عضو مجمع تشخیص مصلحت نظام در گفت‌و‌گو با جام‌جم:
اقتصاد، علم تحلیل رفتارهای مردم است
در روزهای گذشته اظهارنظری از سوی یكی از نوادگان آیت‌ا... بروجردی منتشر شد كه وی در ویدئویی مدعی شده بود موضوعی تحت عنوان اقتصاد اسلامی وجود ندارد. این اظهارنظر با حاشیه‌های فراوانی مواجه شد و برخی از كارشناسان و اقتصاددانان حوزه اسلامی به این سخنان واكنش نشان دادند. این كارشناسان معتقدند گرچه در آیات قرآن كریم یا روایات اسلامی به صورت مستقیم موضوعی تحت عنوان اقتصاد اسلامی كه به‌صراحت بتوان به آن اشاره كرد وجود ندارد، اما آنچه در فقه مطرح شده، فقه مسائل اقتصادی مانند فقه پولی، فقه بانكی، فقه مبادلات بازار و داد و ستدها و فقه‌العقود و... است كه به آن فقه‌الاقتصاد می‌گویند و معمولا علمای دینی با آن آشنا هستند. طبیعتا اگر از علما این سؤال كه آیا در آیات قرآن و روایات اسلامی به‌صراحت موضوعی به نام اقتصاد اسلامی بیان شده پرسیده شود آنها این موضوع را نفی می‌كنند، اما واقع مساله این است كه اقتصاد اسلامی در حوزه‌های مختلفی قابل طرح است. جام‌جم در گفت‌و‌گویی با حجت‌الاسلام غلامرضا مصباحی‌مقدم، نماینده ادوار مجلس و عضو مجمع تشخیص مصلحت به بررسی این موضوع پرداخته است.
آیا اقتصاد اسلامی كه طی دهه‌های گذشته به‌خصوص بعد از پیروزی انقلاب اسلامی مباحثی درباره آن مطرح شده است امروز مانند سایر مكاتب اقتصادی دنیا، نزد دانشمندان اقتصاد دارای مقبولیت است؟
در دنیا دو مكتب در حوزه مكاتب اقتصادی شناخته شده‌است كه این دو، یكی مكتب اقتصاد سرمایه‌داری و دیگری مكتب اقتصادی سوسیالیستی و كمونیستی است. قدر مسلم آموزه‌های دین اسلام این دو مكتب را نمی‌پذیرد و آنها را قبول ندارد. بزرگانی مانند شهید آیت‌ا... صدر، امام موسی صدر، شهید بهشتی، شهید مطهری و بسیاری از بزرگان دیگر كتاب‌هایی تحت عنوان مكتب اقتصاد اسلامی به رشته تحریر در آورده‌اند كه كتاب‌های پرآوازه و بسیار مطرحی در سطح جهان اسلام است، بنابراین به‌راحتی و به صرف یك ادعا نمی‌توان گفت اسلام مكتب اقتصادی ندارد. چرا كه درباره مسائل مكتب اقتصاد اسلامی پایان‌نامه‌ها، مقالات و آثار بسیار زیادی نوشته شده است. مجله اقتصاد اسلامی به سردبیری مرحوم سید‌عباس موسویان در سال‌های فعالیت خود مقالات متعددی در‌خصوص اقتصاد اسلامی منتشر كرده بود مقالاتی كه عمدتا مبتنی بر مكتب اقتصادی اسلام بوده و حتی برخی از این مباحث فراتر از موضوع مكتب اقتصادی است و كسی نمی‌تواند محتوای آن را انكار كرده و مدعی شود چیزی به نام مكتب اقتصاد اسلامی در برابر آن دو مكتب دیگر وجود ندارد. مسلما یك فقیه نمی‌تواند منكر وجود مكتب اقتصاد اسلامی در پس احكام و اخلاق و روایات اسلامی شود.
به نظرتان اقتصاد اسلامی به‌عنوان یك مكتب یا مدل اقتصادی می‌تواند از چه جهاتی برتری و تفاوت خود را به رخ سایر مكاتب اقتصادی بكشد؟
علاوه‌بر مكتب اقتصادی مرسوم در جهان، علم اقتصاد هم در جهان امروز رواج داشته و پذیرفته شده است. علم اقتصاد، علم اجتماعی و تحلیل رفتارهای مردم در بعد تولید، توزیع، مبادله و مصرف است. رفتارهای مردم در هر جامعه‌ای تحت تاثیر فرهنگ آن جامعه، آداب و رسوم و اعتقادات آن جامعه شكل می‌گیرد و طبیعتا اقتصاددانان این رفتارها را مورد مطالعه قرار داده و تئوریزه می‌كنند. آنچه در این‌باره تاكنون محقق شده رفتارهای مردم غرب در كشورهای غربی است كه از آن تحت عنوان اقتصاد سرمایه‌داری یاد می‌شود، لذا اقتصاددانان ما نیز مدل‌های اقتصاد سرمایه‌داری را مورد مطالعه قرار داده‌اند درحالی‌كه علم اقتصاد سرمایه‌داری در نهایت 300 سال قدمت دارد، اما قدمت جامعه اسلامی بیش از 1400 سال است. پس اگر جامعه اسلامی با تمام خصوصیات و ویژگی‌های خود در عالم واقع تحقق پیدا كند، یعنی به جامعه اسلامی مورد نظر برسیم و این جامعه با تمام رفتارهای انسان‌های مومن و مسلمان چه به لحاظ فرهنگی، آداب و سنت‌ها و احكام دینی مسلمانان در مورد مسائل تولید، توزیع و مصرف شكل بگیرد، زمینه برای تحقق علم اقتصاد اسلامی نیز فراهم می‌شود و اقتصاددانان اگر رفتارهای اقتصادی مردم اعم از تولید، توزیع، مصرف، اشتغال، تورم، ركود، قیمت‌ها و... را در چنین جامعه‌ای مورد مطالعه قرار دهند آن علم را می‌توان علم اقتصاد در جامعه اسلامی دانست. شهید آیت‌ا... صدر در كتاب اقتصادنا به این مساله اشاره داشته و این موضوع را نیز بسیار خوب تبیین كردند كه می‌بایست منتظر شكل‌گیری چنین جامعه‌ای باشیم. علاوه‌براین، ایشان در این كتاب نوشته‌اند در شرایطی كه ما فاقد جامعه كامل اسلامی هستیم با توجه به آموزه‌های دین می‌توانیم به صورت فرض ــ تحقق آنچه اسلام گفته است ــ در جامعه اقدام به نظریه‌پردازی كنیم ولی ممكن است با واقعیت‌هایی كه محقق می‌شود، متفاوت باشد پس مشخص می‌شود در علم اقتصاد اسلامی هم امكان وجود دارد.
غیر از محققان و علمای اقتصاد اسلامی در ایران، حتی عنوان اقتصاد اسلامی در سایر مجامع و كشورهای اسلامی نیز موردقبول است؟
بله، در جهان اسلام محققانی در مورد نظریه مصرف‌كننده و سرمایه‌گذار مسلمان تحت عنوان بازار و اقتصاد اسلامی به‌عنوان یك علم مستقل نظریه‌پردازی‌هایی داشته و دراین‌باره آثار و تألیفاتی منتشرشده است، كتاب‌های متعددی به‌خصوص در كشورهای عربی دراین‌باره به نگارش درآمده كه ازهرجهت قابل‌توجه و قابل‌اعتناست. به‌علاوه اقتصاد اسلامی سال‌هاست تا مقطع دكتری در انگلستان تدریس می‌شود و برخی از كشورهای اسلامی مثل مالزی نیز در این حوزه دانشجو تربیت می‌كنند. باوجوداین همه مدرك برای اثبات اقتصاد اسلامی معلوم نیست چرا برخی افراد غیرمتخصص به دنبال انكار حقیقتی به نام اقتصاد اسلامی هستند. آنچه در جهان اسلام توسط متفكران و متخصصان رخ‌داده این است كه علاوه بر حوزه اقتصاد تجاری، فلسفه اقتصاد نیز مطرح‌شده است. به‌عبارت‌دیگر فلسفه یك امر مضاف است یعنی ماعلاوه بر این‌كه موضوعی نیز با عنوان نظام اقتصادی اسلام داریم در مورد فلسفه اقتصاد اسلامی نیز كتاب داریم. درواقع می‌توان گفت جامعه‌ای كه اقتصاد اسلامی در آن محقق شده، دارای ساختار و نهادهای فعال با اهداف و چارچوب‌های مشخصی است. اقای دكتر سید كاظم صدر، استاد دانشگاه شهید بهشتی كتابی با عنوان نظام اقتصادی صدر اسلام نوشته است، البته برخی استادان نیز كتاب‌هایی با عنوان اقتصاد دوره صفویه در ایران یا اقتصاد در جوامع اسلامی مثل دوره صفویه نوشته‌اند كه بیانگر حقیقتی به نام اقتصاد اسلامی است كه نمی‌توان منكر آن شد.
در دنیا دو مكتب در حوزه مكاتب اقتصادی شناخته شده‌است كه این دو، یكی مكتب اقتصاد سرمایه‌داری و دیگری مكتب اقتصادی سوسیالیستی و كمونیستی است. قدر مسلم آموزه‌های دین اسلام این دو مكتب را نمی‌پذیرد و آنها را قبول ندارد. بزرگانی مانند شهید آیت‌ا... صدر، امام موسی صدر، شهید بهشتی، شهید مطهری و بسیاری از بزرگان دیگر كتاب‌هایی تحت عنوان مكتب اقتصاد اسلامی به رشته تحریر در آورده‌اند كه كتاب‌های پرآوازه و بسیار مطرحی در سطح جهان اسلام است، بنابراین به‌راحتی و به صرف یك ادعا نمی‌توان گفت اسلام مكتب اقتصادی ندارد. چرا كه درباره مسائل مكتب اقتصاد اسلامی پایان‌نامه‌ها، مقالات و آثار بسیار زیادی نوشته شده است. مجله اقتصاد اسلامی به سردبیری مرحوم سید‌عباس موسویان در سال‌های فعالیت خود مقالات متعددی در‌خصوص اقتصاد اسلامی منتشر كرده بود مقالاتی كه عمدتا مبتنی بر مكتب اقتصادی اسلام بوده و حتی برخی از این مباحث فراتر از موضوع مكتب اقتصادی است و كسی نمی‌تواند محتوای آن را انكار كرده و مدعی شود چیزی به نام مكتب اقتصاد اسلامی در برابر آن دو مكتب دیگر وجود ندارد. مسلما یك فقیه نمی‌تواند منكر وجود مكتب اقتصاد اسلامی در پس احكام و اخلاق و روایات اسلامی شود.
به نظرتان اقتصاد اسلامی به‌عنوان یك مكتب یا مدل اقتصادی می‌تواند از چه جهاتی برتری و تفاوت خود را به رخ سایر مكاتب اقتصادی بكشد؟
علاوه‌بر مكتب اقتصادی مرسوم در جهان، علم اقتصاد هم در جهان امروز رواج داشته و پذیرفته شده است. علم اقتصاد، علم اجتماعی و تحلیل رفتارهای مردم در بعد تولید، توزیع، مبادله و مصرف است. رفتارهای مردم در هر جامعه‌ای تحت تاثیر فرهنگ آن جامعه، آداب و رسوم و اعتقادات آن جامعه شكل می‌گیرد و طبیعتا اقتصاددانان این رفتارها را مورد مطالعه قرار داده و تئوریزه می‌كنند. آنچه در این‌باره تاكنون محقق شده رفتارهای مردم غرب در كشورهای غربی است كه از آن تحت عنوان اقتصاد سرمایه‌داری یاد می‌شود، لذا اقتصاددانان ما نیز مدل‌های اقتصاد سرمایه‌داری را مورد مطالعه قرار داده‌اند درحالی‌كه علم اقتصاد سرمایه‌داری در نهایت 300 سال قدمت دارد، اما قدمت جامعه اسلامی بیش از 1400 سال است. پس اگر جامعه اسلامی با تمام خصوصیات و ویژگی‌های خود در عالم واقع تحقق پیدا كند، یعنی به جامعه اسلامی مورد نظر برسیم و این جامعه با تمام رفتارهای انسان‌های مومن و مسلمان چه به لحاظ فرهنگی، آداب و سنت‌ها و احكام دینی مسلمانان در مورد مسائل تولید، توزیع و مصرف شكل بگیرد، زمینه برای تحقق علم اقتصاد اسلامی نیز فراهم می‌شود و اقتصاددانان اگر رفتارهای اقتصادی مردم اعم از تولید، توزیع، مصرف، اشتغال، تورم، ركود، قیمت‌ها و... را در چنین جامعه‌ای مورد مطالعه قرار دهند آن علم را می‌توان علم اقتصاد در جامعه اسلامی دانست. شهید آیت‌ا... صدر در كتاب اقتصادنا به این مساله اشاره داشته و این موضوع را نیز بسیار خوب تبیین كردند كه می‌بایست منتظر شكل‌گیری چنین جامعه‌ای باشیم. علاوه‌براین، ایشان در این كتاب نوشته‌اند در شرایطی كه ما فاقد جامعه كامل اسلامی هستیم با توجه به آموزه‌های دین می‌توانیم به صورت فرض ــ تحقق آنچه اسلام گفته است ــ در جامعه اقدام به نظریه‌پردازی كنیم ولی ممكن است با واقعیت‌هایی كه محقق می‌شود، متفاوت باشد پس مشخص می‌شود در علم اقتصاد اسلامی هم امكان وجود دارد.
غیر از محققان و علمای اقتصاد اسلامی در ایران، حتی عنوان اقتصاد اسلامی در سایر مجامع و كشورهای اسلامی نیز موردقبول است؟
بله، در جهان اسلام محققانی در مورد نظریه مصرف‌كننده و سرمایه‌گذار مسلمان تحت عنوان بازار و اقتصاد اسلامی به‌عنوان یك علم مستقل نظریه‌پردازی‌هایی داشته و دراین‌باره آثار و تألیفاتی منتشرشده است، كتاب‌های متعددی به‌خصوص در كشورهای عربی دراین‌باره به نگارش درآمده كه ازهرجهت قابل‌توجه و قابل‌اعتناست. به‌علاوه اقتصاد اسلامی سال‌هاست تا مقطع دكتری در انگلستان تدریس می‌شود و برخی از كشورهای اسلامی مثل مالزی نیز در این حوزه دانشجو تربیت می‌كنند. باوجوداین همه مدرك برای اثبات اقتصاد اسلامی معلوم نیست چرا برخی افراد غیرمتخصص به دنبال انكار حقیقتی به نام اقتصاد اسلامی هستند. آنچه در جهان اسلام توسط متفكران و متخصصان رخ‌داده این است كه علاوه بر حوزه اقتصاد تجاری، فلسفه اقتصاد نیز مطرح‌شده است. به‌عبارت‌دیگر فلسفه یك امر مضاف است یعنی ماعلاوه بر این‌كه موضوعی نیز با عنوان نظام اقتصادی اسلام داریم در مورد فلسفه اقتصاد اسلامی نیز كتاب داریم. درواقع می‌توان گفت جامعه‌ای كه اقتصاد اسلامی در آن محقق شده، دارای ساختار و نهادهای فعال با اهداف و چارچوب‌های مشخصی است. اقای دكتر سید كاظم صدر، استاد دانشگاه شهید بهشتی كتابی با عنوان نظام اقتصادی صدر اسلام نوشته است، البته برخی استادان نیز كتاب‌هایی با عنوان اقتصاد دوره صفویه در ایران یا اقتصاد در جوامع اسلامی مثل دوره صفویه نوشته‌اند كه بیانگر حقیقتی به نام اقتصاد اسلامی است كه نمی‌توان منكر آن شد.
