیب‌پذیر چه تعداد در ایران وجود دارد، خودش مشكل بزرگ‌تری است. زیستگاه افعی دماوندی نسبت به افعی دم‌عنكبوتی آسیب‌پذیرتر و به‌واسطه حضور گردشگران قابل دسترس‌تر است كه همین مساله گویای ضرورت حفاظت جدی از آن است.»
یله‌مار؛ ماری كه جفتش انتقام می‌گیرد
همان‌طور كه می‌دانید مارها اغلب زندگی انفرادی دارند و تمایلی هم به زندگی گروهی ندارند. اما در میان مارها، یله مار (Easten Montpellier Snake، Malpolon insignitus) استثنا است. خسرو رجبی‌زاده می‌گوید: «یله‌مارها یك نر غالب دارند و این نر، ماده‌ای را در فصل تولیدمثل انتخاب می‌كند. من همیشه این را گفته‌ام كه داستان‌هایی مانند این‌كه جفت مار از شما انتقام می‌گیرد اشتباه است. اما این خصلت تنها در یله‌مار دیده می‌شود زیرا نر غالب از ماده‌ای كه انتخاب كرده، مراقبت می‌كند؛ ضمن این‌كه نر غالب چند نر دیگر در اطراف خود دارد كه آن نرها فرمانبر از این نر غالب هستند. نرهای فرمانبر آنهایی هستند كه زورشان به نر غالب نمی‌رسد ولی در گروه نر غالب هستند و در نزدیكی نر غالب زندگی می‌كنند. در نتیجه اگر نر غالب بخواهد با نر دیگری درگیر شود، نرهای فرمانبر به نر غالب كمك می‌كنند. این مساله حتی در مورد درگیری با انسان‌ها هم صدق می‌كند.»
رجبی‌زاده در ادامه می‌گوید: «نرهای غالب یله‌مار برای ماده‌شان طعمه شكار می‌كنند و نرهای فرمانبر هم همین كار را انجام می‌دهند تا ماده از تخم‌هایی كه گذاشته زیاد فاصله نگیرد. یله‌مار ماده روی تخم‌ها نمی‌خوابد اما در هر صورت نزدیك تخم‌ها می‌ماند. این گونه در میان مارهای ایران خیلی خاص است و تنها ماری است كه این ویژگی منحصربه‌فرد زندگی گروهی را در زمان تولید مثل دارد. یكی دیگر از ویژگی‌های این مار كه با بقیه مارها بسیار تفاوت دارد، این است كه نه‌تنها ماده خودش بلكه حتی نرهای فرمانبر خودش را هم علامت‌گذاری می‌كند. این كار از طریق ترشح یك نوع فرومون از غدد بینی انجام می‌شود تا گروهش با بقیه یله‌مارها قاطی نشوند!»
مارهای كوتوله، با گونه‌های متنوع
مارهای كوتوله همان‌طور كه از نامشان برمی‌آید، غالبا جثه كوچكی دارند. تاكنون ۲۲ تا ۲۳ گونه از این جنس در دنیا شناسایی شده كه ده‌گونه از آنها در ایران پراكنش دارند. خسرو رجبی‌زاده به جام‌جم می‌گوید: «از ویژگی‌های جالب در میان مارهای كوتوله‌جنس Eirenis این است كه این مارها اندازه‌شان غالبا نیم‌متر یا حتی كمتر است. تحقیقات نشان می‌دهد این مارها از مارهای درشت‌جثه‌جنس Dolichophis كه به آنها مار شلاقی هم گفته می‌شود، تكامل یافته‌اند؛ یعنی مارهایی كه اندازه‌شان غالبا بالای یك متر تا یك و نیم متر است، در طول تكامل كوچك شده و مارهای كوتوله از آنها مشتق شده‌اند. پیدایش مارهای كوتوله به‌شدت بر تنوع زیستی این مارها تاثیر داشته است، زیرا این مارها به‌شدت گونه‌زایی كرده‌اند. تعداد گونه‌های جنس Eirenis خیلی بیشتر از جنس Dolichophis است؛ ضمن این‌كه این مارها سازگاری‌های خاصی پیدا كرده‌اند.» وی در ادامه می‌گوید: «البته كوچك شدن اندازه بدن در جنس Eirenis سازگاری‌هایی را هم به همراه داشته است؛ به‌عنوان مثال مارهای درشت‌جثه جنس Hierophis كه به مارهای جنس Eirenis نزدیك هستند، اغلب از طعمه‌های خونگرم مانند جوندگان كوچك تغذیه می‌كنند. در حالی كه مارهای كوتوله برعكس از طعمه‌های خونسرد مانند بندپایان تغذیه می‌كنند. بندپایان اسكلت خارجی دارند بنابراین مارهای كوتوله واجد عضلات فك ضعیف‌تر اما دندان‌های مخروطی‌شكل و قوی‌تری نسبت به اجداد درشت‌جثه خود دارند. از طرف دیگر این مارها برخلاف اجداد خود كه زندگی سطح‌زی را ترجیح می‌دهند به زندگی در زیرسطح و فضاهای خالی زیر زمین علاقه دارند.»
رجبی‌زاده در پاسخ به این سوال كه دلیل این تفاوت‌های آشكار مارهای كوتوله با اجدادشان چیست، می‌گوید: «دلیل این مسأله هنوز به‌درستی مشخص نیست اما فرضیه‌ای وجود دارد كه می‌گوید بسته شدن دریای تتیس در اوایل دوره زمین‌شناسی میوسن احتمالا زیستگاه‌های جدیدی را برای خزندگان به وجود آورد و در رقابت برای اشغال‌كردن هرچه بیشتر زیستگاه‌های جدید بود كه مارهای كوتوله تكامل یافتند.»
افعی دم‌عنكبوتی، شكارچی حیله‌گر
افعی دم‌عنكبوتی (Spider-tailed Honed Viper، Pseudocerastes urarachnoides) از منحصربه‌فردترین گونه‌های خزنده بومی كشور ما ایران است كه به دلیل مطالعات بسیار اندكی كه روی آن انجام شده، هنوز با عدم قطعیت‌های زیادی مواجه است.
خسرو رجبی‌زاده، درباره این مار به جام‌جم می‌گوید: «این گونه نخستین‌بار در سال 1347 شمسی/ ۱۹۶۸ میلادی توسط دو محقق آمریكایی در مسیر بین شهر ایلام تا مهران جمع‌آوری و به موزه تاریخ طبیعی شیكاگو منتقل شد. هرچند كه در آن زمان دم ریش‌ریش این مار كه در اصل فلس‌های كشیده و شبیه عنكبوت است، جلب توجه می‌كرد اما تحقیقات روی این مار تا سال 1380/ ۲۰۰۱ كه نمونه دیگری از آن در زمین‌های كشاورزی اطراف جاده قصر شیرین به گیلانغرب پیدا شد، همچنان مسكوت ماند.»
وی می‌افزاید: «پیدا شدن نمونه دوم باعث شد خزنده‌شناسان آمریكایی و ایرانی دست به‌كار شوند و سرانجام گونه به صورت علمی توصیف شد. جالب اینجاست كه وقتی این نمونه توصیف شد، مشخص شد كه آقای دكتر محمود لطیفی هم نمونه‌ای از این گونه در كلكسیون موسسه رازی داشته‌اند، اما مطالعه آن را شاید به دلیل بازنشستگی از موسسه رازی تكمیل نكرده بودند. این افعی فقط در دامنه‌های غربی زاگرس دیده می‌شود. این گونه اندمیك منحصربه‌فردی است كه تنها در یك واحد كوچك جغرافیایی از كوهستان زاگرس ما یافت می‌شود. البته به‌تازگی این افعی در عراق هم پیدا شده است.»
این خزنده‌شناس در پاسخ به این سوال كه شگفت‌انگیزترین ویژگی زیستی این مار چیست، می‌گوید: «اول از همه باید بدانید كه در مورد ویژگی‌های زیستی این مار خیلی كم مطالعه شده، اما احتمالا تخم‌گذار است. با وجود این‌كه پراكنش آن در جهان تنها در ایران است اما هنوز تولیدمثل آن در ایران مطالعه نشده است. بنابراین آنچه در اینجا به آن اشاره می‌كنیم، صرفا براساس دانسته‌های ما تاكنون است. حال آن‌كه شاید بعدها ویژگی‌های خیلی جذاب‌تری هم از این مار برای جهانیان معرفی و شناخته شود. یكی از ویژگی‌های جالب این مار نحوه شكار پرندگان است. البته این گونه از جوندگان كوچك و احتمالا مارمولك‌ها هم تغذیه می‌كند. این افعی ابتدا بی‌حركت در محلی می‌ماند و با حركت آرام دم عنكبوت‌مانند خود، منتظر طعمه می‌ماند. برجستگی تخم‌مرغی شكل انتهای دم و فلس‌های كشیده روی دم این گونه در حال حركت، ظاهری شبیه عنكبوت دارد. وقتی پرنده‌ای برای شكار این عنكبوت دروغین به دم افعی نزدیك می‌شود، بلافاصله نیش زده می‌شود. خانواده افعی‌ها، عادت حركت دادن دم (Caudal Luring) را برای جلب طعمه دارند. ولی در مارهای دیگر، دم معمولی است و حالت یك كرم را برای طعمه‌ای مانند پرنده تداعی می‌كند، حال آن‌كه دم این افعی به تنهایی سازگاری خاصی پیدا كرده و شبیه عنكبوت یا رتیل است. سازگاری مربوط به تكان‌دادن دم در افعی دم‌عنكبوتی یكی از تخصصی‌ترین انواع Caudal Luring را نشان می‌دهد. به‌علاوه تاكنون خصوصیات سم این گونه مطالعه نشده است.»
ویژگی‌های منحصربه‌فرد این افعی سبب شد محققان ایرانی تلاش كنند تا آن را در فهرست كنوانسیون منع تجارت بین‌المللی گونه‌های جانوری و گیاهی در معرض خطر (سایتیس) قرار دهند، خوشبختانه ارزیابی‌های كمیته سایتیس به موافقت با پروپوزال پیشنهادی دكتر فتحی‌نیا ختم شد و در نهایت در هجدمین اجلاس سایتیس كه به‌تازگی (ماه می سال جاری) در كشور سریلانكا برگزار شد، افعی دم‌عنكبوتی در ضمیمه 2 این كنوانسیون قرار گرفت.
افعی شاخ‌دار عربی؛ با توانایی استتار بالا
افعی شاخ‌دار عربی (Gasperettii’s Honed Viper، Cerastes gasperettii) یك گونه منحصربه‌فرد دیگر است كه در بخش خیلی محدودی از كشورمان زیست می‌كند. علیرضا شهرداری‌پناه، كارشناس حیات وحش این گونه را به چند دلیل شاخص توصیف می‌كند: «اول این‌كه این افعی در مناطق بسیار گرمسیر كشور ما مانند اهواز (منطقه الباجی) در تپه‌های رملی و خاكی زیست می‌كند و پراكنش محدودی در كشورمان دارد. پوشش گیاهی در جایی كه این‌گونه یافت می‌شود، نیز از نظر تنوع خیلی محدود و كم است. از نظر پراكنش جهانی در عربستان، فلسطین اشغالی، اردن، عراق و همان‌طور كه گفتم ایران و تنها بخشی از خوزستان مشاهده شده است. متاسفانه از وضعیت حفاظتی‌اش در كشورمان خیلی مطلع نیستیم زیرا كار زیادی انجام نشده است. برخی از نمونه‌های این افعی، دو فلس تغییرشكل‌یافته شاخ‌مانند روی سرشان دارند كه ویژگی منحصربه‌فردشان است و بعضی دیگر بدون شاخ هستند.»
وی می‌افزاید: «این افعی از گونه‌هایی است كه توانایی استتار بالایی دارد. رنگ شنی كاملا نخودی آن به استتارش كمك می‌كند. از سوی دیگر فرم پولك‌ها هم در پنهان شدن موثر است. پولك‌ها برجسته‌اند و دو نوار از كنار بینی شروع و در امتداد صورت روی گونه امتداد دارد و از بالا مثل دو خط روی سر جلوه می‌كند. لكه‌های روی بدنش زیگزاگ كامل نیست اما لكه‌لكه است. در حالت استتار مردمك چشم مار و بخشی از شاخ از ماسه بیرون است كه جلوه‌ای متفاوت دارد.» وی در ادامه می‌گوید: «این مار شبگرد است و به خاطر گرمای هوا در روز دیده نمی‌شود. بسته به جثه، طعمه را انتخاب می‌كند و رژیم غذایی‌اش را جوندگان و حتی مارمولك‌ها تشكیل می‌دهند. یكی از راه‌های شناسایی این مار هم ردی است كه از خودش روی رمل‌ها بر جا می‌گذارد. چون به صورت زیگزاگ حركت می‌كند اما باد به سرعت ردها را از بین می‌برد و پیدا كردن آن را سخت می‌كند. این افعی تخم‌گذار است و مكانی كه تخم می‌گذارد در یك سطح متعادلی باید باشد؛ یعنی جایی كه نه خیلی گرم و نه خیلی عمیق باشد. این افعی‌ها هر بار بسته به شرایط محیطی و... بین چهار تا هشت تخم می‌گذارد. سم آنها هم قوی است اما به دلیل شبگرد بودن آنها و زندگی در زیستگاه‌های بیابانی و گرم، تعارض زیادی با انسان ندارند.»
افعی كوهستانی لطیفی (Latifi’s Viper، Montivipera latifii) كه از آن با عنوان افعی دماوندی هم نام برده می‌شود، از خزندگان بومی كشور ماست كه اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت (IUCN) آن را یك گونه در معرض خطر انقراض معرفی كرده است.
پراكنش این افعی كه از نظر تنوع رنگ و طرح در نوع خود منحصربه‌فرد توصیف شده است، محدود به دامنه‌ها و ارتفاعات كوهستانی البرز مركزی است. اما متاسفانه دشت‌های كوهستانی كه زیستگاه این گونه هستند، به‌واسطه چرای مفرط دام در حال تخریب جدی هستند. در حال حاضر بزرگ‌ترین پهنه مورد حفاظت این گونه، پارك ملی لار است كه آن هم به‌واسطه تهدیدهایی نظیر تخریب زیستگاه ناشی از چرای بی‌رویه دام و ورود گردشگران، آینده نامشخصی را پیش رو دارد.
خسرو رجبی‌زاده دکترای تنوع‌زیستی از دانشگاه گنت بلژیک و نویسنده کتاب مارهای ایران به جام‌جم می‌گوید: «این افعی از معدود مارهای دنیاست كه دو طرح كاملا متفاوت دارد؛ یك طرح آن زیگزاگ و یك طرحش خط‌دار است و طرح دیگری هم دارد كه تركیب این دو است. یعنی در عمل سه طرح دارد: زیگزاگ ناقص، زیگزاگ كامل و خط‌دار. جالب اینجاست كه نوزادانی با طرح‌های متفاوت از یك مادر به دنیا می‌آیند. زیستگاه این مار محدود و خیلی كوچك درحد فاصل جاده چالوس تا گردنه گدوك است. یعنی طول كل زیستگاه این گونه حدود 150 كیلومتر بیشتر نیست و از نظر پهنا هم شاید ۲۰ تا 30 كیلومتر بیشتر نباشد؛ چون تنها در ارتفاعات دامنه جنوبی البرز یافت می‌شود.»
رجبی‌زاده در پاسخ به این سوال كه كدام ویژگی‌ها این مار را در ایران منحصربه‌فرد كرده است، می‌گوید: «اول این‌كه سم این مار بسیار قوی است و كشندگی آن جزو بالاترین‌ها در ایران است. اما موجودی بسیار بی‌آزار است و در ارتفاعات خیلی بالا حدود 3200 متر از سطح دریا و نواحی سرد یافت می‌شود. یعنی می‌توان گفت كه جزو معدود مارهای ایران است كه زیستگاهش تا این ارتفاع می‌رسد.»
علیرضا شهرداری‌پناه، كارشناس حیات‌وحش كه سابقه تیمار این گونه را دارد به جام‌جم می‌گوید: «متاسفانه برداشت‌های بی‌رویه و غیرقانونی عاملی است كه به‌شدت به جمعیت افعی‌های دماوندی آسیب زده است. دلیل اصلی برداشت از جمعیت هم این است كه متخلفان دنبال سم آنها هستند. ما نمی‌دانیم جمعیت این گونه در ایران دقیقا چقدر است بنابراین وقتی نمی‌دانیم از یك گونه تا این حد آسیب‌پذیر چه تعداد در ایران وجود دارد، خودش مشكل بزرگ‌تری است. زیستگاه افعی دماوندی نسبت به افعی دم‌عنكبوتی آسیب‌پذیرتر و به‌واسطه حضور گردشگران قابل دسترس‌تر است كه همین مساله گویای ضرورت حفاظت جدی از آن است.»
شهرداری‌پناه می‌افزاید: «مارگیرها اغلب بدون نظارت این گونه را صید می‌كنند و مشكلی كه ایجاد می‌كنند این است كه یك مرتبه از یك منطقه خاص برداشت زیادی انجام می‌دهند. برای مثال این گونه در اوقات خاصی از سال كنار آب مشاهده می‌شود و در این زمان آسیب‌پذیر است، برداشت جمعیت زیاد، آن هم از یك منطقه خاص بسیار آسیب‌زاست. نباید فراموش كرد حذف افعی‌ها گاه چرخه طبیعت را طوری به‌هم می‌زند كه فوران جمعیت جوندگان رخ می‌دهد. از سوی دیگر عشایر و دام هم این افعی را تهدید می‌كنند.»
یله‌مار؛ ماری كه جفتش انتقام می‌گیرد
همان‌طور كه می‌دانید مارها اغلب زندگی انفرادی دارند و تمایلی هم به زندگی گروهی ندارند. اما در میان مارها، یله مار (Easten Montpellier Snake، Malpolon insignitus) استثنا است. خسرو رجبی‌زاده می‌گوید: «یله‌مارها یك نر غالب دارند و این نر، ماده‌ای را در فصل تولیدمثل انتخاب می‌كند. من همیشه این را گفته‌ام كه داستان‌هایی مانند این‌كه جفت مار از شما انتقام می‌گیرد اشتباه است. اما این خصلت تنها در یله‌مار دیده می‌شود زیرا نر غالب از ماده‌ای كه انتخاب كرده، مراقبت می‌كند؛ ضمن این‌كه نر غالب چند نر دیگر در اطراف خود دارد كه آن نرها فرمانبر از این نر غالب هستند. نرهای فرمانبر آنهایی هستند كه زورشان به نر غالب نمی‌رسد ولی در گروه نر غالب هستند و در نزدیكی نر غالب زندگی می‌كنند. در نتیجه اگر نر غالب بخواهد با نر دیگری درگیر شود، نرهای فرمانبر به نر غالب كمك می‌كنند. این مساله حتی در مورد درگیری با انسان‌ها هم صدق می‌كند.»
رجبی‌زاده در ادامه می‌گوید: «نرهای غالب یله‌مار برای ماده‌شان طعمه شكار می‌كنند و نرهای فرمانبر هم همین كار را انجام می‌دهند تا ماده از تخم‌هایی كه گذاشته زیاد فاصله نگیرد. یله‌مار ماده روی تخم‌ها نمی‌خوابد اما در هر صورت نزدیك تخم‌ها می‌ماند. این گونه در میان مارهای ایران خیلی خاص است و تنها ماری است كه این ویژگی منحصربه‌فرد زندگی گروهی را در زمان تولید مثل دارد. یكی دیگر از ویژگی‌های این مار كه با بقیه مارها بسیار تفاوت دارد، این است كه نه‌تنها ماده خودش بلكه حتی نرهای فرمانبر خودش را هم علامت‌گذاری می‌كند. این كار از طریق ترشح یك نوع فرومون از غدد بینی انجام می‌شود تا گروهش با بقیه یله‌مارها قاطی نشوند!»
مارهای كوتوله، با گونه‌های متنوع
مارهای كوتوله همان‌طور كه از نامشان برمی‌آید، غالبا جثه كوچكی دارند. تاكنون ۲۲ تا ۲۳ گونه از این جنس در دنیا شناسایی شده كه ده‌گونه از آنها در ایران پراكنش دارند. خسرو رجبی‌زاده به جام‌جم می‌گوید: «از ویژگی‌های جالب در میان مارهای كوتوله‌جنس Eirenis این است كه این مارها اندازه‌شان غالبا نیم‌متر یا حتی كمتر است. تحقیقات نشان می‌دهد این مارها از مارهای درشت‌جثه‌جنس Dolichophis كه به آنها مار شلاقی هم گفته می‌شود، تكامل یافته‌اند؛ یعنی مارهایی كه اندازه‌شان غالبا بالای یك متر تا یك و نیم متر است، در طول تكامل كوچك شده و مارهای كوتوله از آنها مشتق شده‌اند. پیدایش مارهای كوتوله به‌شدت بر تنوع زیستی این مارها تاثیر داشته است، زیرا این مارها به‌شدت گونه‌زایی كرده‌اند. تعداد گونه‌های جنس Eirenis خیلی بیشتر از جنس Dolichophis است؛ ضمن این‌كه این مارها سازگاری‌های خاصی پیدا كرده‌اند.» وی در ادامه می‌گوید: «البته كوچك شدن اندازه بدن در جنس Eirenis سازگاری‌هایی را هم به همراه داشته است؛ به‌عنوان مثال مارهای درشت‌جثه جنس Hierophis كه به مارهای جنس Eirenis نزدیك هستند، اغلب از طعمه‌های خونگرم مانند جوندگان كوچك تغذیه می‌كنند. در حالی كه مارهای كوتوله برعكس از طعمه‌های خونسرد مانند بندپایان تغذیه می‌كنند. بندپایان اسكلت خارجی دارند بنابراین مارهای كوتوله واجد عضلات فك ضعیف‌تر اما دندان‌های مخروطی‌شكل و قوی‌تری نسبت به اجداد درشت‌جثه خود دارند. از طرف دیگر این مارها برخلاف اجداد خود كه زندگی سطح‌زی را ترجیح می‌دهند به زندگی در زیرسطح و فضاهای خالی زیر زمین علاقه دارند.»
رجبی‌زاده در پاسخ به این سوال كه دلیل این تفاوت‌های آشكار مارهای كوتوله با اجدادشان چیست، می‌گوید: «دلیل این مسأله هنوز به‌درستی مشخص نیست اما فرضیه‌ای وجود دارد كه می‌گوید بسته شدن دریای تتیس در اوایل دوره زمین‌شناسی میوسن احتمالا زیستگاه‌های جدیدی را برای خزندگان به وجود آورد و در رقابت برای اشغال‌كردن هرچه بیشتر زیستگاه‌های جدید بود كه مارهای كوتوله تكامل یافتند.»
افعی دم‌عنكبوتی، شكارچی حیله‌گر
افعی دم‌عنكبوتی (Spider-tailed Honed Viper، Pseudocerastes urarachnoides) از منحصربه‌فردترین گونه‌های خزنده بومی كشور ما ایران است كه به دلیل مطالعات بسیار اندكی كه روی آن انجام شده، هنوز با عدم قطعیت‌های زیادی مواجه است.
خسرو رجبی‌زاده، درباره این مار به جام‌جم می‌گوید: «این گونه نخستین‌بار در سال 1347 شمسی/ ۱۹۶۸ میلادی توسط دو محقق آمریكایی در مسیر بین شهر ایلام تا مهران جمع‌آوری و به موزه تاریخ طبیعی شیكاگو منتقل شد. هرچند كه در آن زمان دم ریش‌ریش این مار كه در اصل فلس‌های كشیده و شبیه عنكبوت است، جلب توجه می‌كرد اما تحقیقات روی این مار تا سال 1380/ ۲۰۰۱ كه نمونه دیگری از آن در زمین‌های كشاورزی اطراف جاده قصر شیرین به گیلانغرب پیدا شد، همچنان مسكوت ماند.»
وی می‌افزاید: «پیدا شدن نمونه دوم باعث شد خزنده‌شناسان آمریكایی و ایرانی دست به‌كار شوند و سرانجام گونه به صورت علمی توصیف شد. جالب اینجاست كه وقتی این نمونه توصیف شد، مشخص شد كه آقای دكتر محمود لطیفی هم نمونه‌ای از این گونه در كلكسیون موسسه رازی داشته‌اند، اما مطالعه آن را شاید به دلیل بازنشستگی از موسسه رازی تكمیل نكرده بودند. این افعی فقط در دامنه‌های غربی زاگرس دیده می‌شود. این گونه اندمیك منحصربه‌فردی است كه تنها در یك واحد كوچك جغرافیایی از كوهستان زاگرس ما یافت می‌شود. البته به‌تازگی این افعی در عراق هم پیدا شده است.»
این خزنده‌شناس در پاسخ به این سوال كه شگفت‌انگیزترین ویژگی زیستی این مار چیست، می‌گوید: «اول از همه باید بدانید كه در مورد ویژگی‌های زیستی این مار خیلی كم مطالعه شده، اما احتمالا تخم‌گذار است. با وجود این‌كه پراكنش آن در جهان تنها در ایران است اما هنوز تولیدمثل آن در ایران مطالعه نشده است. بنابراین آنچه در اینجا به آن اشاره می‌كنیم، صرفا براساس دانسته‌های ما تاكنون است. حال آن‌كه شاید بعدها ویژگی‌های خیلی جذاب‌تری هم از این مار برای جهانیان معرفی و شناخته شود. یكی از ویژگی‌های جالب این مار نحوه شكار پرندگان است. البته این گونه از جوندگان كوچك و احتمالا مارمولك‌ها هم تغذیه می‌كند. این افعی ابتدا بی‌حركت در محلی می‌ماند و با حركت آرام دم عنكبوت‌مانند خود، منتظر طعمه می‌ماند. برجستگی تخم‌مرغی شكل انتهای دم و فلس‌های كشیده روی دم این گونه در حال حركت، ظاهری شبیه عنكبوت دارد. وقتی پرنده‌ای برای شكار این عنكبوت دروغین به دم افعی نزدیك می‌شود، بلافاصله نیش زده می‌شود. خانواده افعی‌ها، عادت حركت دادن دم (Caudal Luring) را برای جلب طعمه دارند. ولی در مارهای دیگر، دم معمولی است و حالت یك كرم را برای طعمه‌ای مانند پرنده تداعی می‌كند، حال آن‌كه دم این افعی به تنهایی سازگاری خاصی پیدا كرده و شبیه عنكبوت یا رتیل است. سازگاری مربوط به تكان‌دادن دم در افعی دم‌عنكبوتی یكی از تخصصی‌ترین انواع Caudal Luring را نشان می‌دهد. به‌علاوه تاكنون خصوصیات سم این گونه مطالعه نشده است.»
ویژگی‌های منحصربه‌فرد این افعی سبب شد محققان ایرانی تلاش كنند تا آن را در فهرست كنوانسیون منع تجارت بین‌المللی گونه‌های جانوری و گیاهی در معرض خطر (سایتیس) قرار دهند، خوشبختانه ارزیابی‌های كمیته سایتیس به موافقت با پروپوزال پیشنهادی دكتر فتحی‌نیا ختم شد و در نهایت در هجدمین اجلاس سایتیس كه به‌تازگی (ماه می سال جاری) در كشور سریلانكا برگزار شد، افعی دم‌عنكبوتی در ضمیمه 2 این كنوانسیون قرار گرفت.
افعی شاخ‌دار عربی؛ با توانایی استتار بالا
افعی شاخ‌دار عربی (Gasperettii’s Honed Viper، Cerastes gasperettii) یك گونه منحصربه‌فرد دیگر است كه در بخش خیلی محدودی از كشورمان زیست می‌كند. علیرضا شهرداری‌پناه، كارشناس حیات وحش این گونه را به چند دلیل شاخص توصیف می‌كند: «اول این‌كه این افعی در مناطق بسیار گرمسیر كشور ما مانند اهواز (منطقه الباجی) در تپه‌های رملی و خاكی زیست می‌كند و پراكنش محدودی در كشورمان دارد. پوشش گیاهی در جایی كه این‌گونه یافت می‌شود، نیز از نظر تنوع خیلی محدود و كم است. از نظر پراكنش جهانی در عربستان، فلسطین اشغالی، اردن، عراق و همان‌طور كه گفتم ایران و تنها بخشی از خوزستان مشاهده شده است. متاسفانه از وضعیت حفاظتی‌اش در كشورمان خیلی مطلع نیستیم زیرا كار زیادی انجام نشده است. برخی از نمونه‌های این افعی، دو فلس تغییرشكل‌یافته شاخ‌مانند روی سرشان دارند كه ویژگی منحصربه‌فردشان است و بعضی دیگر بدون شاخ هستند.»
وی می‌افزاید: «این افعی از گونه‌هایی است كه توانایی استتار بالایی دارد. رنگ شنی كاملا نخودی آن به استتارش كمك می‌كند. از سوی دیگر فرم پولك‌ها هم در پنهان شدن موثر است. پولك‌ها برجسته‌اند و دو نوار از كنار بینی شروع و در امتداد صورت روی گونه امتداد دارد و از بالا مثل دو خط روی سر جلوه می‌كند. لكه‌های روی بدنش زیگزاگ كامل نیست اما لكه‌لكه است. در حالت استتار مردمك چشم مار و بخشی از شاخ از ماسه بیرون است كه جلوه‌ای متفاوت دارد.» وی در ادامه می‌گوید: «این مار شبگرد است و به خاطر گرمای هوا در روز دیده نمی‌شود. بسته به جثه، طعمه را انتخاب می‌كند و رژیم غذایی‌اش را جوندگان و حتی مارمولك‌ها تشكیل می‌دهند. یكی از راه‌های شناسایی این مار هم ردی است كه از خودش روی رمل‌ها بر جا می‌گذارد. چون به صورت زیگزاگ حركت می‌كند اما باد به سرعت ردها را از بین می‌برد و پیدا كردن آن را سخت می‌كند. این افعی تخم‌گذار است و مكانی كه تخم می‌گذارد در یك سطح متعادلی باید باشد؛ یعنی جایی كه نه خیلی گرم و نه خیلی عمیق باشد. این افعی‌ها هر بار بسته به شرایط محیطی و... بین چهار تا هشت تخم می‌گذارد. سم آنها هم قوی است اما به دلیل شبگرد بودن آنها و زندگی در زیستگاه‌های بیابانی و گرم، تعارض زیادی با انسان ندارند.»
