كارآگاه و دستیارش
همین كه نام آثار پلیسی بیاید بی‌درنگ اغلب نام كارآگاهان مشهور جهان داستان به ذهن می‌آید. شرلوك هولمز یكی از این كارآگاهان مشهور جهان ادبیات است كه در سراسر جهان شناخته شده و محبوب است. ریزبینی‌های شرلوك هولمز در باز كردن گره‌  پرونده‌های دشوار و همچنین همراهی دكتر واتسون دستیارش زبان‌زد خاص و عام است. این شخصیت محبوب را نویسنده و البته پزشك اسكاتلندی آرتور كانن دویل خلق كرده كه در ابتدا هیچ ناشری حاضر به انتشار داستان‌های او نمی‌شد، ولی پس از مرگ هولمز بسیاری درخواست كردند كه نویسنده دوباره او را زنده كند و داستان‌هایش را ادامه دهد. شرلوك هولمز نام یك كارآگاه خصوصی خیالی است كه متولد یوركشایر انگلستان است و در اواخر قرن ۱۹ و آغاز قرن ۲۰ فعالیت می‌كرده ‌است. هولمز با معرفی خود به عنوان «كارآگاه مشاور» در داستان‌ها و مهارت‌های ویژه خود از جمله مشاهده دقیق، علم پزشكی قانونی و استدلال منطقی مشهور است. شخصیت داستانی او نخستین بار در سال ۱۸۸۷ میلادی ساخته و پرداخته شد و در نهایت چهار رمان و ۵۶ داستان كوتاه از شرلوك هولمز باقی مانده كه برخی از آنها به زبان فارسی ترجمه شده است. گرچه شرلوك هولمز اولین كارآگاه تخیلی نیست، اما بهترین آنهاست و در كتاب ركوردهای جهانی گینس به‌عنوان «شناخته شده‌ترین شخصیت خیالی» در تاریخ ثبت شده‌است. محبوبیت و شهرت هولمز به گونه‌ای است كه بسیاری تصور می‌کنند 
او خیالی نیست، بلكه فردی واقعی است. از این شخصیت و قصه‌هایش اقتباس‌های سینمایی زیادی ساخته شده و حتی برخی از نویسندگان با الهام گرفتن از این شخصیت دنباله‌هایی برای وی نوشته‌اند.

 رازآلود آمریكایی
ادگار آلن پو، نویسنده آمریكایی هم از آن نویسنده‌هایی است كه آثارش آمیخته به مایه‌های راز و ترس است. داستان‌های پو به خاطر رازآلود و ترسناك بودن مشهور شده‌اند. پو از اولین نویسندگان داستان كوتاه آمریكایی به حساب می‌آید و از او به عنوان مبدع داستان‌های كارآگاهی نیز یاد می‌شود. همچنین از نخستین افرادی بود كه از ژانر علمی - ‌تخیلی استفاده كرد. او از برجسته‌ترین نویسندگان رمزنگار بوده كه بسیاری از نویسندگان مشهور از او تبعیت كرده‌اند تا جایی كه نویسندگان رازآلود آمریكایی هرساله جایزه ادگار را به بهترین داستان رازآلود اعطا می‌كنند. پو را مبدع این گونه داستانی می‌دانند هرچند دیگرانی نیز همزمان یا قبل از او در این عرصه قلم زده‌اند. موضوعات هولناك و مهیب از جمله درونمایه‌های آثار داستانی پو است كه بسیاری مانند فاكنر، ملویل، داستایفسكی، بورخس، هاكسلی و دیگران از او الهام گرفته‌اند. 

جنایی‌نویسی آقای گابو
معمایی و پلیسی‌نویسی به‌قدری مهم است كه وقتی آثار نوشته شده را مرور می‌كنیم با نام‌های بزرگی روبه‌رو می‌شویم. گابریل گارسیا ماركز یكی از نویسندگان صاحب‌سبك و مشهور است كه در این زمینه داستان نوشته است. «گزارش یك مرگ» از آن رمان‌هایی است كه یك داستان جنایی و معمایی را روایت می‌كند و گزارش یك قتل را برای خواننده بازگو می‌كند. قدرت داستان‌نویسی ماركز در این اثر توانایی‌اش در قصه‌پردازی و علاوه بر آن تسلطش بر گونه‌های مختلف را به خواننده نشان می‌دهد. این رمان ماجرای یك قتل و مرگ مشكوك را بررسی می‌كند و جزئیاتی را به خواننده نشان می‌دهد، در نگاه اول كه از نمای دور نگاه می‌كنیم به چشم نمی‌آیند، ولی ماركز دست خواننده را می‌گیرد و قدم به قدم به ماجرا نزدیك می‌كند. این نویسنده برنده نوبل ادبیات كه آثاری مانند «صد سال تنهایی» او از جمله مشاهیر ادبیات داستانی است در این رمان تسلطش بر نوشتن در این ژانر را به خواننده نشان می‌دهد.

صدرنشینی‌های ملكه جنایت
یكی دیگر از كارآگاهان مشهور جهان ادبیات، خانم مارپل است. احتمالا ما با مجموعه تلویزیونی این خانم كارآگاه بیشتر از آثار داستانی مكتوب آشنا باشیم، ولی خب او هم از جهان كلمات پا به عالم فیلم‌ گذاشته است. جین مارپل كه با نام خانم مارپل شناخته می‌شود، یكی از شخصیت‌های داستانی نویسنده جنایی‌نویس انگلیسی آگاتا كریستی است. او زن مسن تنهایی است كه برای تفنن به حل مسائل جنایی می‌پردازد. شخصیت خانم مارپل اولین بار در داستان كوتاه باشگاه سه‌شنبه شب كه در سال ۱۹۲۶ نوشته شد، به خوانندگان معرفی و بعد از آن تبدیل به یكی از كارآگاهان مشهور شد. كریستی نویسنده انگلیسی داستان‌های جنایی و ادبیات كارآگاهی بود. او اولین نویسنده‌ای است كه كتاب‌هایش بیشترین ترجمه را به زبان‌های مختلف دنیا داشته‌است. پس از وی ژول ورن و سپس شكسپیر قرار دارند كه این نشان می‌دهد این ژانر تا چه پایه در میان مخاطبان جهانی در زبان‌های مختلف اهمیت دارد كه كریستی را بالاتر از شكسپیر قرار داده است. علاوه بر خانم مارپل، شخصیت مشهور «هركول پوآرو» هم از شخصیت‌های خلق شده توسط كریستی است كه حتی شهرت و محبوبیت او از شرلوك هولمز نیز بالاتر است. این كارآگاه تخیلی بلژیكی را می‌توان از مشهورترین شخصیت‌های داستانی تاریخ ادبیات دانست. او در بیش از 30 داستان بلند و بیش از 50 داستان كوتاه به‌عنوان شخصیت اصلی ظاهر شده و از این لحاظ نیز از ركوردداران است. پوآرو قبلا عضو نیروی پلیس بلژیك بوده، اما داستان‌های او وقتی آغاز می‌شود كه به انگلستان آمده و كارآگاه خصوصی شده است. 
آگاتا كریستی با نام مستعار مِری وستماكوت داستان‌های عاشقانه و رمانتیك نیز نوشته‌است، ولی شهرت اصلی‌اش به خاطر ۶۶ رمان جنایی اوست. داستان‌های آگاتا كریستی، به‌خصوص آن دسته كه درباره ماجراهای كارآگاه هركول پوآرو یا خانم مارپل هستند، نه تنها لقب «ملكه جنایت» را برای او به ارمغان آوردند، بلكه وی را به‌عنوان یكی از مهم‌ترین و مبتكرترین نویسندگانی كه در راه توسعه و تكامل داستان‌های جنایی كوشیده‌اند نیز معرفی و مطرح كردند. آگاتا كریستی در كتاب ركوردهای گینس مقام اول در میان پرفروش‌ترین نویسندگان كتاب در تمام دوران‌ها و مقام دوم (بعد از ویلیام شكسپیر) در میان پرفروش‌ترین نویسندگان در هر زمینه‌ای را به خود اختصاص داده ‌است. تخمین زده شده ‌است كه یك میلیارد نسخه از كتاب‌های او به زبان اصلی (انگلیسی) و یك میلیارد نسخه دیگر در ترجمه‌های گوناگون به ۱۰۳ زبان دنیا به فروش رسیده است. محبوبیت جهانی كریستی به آن درجه است كه به‌طور مثال در كشوری چون فرانسه تعداد كتاب‌هایی كه از او تا سال ۲۰۰۳ به فروش رسیده بالغ بر ۴۰ میلیون جلد بوده‌است.

 فیلسوف معمایی‌نویسان
مگر می‌شود آثار داستانی مرتبط با این ژانر را بخوانیم و نام ببریم، ولی اسمی از اومبرتو اكو به میان نیاید. او را باید یكی از نویسنده‌های مهمی بدانیم كه همزمان كه درونمایه‌های فلسفی در آثارش پررنگ است، رمزآلود و معمایی هم می‌نویسد. «آنك نام گل»  این نویسنده از آن دست آثاری است كه باید آن را یك رمان معمایی برجسته بدانیم كه تا مدت‌ها دست از سر خواننده بر نمی‌دارد. این اثر رمزآلود و معمایی به شكلی خواننده را در هزارتوی خود فرو می‌برد كه متوجه نمی‌شود در این هزارتو گیر كرده است و جز با باز كردن یك به یك گره‌های داستان راه خروجی برایش وجود ندارد. ماجرای این رمان در یك صومعه‌ قرون وسطایی اتفاق می‌افتد؛ زمانی كه ویلیام، كشیش باهوش و شاگرد جوانش، آدسو برای شركت در یك مباحثه الهی به صومعه‌ای در ایتالیا می‌روند و آنجا از كشته شدن یكی از كتابداران كتابخانه باخبر می‌شوند. فردای آن روز جسد راهب دیگری پیدا می‌شود. ولع ویلیام و آدسو برای فهمیدن ماجرا و سر درآوردن از راز این قتل‌ها تمامی ندارد و این آغازی است برای وارد شدن به یك جهان رازآلود كه اكو دست هر خواننده‌ای را بگیرد او را بی‌شك به آن پرتاب می‌كند.

 ایرانی‌ها
در میان ایرانی‌ها اما نوشتن داستان‌های پلیسی و معمایی خیلی جدی گرفته نشده و آثار زیادی در این عرصه نداریم. یعنی با یك مرور می‌توان به چند اثر محدود رسید و چند نمونه مشهور را نام برد. 
 مشهورترین رمان فارسی
«فیل در تاریکی» مشهورترین اثر داستانی نوشته در این گونه است. قاسم هاشمی‌نژاد این اثر را در سال ۱۳۵۵ برای اولین مرتبه به صورت پاورقی منتشر و بعد از آن به صورت كتاب چاپ کرد. بسیاری این اثر را مهم‌ترین اثر در ادبیات پلیسی ایران محسوب می‌كنند و نام آن را به عنوان سرلیست آثار ایرانی این دسته قرار می‌دهند. اثری كه در زمان خود یك واكنش ادبی به جریان چپ ادبی و فرم‌گراهای ادبیات ایران بود كه البته از سوی حكومت و جریان روشنفكری زمان خود مورد توجه قرار نگرفت و به نوعی مورد سانسور واقع شد، زیرا درونمایه كتاب به فضای اجتماعی زمان نقدهای جدی وارد می‌كند و از سوی دیگر یك جریان فكری را نیز به چالش كشیده و به همین خاطر از سوی این دو گروه مورد بی‌توجهی قرار گرفت. نویسنده در این داستان به‌جای تمركز بر قتل و جنایت سراغ انگیزه‌های درونی افراد رفته و از این منظر روایتش را شكل داده است.
 كارآگاه هركول!
هوشنگ هركول كارآگاه تندخو و خشنی است كه در رمان «جنایت جردن» با پرونده قتلی روبه‌رو می‌شود كه در آخرین روزهای سال به او محول شده و باید سر از راز این قتل در بیاورد. او به همراه دستیارش برای پرده برداشتن از راز این قتل وارد ماجرا می‌شود. علیرضا محمودی یكی از نویسنده‌های فعال در این گونه ادبی است كه آثار مختلفی نوشته و این اثرش جلد اول از مجموعه دفتر خاطرات كارآگاه هوشنگ تواناست. قتل فجیع همایون شمیم در آپارتمانش در خیابان جردن محور یادداشت‌های روزانه این كارآگاه توانا و زبده نیروی انتظامی است.
 قانون‌شكن عجیب
شهر تهران برای دانیال حقیقی مساله است و او سعی می‌كند در آثارش به شهر بپردازد. در رمان «كارآگاهان خونسرد» نیز دغدغه اصلی این نویسنده یعنی شهر و همچنین دستاویزش دزدی‌هایی است كه در شهر تهران انجام می‌شود. در شهر دزدی‌هایی رخ داده و می‌دهد كه باعث تعجب پلیس شده‌اند. این سرقت‌ها خاص هستند و اتفاقاتی كه پس از آنها رخ می‌دهند، باعث می‌شوند  شخصیت اصلی رمان یعنی یك افسر اداره آگاهی، با یكی از عجیب‌ترین چهره‌های قانون‌شكن تهران روبه‌رو شود. او مردی است كه استاد فرار كردن و نامرئی شدن است... .