درپی اعلام خبر راهاندازی نرمافزار همراه پیشهشدار زلزله در ایالات متحده، متخصصان زلزلهشناسی كشور از نبود اراده كلان برای تداوم توسعه سامانههای هشدار پیشهنگام زمینلرزه در ایران میگویند
سامانه هشــــدار زلزله، حاشیهنشین اراده مدیران
استفاده از فناوریهای روز در جهت توسعه سامانههای هشدار زلزله و واكنش سریع هنگام بروز زلزله از مباحث داغی است كه در دهههای اخیر در بسیاری از كشورهای جهان دنبال شده و حتی به یكی از اجزای اصلی مدیریت بحران برخی كشورهای زلزلهخیز بدل شده است. این سامانهها با اهداف متفاوتی مانند هشدار برای واكنش سریع خاموشی خودكار سیستمهای شهری، آمادهباش و اولویتبندی عملیات امداد و نجات و هشدار شهروندان برای پناه گرفتن در نقاط امن در دسترس، توسعه یافتهاند. در همین راستا 21 مرداد 99، نرمافزار همراهی در بستر اندروید به نام «مای شیك- MyShake» به صورت رسمی فعالیت خود را بهعنوان سامانه هشدار زلزله و برآورد خسارات حاصل از زلزله بر مبنای حسگر شتابنگار گوشیهای هوشمند، در ایالت كالیفرنیای آمریكا آغاز كرد. از آنجا كه به نظر میرسد توسعه چنین سامانههای مبتنی بر فناوریهای موجود در گوشیهای هوشمند به توسعه سختافزاری ویژهای نیاز ندارد، در گفتوگو با چند نفر از محققان حوزه مطالعات زلزله و توسعه سامانه هشدار زلزله، كم و كیف توسعه چنین سامانههایی را در كشور به منظور كاهش خسارات و تلفات زلزله جویا شدیم.
نرمافزار با كمك هوش مصنوعی و الگوریتم شبكه عصبی، اطلاعات به دست آمده از كاربرانش را تحلیل میكند و در مدت بسیار كوتاهی به نتیجهگیری میرسد. این نرمافزار قادر خواهد بود با دریافت موجهای اولیه زلزله كه معمولا سرعتی دو برابر سرعت موجهای مخرب زلزله دارند، به فرد هشدار در راه بودن موجهای مخرب زلزله را بدهد. این هشدار بسته به فاصله فرد از كانون زلزله میتواند فرصتی از چند دهم ثانیه تا چند ثانیه برای پناه گرفتن و رفتن به نقطه امن مكانی كه در آن قرار دارد را فراهم میكند و به این ترتیب احتمال صدمات جانی كاهش خواهد یافت.
كاربرد دیگر این نرمافزار همراه گردآوری تجربیات كاربران پس از وقوع زلزله و اشتراكگذاری این اطلاعات و تحلیل كلاندادههای حاصل است. در این حالت نرمافزار قادر خواهد بود شدت و میزان تخریب زلزله را تا حد زیادی نزدیك به واقعیت تخمین بزند. مایشیك اولین سامانه هشدار زلزله به شمار نمیرود، ولی از اولین تجربهها در استفاده از فناوری گوشیهای هوشمند در هشدار وقوع زلزله به كاربران و استفاده از دادههای جمعی كاربران است.
چند دهه با فناوری هشدار زلزله فاصله داریم!
ایران روی كمربند لرزهخیزی جهان قرار دارد و از این رو همواره با زلزلههای كوچك و بزرگ زیادی روبهرو هستیم. همه ما بارها و بارها پس از وقوع زلزلههای مهیب در رسانههای مختلف در خصوص لزوم توسعه مدیریت بحران زلزله، آموزش و فرهنگسازی در مقابله با زلزله و همچنین اقداماتی در جهت توسعه فناوریهای روز هشدار زلزله شنیدهایم. اما واقعیت این است كه این فناوری كه شاید برای ما شبیه پیشگویی آینده، عجیب و دور از ذهن به نظر برسد، چند دهه است كه به یكی از اصلیترین زیرساختهای شهرهای توسعهیافته زلزلهخیز جهان تبدیل شده است.
دكتر انوشیروان انصاری، مدیر طرح و برنامه و مسؤول هسته توسعه نرمافزارهای هشدار و پاسخ سریع زلزله پژوهشگاه بینالمللی زلزلهشناسی و مهندسی زلزله در این رابطه به جامجم میگوید: «بحث سیستمهای هشدار زلزله كه بتوانند پس از دریافت اولین موجهای لرزشی زلزله، رسیدن موجهای تخریبی كه طی چند دهم ثانیه تا چند ثانیه پس از آن فراخواهد رسید را هشدار دهد، بیش از سه دهه است كه در كشورهایی مانند ژاپن و مكزیك در حال بهرهبرداری است. كشورهای دیگری مانند ایتالیا، رومانی و تركیه نیز در قرن 21 این فناوری را راهاندازی كردند. سامانه هشدار زلزله مبتنی بر گوشیهای هوشمند كه هفته گذشته كارش را آغاز كرد، جدیدترین سامانه راهاندازی شده است كه پس از مدتها تحقیق و پژوهش و اجرای طرح به صورت پایلوت به مرحله بهرهبرداری رسیده است.»
دكتر محمود شاهوار، عضو هیات علمی شبكه ملی شتابنگاری ایران در مركز تحقیقات راه، مسكن و شهرسازی در رابطه با امكان توسعه نرمافزارهای مشابه در كشور به جامجم میگوید: «بدون شك توسعه نرمافزارهای پیش آگهی زلزله، فناوری غیرقابل دسترسی برای كشور نیست. اما موضوعی كه باید به آن توجه داشته باشیم این است كه كارایی مؤثر چنین نرمافزارهایی در گرو زیرساختهای كافی و بهروز درخصوص شبكه شتابنگاری و لرزهنگاری و همچنین ارتقای سیستمهای ارتباطی خواهد بود كه بتوانند بدون مشكل در زمان بحران پیامها را منتقل كنند. بنابراین برای دستیابی به این فناوری روزآمد باید پلهپله پیش برویم.» وی در ادامه توضیح میدهد: «یكی از مهمترین دغدغههای ما بهروزرسانی و افزایش چگالی ایستگاههای شتابنگار با همكاری مركز تحقیقات راه و شهرسازی و ایستگاههای زلزلهنگار با همكاری موسسه ژئوفیزیك در كشور است. در حال حاضر 115 ایستگاه زلزلهنگاری و 1150 ایستگاه شتابنگاری در كشور مشغول فعالیت است كه برای پوشش حداقلی مناسب باید تعدادشان به ترتیب به 400 و 3500 ایستگاه ارتقا یابد تا بتوانیم به صورت دقیقتر میزان خسارت هر منطقه را با تخمین نزدیكتری به واقعیت برآورد كنیم. البته خوشبختانه سال گذشته به دنبال قوانین جدید مدیریت بحران برخی مصوبهها برای تخصیص بودجه به این بخش شكل گرفت. براساس اصلاحیه ریاست جمهوری بر این مصوبات نیز قرار شد هزار ایستگاه شتابنگاری و 400 ایستگاه زلزلهنگاری به كشور اضافه شود.»
این در حالی است كه به گفته دكتر مسعود مجرب، مدیرعامل مجموعه دانشبنیان «بنیان زمین پایدار» و عضو انجمن مخاطرهشناسی ایران، حتی زیرساختهای كنونی كشور نیز تا حد زیادی میتواند پاسخگوی توسعه سامانههای هشدار و اقدام سریع باشد. اما نبود تفكر مدیریتی برای توسعه چنین سامانههایی موجب شده هنوز چنین سامانههایی در كشور ما راهاندازی نشده باشد. وی در ادامه توضیح میدهد: «برای راهاندازی سیستم هشدار سریع برای خاموشی امن تأسیسات مشكلی در كشور وجود ندارد. اما از لحاظ فرهنگی شاید
به صورت خوشبینانه تا ده سال آینده نتوانیم به مرحلهای برسیم كه از سیستم هشدار عمومی برای آگاهی زلزله استفادهكنیم.»
زلزله میآید و چند هفته بعد همهچیز فراموش میشود...
به عقیده كارشناسان حوزه زلزلهشناسی یكی از مهمترین چالشهای پیشبرد فناوری در جهت كاهش آسیب مخاطرات زلزله در كشور، اقدامات دورهای و هیجانی پس از وقوع زلزلههای مهیب است. دكتر محمود شاهوار، عضو هیات علمی شبكه ملی شتابنگاری ایران در این رابطه توضیح میدهد: «از آنجا كه در كشور ما فاصله میان زلزلههای مهیب معمولا چند ساله است و در این چند سال كشور با بحرانها و بلای طبیعی دیگری روبهرو میشود، مدیران پس از مقطعی اقدامات مورد نیاز برای مقابله با زلزلههای بعدی را از اولویتهای كاری خود خارج میكنند.»
مدیر طرح و برنامه پژوهشگاه بینالمللی زلزله نیز تصریح میكند: «هنوز دید كلان كشوری برای اجرای طرح هشدار زنده در دیگر نقاط كشور شكل نگرفته است.» به گفته دكتر انصاری نمیتوان یك عامل را فقط به عنوان مقصر اجرایی نشدن چنین طرحهایی برای مقابله با زلزله در كشور اعلام كرد. مشكل بودجه، تفكر و سطح دانش مدیریتی و همچنین فراموشی اهمیت آسیبهای زلزله در فواصل بین وقوع زلزلههای شدید كه كشور را با بحرانها و بلای طبیعی دیگری مانند سیل، ریزگرد و آلودگی و... روبهرو میشود، از عوامل تأثیرگذار در این تصمیمگیری است. دكتر انصاری در ادامه تأكید میكند: «سرمایهگذاری در بحث هشدار زلزله موضوعی است كه فواید آتی حاصل از صرف هزینه در آن به مراتب بیشتر است. بخش سیستمهای هشدار سریع بر خلاف تصوری كه وجود دارد، در هر شهر هزینهای حدود ده تا 200میلیارد تومان نیاز دارد. این مبالغ در بحث مدیریت كلان شهری مبالغ سنگینی به شمار نمیرود، ضمن این كه كاهش آسیب حاصل از این هزینه ارزش به مراتب بیشتری خواهد داشت.»