دامنه تخریب سریالی آثار تاریخی انگار از خانههای تاریخی به سینماها و از تهران به مشهد رسیده است
تخریب خاطرات سینمایی مشهدیها
سینما طی بیش از 120سالی که از ایجاد نخستین نمونه ایرانیاش توسط «میرزا ابراهیمخان صحافباشی» میگذرد به بخشی از خاطره جمعی ایرانیان تبدیلشده است، بهویژه در شهرهایی چون تهران و مشهد که نسل نخست سینماها در یک محدوده جغرافیایی مشخص شهری ساختهشده و به بخشی از گذشته نوستالژیک مردم این مناطق تبدیلشده است؛ آنگونه که لالهزار تهران هنوز نزد مردم به خیابان سینماها شناخته میشود و خیابان ارگ هم لالهزار مشهد است. آنهم درحالیکه در عمل نه دیگر لالهزار، مرکز سینمایی پایتخت است و نه خیابان ارگ (امام خمینیره)، میزبان سینمایی فعال. البته در هر دوی این خیابانها و فرعیهای مهم آنها هنوز تک و توک بناهایی هستند که روزگاری برای خود سینمایی بزرگ و معروف بودند و اکنون از آن همه عظمت، فقط سالنی بزرگ یا حتی تنها دری و فضایی خالی باقیمانده است؛ فضاهایی پر از خاطره که بار نوستالژیکی و هویتی برای شهر و شهروندانشان دارند. با اینهمه اما روند تخریبی این فضاهای هنری هم مثل بسیاری از بناهای تاریخی دیگر در این سرزمین چندی است آغازشده و ظاهرا همچنان ادامه دارد.گواه این ادعا، تخریب بیشتر سینماها در خیابان لالهزار تهران طی سالهای گذشته و در آستانه تخریب قرار گرفتن سینما ایران لالهزار و همچنین تخریب دو سینمای پرخاطره در خیابان ارگ مشهد است. سینماهای آسیا و آریا یا به عبارتی فلسطین و قدس در خیابان ارگ مشهد در آخرین روزهای خرداد امسال تخریب شدند درحالی که هنوز علت تخریبشان معلوم نیست و هریک از نهادها تقصیر این تخریب تاریخی را به گردن دیگری میاندازد تا خود را همچنان دوستدار فرهنگ و هنر و تاریخ نشان دهد. متأسفانه تخریب هر دو سینمای پرخاطره مشهد در حالی رقم خورد که یکی از آنها هنوز سالم و قابل استفاده بود و دیگری هم به روایت کارشناسان میراثی و شهرداری با هزینهای اندک قابلیت بازسازی و تبدیل به موزه سینمای شرق کشور را داشت.
«سینما آسیا» پس از سینما «رادیوسیتی» دومین سینمای ایجاد شده در مشهد توسط عضوی از خانواده اسکوئیان بود. اینبار عباس اسکوئیان در 11مهر1339 سینما آسیا را در کوچه ارگ که دو خیابان خاکی و ارگ را به هم پیوند میداد و از طریق کوچه خامنهای به حرم مطهر راه داشت با اکران فیلم «بزن بریم هالیوود» افتتاح کرد. این سینما به چند دلیل در بین مردم مشهد محبوب شد. نخست آنکه اولین سینمای دارای پرده مخملِ جداکننده سن از سالن در مشهد بود. دیگر اینکه نخستین هفته جهانی فیلم مشهد به میزبانی این سینما برگزار شد و سرانجام نزدیکترین فاصله با حرم رضوی در بین سینماهای شهر را داشت و به همین دلیل زائران هم میتوانستند به تماشای فیلمهای آن بنشینند.دیواربهدیوار بودن با کنسولگری انگلستان هم باعث شده بود تا تبعههای این کشور اقبال خوبی نسبت به آن داشته باشند و سینما آسیا یک مرکز تبادل اخبار بین غیرایرانیان مشهد شود. سرانجام اینکه در دورهای داشتن سالن تابستانی امتیاز ویژه این سینما بود که بعدها با ایجاد سالن تابستانی بزرگتر در رادیوسیتی، فضای قبلی، سالن ورزشی کارکنان سینماهای وابسته به خاندان اسکوئیان شد. سینما آسیا اندکی پس از انقلاب هم فعالیت کرد تا اینکه سال 1359 مصادره شد و در اختیار کمیته امداد امام خمینی (ره) قرار گرفت. پس از آن مدتی با نام «آزادی» و چندی با نام «فلسطین» فعالیت کرد تا اینکه با تخریب قسمتی از اتاقهای طبقه اولش در سال 1364 تعطیل شد. از آن تاریخ تا هنگام تخریب کامل، گاهی اخباری درباره بازسازی یا تبدیلش به موزه سینمایی مشهد منتشر میشد. اخباری که با توجه به در اختیار حوزه هنری بودن مجموعه، گمان میشد یکی از آن دو درنهایت اجرایی شود و به همین دلیل پخش خبر تخریب این سینما از سوی حوزه هنری شوکی بزرگ به اهل هنر خراسان وارد کرد.
از آریا تا قدس
سینما آریا حدود 10سال بعد از سینما آسیا و البته باز هم توسط دکتر اسکوئیان که درآمد سینما را بیشتر از حوزه تخصصی خود میدید به خانواده سینماهای مشهد پیوست. وی پس از آنکه با افتتاح سینما دیاموند آن دوران و هویزه کنونی توسط خاندان پطروسیان و شرکای ارمنی آنها، شرایط را برای ادامه تسلط خاندان خود بر سینماهای مشهد نامساعد دید، ضمن تغییراتی در سینما آسیا، «سینما آریا» را هم 4 اسفند 1348 در خیابان جَم یکی از خیابانهای انشعابی از خیابان ارگ، افتتاح کرد. این سینما که با پخش فیلم «دنیای فیلیپ» افتتاح شد مدتی گل سرسبد سینماهای شرق کشور بود. با افتادن آتشبهجانش در 29 آذر 1350 نابود شد و هرچند هشت ماه بعد بازسازی شد اما برای بار دوم و یک روز قبل از فاجعه سینما رکس آبادان یعنی ۲۶مرداد ۱۳۵۷، دوباره آتش گرفت. البته این بار هم توسط مالک بازسازی شد اما سال1359 به دلیل بدهی مصادره و در اختیار بنیاد مستضعفان قرار گرفت و به سینما قدس تغییر نام داد. سینما قدس به دلیل ناامن بودن سازه حدفاصل سالهای 1362تا 1368 تعطیل بود و در مرداد این سال با اکران فیلم «لنگرگاه» فعالیت مجدد خود را آغاز کرد. این سینما سال 1376 بار دیگر توسط مالک جدید یعنی حوزه هنری بازسازی و بالکن سابق آن به سالن دوم سینما تبدیل شد تا نخستین سینمای دوسالنه مشهد لقب گیرد. سینما قدس تا اسفند 99 کجدارومریز به فعالیت ادامه داد و سپس برای همیشه تعطیل شد. مدیرکل امور حقوقی حوزه هنری کشور در همان هنگام درباره این تعطیلی گفت کارگروه ویژه حوزه هنری پس از بررسی یک ساله به این نتیجه رسیده که سینما قدس دیگر امکان فعالیت ندارد.
سرنوشت سینما قدس و فلسطین
و اما بخش نخست سکانس آخر سینماهای سابق عباس اسکوئیان در روز 28خرداد سال جاری اکران شد. در این روز یکباره کارگران به جان باقیمانده سینما آسیا (فلسطین) یعنی سالمترین فضای سینمایی مانده خیابان ارگ مشهد افتادند و آن را نابود کردند. امری که درست سه روز بعد و درحالیکه هنوز برخی مسؤولان میراثی و شهری در حال سبک و سنگین کردن این واقعه بودند، دیگرباره درباره سینما قدس (آریا) انجام شد تا سکانس آخر سینماهای اسکوئیان هم تخریب باشد. این تخریبها با واکنش و اعتراضهای بسیاری از سوی میراث دوستان مواجه شد و آنها خواستار توضیح مسؤولان مربوط شدند. حسن پهلوانی، مدیر امور سینمایی حوزه هنری خراسان رضوی مدعی شد چون سینما آسیا در اختیار حوزه هنری کشور بوده، حوزه هنری خراسان درباره آن مسؤولیتی ندارد. مدیر امور سینمایی ارشاد خراسان رضوی هم گفت حوزه هنری برای تخریب، مکاتبهای با این ادارهکل نداشته و در این رابطه فعلا فقط میتواند ابراز تأسف کند. البته وی درباره ماجرای سینما قدس نوعی دیگر اظهار نظر کرد و گفت که گرچه سینما قدس هم متعلق به حوزه هنری بوده اما آنها بهجای آن میخواهند سینمای مهر کوهسنگی را تأسیس کنند و بر این اساس این تخریب قابلتحمل است. مرجان اکبری، معاون میراث فرهنگی خراسان رضوی هم بدون اینکه به تخلف مالک اشاره کند، مدعی شد شهرداری مشهد هیچگونه مجوزی برای تخریب سینما آسیا از این مجموعه نگرفته است. وی تأکید کرد، هرچند سینماهای تخریبشده ثبت ملی نبودند اما چون اثر هویتی بودند و در بافت تاریخی خیابان ارگ قرار داشتند برای هر اقدام ساختمانی در آنها باید از میراث فرهنگی استعلام میشد. همین سخنان بود که باعث شد مدیرکل امور حقوقی حوزه هنری کشور مدعی شود کسی برای حفظ این دوسینما این مجموعه را کمک نکرده و سینماها فرو ریختهاند.
محمد ملکثابت با اشاره به اینکه در طول این سالها هیچ تقاضایی برای بازسازی سینماها وجود نداشت، گفت: از سال ۱۳۹۴ تا امروز یک نامه دوخطی به مالک حوزه هنری ندادهاند، حال آنکه سینما فلسطین شرایط حفظ را نداشت.
سینما قدس هم دو سال پیش همراه املاک دیگری در عوض طبقه ششم مجتمع مهر کوهسنگی در اختیار مجموعهای قرار دادهشده و هنگام تخریب در تملک حوزه هنری نبوده است.