فعالان میراث فرهنگی خواستار ورود دستگاه‌های نظارتی به پرونده آرامستانهای تاریخی پایتخت شدند
حیف‌و‌میل بیت‌المال این بار به بهانه قبرستان دولاب
کلیات لایحه شهرداری برای ساماندهی گورستان‌های تاریخی منطقه ۱۴، هفته گذشته (16آذر) در جلسه شورای اسلامی شهر تهران به تصویب اعضای این شورا رسید و اعلام شد شهرداری تهران قصد دارد پنج گورستان ثبت ملی منطقه دولاب شامل ارامنه گرگوری، گورستان فرانسه، لهستان، گورستان ارامنه کاتولیک و گورستان ارامنه پروتستان را با همکاری میراث فرهنگی و شورای خلیفه‌گری ارامنه احیا کند و عملیات اجرایی این بهسازی‌ها آغاز شده است. این مصوبه اما همان زمان با مخالفت جدی برخی اعضای شورای شهر تهران مواجه شد. در این میان بسیاری از فعالان میراث فرهنگی نیز با این طرح و جزئیات آن از جمله احداث و نامگذاری میدانی با نام صلح جهانی مخالفت کردند و این نامگذاری را مغایر با هویت و تاریخچه قبرستان دولاب عنوان کردند. در میان اعتراض فعالان میراث فرهنگی و برخی اعضای شورای شهر به این مصوبه اما یک گلایه مهم به چشم می‌خورد و آن این که چرا نهادهای مرتبط تاکنون هیچ‌گونه اقدامی برای مرمت و ساماندهی اصولی قبرستان‌های تاریخی مسلمانان از جمله امامزاده عبدا...، ظهیرالدوله و ابن بابویه انجام نداده‌اند تا امروز شاهد برخی مرمت‌های غیراصولی (یکسان‌سازی) و تخریب و رهاشدگی این گورستان‌ها باشیم و دیگر این که چرا به تمام قبرستان‌های تاریخی این کلانشهر به چشم واحدی نگریسته نشده و نمی‌شود.
چند سالی است طرحی در شهرداری تهران وجود دارد به نام مرمت و احیای آرامستانهای تاریخی و محلی، از جمله ابن‌بابویه، امامزاده عبدا...، دولاب و ظهیرالدوله که به همین بهانه ردیف بودجه‌ای در نظر گرفته می‌شود.
این طرح در راستای بند ۵ ماده ۵۹ مصوبه برنامه پنجساله سوم توسعه شهر تهران مورخ ۰۲/۱۱/۹۷ به شهرداری تهران است. بودجه در نظر گرفته‌شده سال گذشته برای این کار مبلغ یک میلیارد و ۵۰۰ میلیون تومان (۱۵ میلیارد ریال) و بودجه سال ۹۹ مبلغ یک میلیارد و ۱۵۰ میلیون تومان(۱۱ میلیارد و 150 میلیون ریال ) است. با این همه و با وجود صرف این مبالغ اما حال و روز قبرستان‌های تاریخی پایتخت معلوم است و با یک بازدید ساده می‌توان به حال ناخوش و خراب آنها پی برد.
در حالی که انتظار می‌رفت شورای شهر و شهرداری و سایر مسؤولان ذیربط نظارت بیشتری روی بهسازی و مرمت اصولی این گورستان‌ها داشته باشند، در هفته گذشته شاهد تصویب طرحی دیگر در شورای شهر تهران بودیم؛ مصوبه‌ای با عنوان ساماندهی، حفاظت و احیای گورستان دولاب در منطقه 14.
براساس این طرح شهردار تهران قصد دارد پنج گورستان ثبت ملی منطقه دولاب شامل ارامنه گرگوری، گورستان فرانسه، لهستان، گورستان ارامنه کاتولیک و گورستان ارامنه پروتستان را با همکاری میراث فرهنگی و شورای خلیفه‌گری ارامنه احیا کند. همچنین طرح احداث میدانی برای صلح جهانی پیشنهاد شده که به گفته طراحان بر اساس این طرح روحیه صلح‌جویی ایرانیان با احیای گورستان‌ها نشان داده شود.
این لایحه درحالی در شورای شهر تهران مطرح شده و به تصویب رسید که اعلام شد شهرداری تهران هم اکنون در داخل و خارج گورستان در حال فعالیت بوده و ساماندهی نهرها و هدایت آب، پیاده‌راه‌ها، بازسازی مبلمان و نورپردازی از جمله مواردی است که در داخل گورستان در حال انجام است. در بیرون گورستان‌ها، سازمان نوسازی شهر تهران ایجاد پنج میدانگاه را در دستور کار قرار داده، در عین حال دیواره‌های این گورستان‌ها را بازسازی کرده و هدایت آب‌های سطحی و بهسازی آسفالت میدان را نیز انجام می‌دهد.
فاجعه یکسان‌سازی
البته طرح ساماندهی گورستان‌های تاریخی پایتخت به عنوان یکی از ظرفیت‌های گردشگری تهران، هنگام تصویب در شورای شهر تهران، مخالف‌هایی هم داشت، مخالف‌هایی چون احمد مسجدجامعی که اعتراضش به این طرح مانع تصویب آن نشد.
عمده سخن مسجدجامعی این بود که گورستان ها به جای ساماندهی اکنون در حال یکسان سازی هستند و این اتفاق یک فاجعه است، چراکه سنگ قبرهای موجود هر کدام یک سند تاریخی محسوب می‌شود.
او اعتراضی هم به نامگذاری قبرستان داشته و گفته: نباید تاریخ را تحریف کنیم، این گورستان چه مناسبتی با صلح جهانی دارد وقتی روسها، فرانسوی‌ها، ایتالیایی‌ها، هموطنان مسیحی و شخصیت‌های مسیحی که در دوره قاجار در ایران زندگی می‌کردند مثل معمار معروف گرجی مارکوف، همه در این گورستان جمع هستند
اما اینجا هیچ ربطی با صلح ندارند. روسها خاک ما را در جنگ جهانی دوم به توبره کشیدند و جشن پیروزی‌شان را در این منطقه جشن می‌گیرند. بنابراین این گورستان نسبتی با صلح ندارد. برخی افراد در این گورستان تا مرحله تجزیه بخشی از ایران هم رفته‌اند و در نامگذاری باید الگوهای تاریخی را در نظر بگیریم.
این طرح پر اشکال
تنها احمد مسجدجامعی نیست که مخالفت خود را با تصویب طرح ساماندهی قبرستان ارامنه اعلام کرد، بسیاری از کارشناسان و فعالان میراث فرهنگی هم به نوعی به تصویب بندبند این طرح واکنش نشان دادند. آنها به جام‌جم می‌گویند: نخست این که طبق اسناد قدیمی و پرونده ثبتی این میدان نامش میدان «ارامنه» است و همه در آن محدوده این میدان را به همین نام می‌شناسند. دوم آن که آنجا محل دفن کشته‌شدگان جنگ جهانی است و چه سنخیتی با صلح دارد؟! سوم این چه درد لاعلاجی است که به جان تهران افتاده که شورای شهری‌ها فقط نام خیابان‌ها را تغییر می‌دهند.
دوم چرا به بهانه بهسازی، هر روز یا آسفالت خیابان را برمی‌دارند یا کف خیابان را سنگفرش میکنند؟ چه کسی به شما اجازه می‌دهد به راحتی بودجه بیت‌المال را صرف کارهای بیهوده کنید؟ آسفالت و نورپردازی این خیابان هیچ مشکلی ندارد، نیازی هم به پیاده‌راه‌سازی و سنگفرش ندارد.
سوم، دیواره‌های این بنای قاجاری ثبت ملی شده نیاز به هیچ گونه مداخله‌ای ندارد و دست برقضا حالش از خیلی آثار تاریخی دیگر هم بهتر است. چهارم، حتی نیاز به سرویس بهداشتی جدید هم ندارد و کافی است سرویس‌های بهداشتی داخل آرامستان دستی به سر و گوشش کشیده شود و کاشی یا سنگ آن تغییر کند.
و درنهایت این که این آرامستان‌ها صرفا نیاز به آب دارد چون خوشبختانه زیر نظر سفارتخانه‌ها بوده، بنابراین باغاتش خشک و تبدیل به مجتمع و مال نشده است!
فعالان میراث فرهنگی به ما می‌گویند: شهرداری خیلی علاقه‌مند کمک به این گورستان‌هاست که آب باغات آن را تامین کند و درون آرامستان لوله‌کشی آب برای اطفای حریق احتمالی انجام دهد، چرا که پیش از این سازمان‌های مردم‌نهاد به دلیل وجود نگهبانان کهنسال و درختان قدیمی برای این گورستان‌ها درخواست نصب کپسول آتش‌نشانی کرده بودند.
حال ناخوش ظهیرالدوله ابن بابویه و امامزاده عبدا...
اما مهمترین گلایه مخالفان طرح ساماندهی، حفاظت و احیای گورستان دولاب، گذشته از خود طرح، نگاهی است که شهرداری به سایر گورستان‌های تاریخی پایتخت همچون ظهیرالدوله، ابن‌بابویه و امامزاده عبدا... دارد، این که چرا این گورستان‌های ارزشمند (به لحاظ قدمت و شخصیت‌هایی که در آنها آرمیده‌اند)، به امان خدا رها شده و هیچ اقدامی در جهت ساماندهی آنها صورت نمی‌گیرد.
این آرامستان‌ها که کل تاریخ شهرری و تهران در حوزه فرهنگی، تاریخی، اجتماعی، هنری، ورزشی، اقتصادی، دانشگاهی و سیاسی را در بردارد و قبور مشاهیر و مفاخر و کاشی‌ها و سنگ قبرهای ارزشمند در آنها قرار دارد، در وضعیت بسیار نامناسبی قرار دارد که با یک بازدید حضوری می توان متوجه عمق فاجعه در آنها شد.
در مقابل قبرستان های تاریخی و تخریب شده مسلمانان، اگر سری به آرامستان قلهک یا دولاب یا زرتشتیان بزنید، خجالت زده می‌شوید چه این که آنها با دقت هویت‌شان را حفظ کرده‌اند، حال آن که شهرداری و اوقاف و میراث فرهنگی به بهانه بهسازی و نوسازی و مرمت چه بلاهایی که سر امامزاده عبدا...، ابن بابویه و ظهیرالدوله و... نیاورده‌اند.
هویتی که در حال نابودی است
این گلایه چندی پیش از زبان رئیس کمیته میراث فرهنگی و گردشگری شورای شهر تهران، ری و تجریش هم شنیده شد، آنجا که گفت: با وجود این که مزار شهدای 16 آذر در آرامستان امامزاده عبدا... و مزار شهدای قیام ۳۰ تیر در آرامستان ابن‌بابویه شهرستان ری قرار دارد، اما متاسفانه این آرامستان‌ها از وضعیت خوبی برخوردار نیستند و ضروری است که سازمان اوقاف و وزارت میراث فرهنگی باید نسبت به تهیه طرح جامع برای ساماندهی این دو آرامستان اقدام کنند.
حسن خلیل‌آبادی با اشاره به ثبت میراثی هر دو آرامستان افزود: متاسفانه برخی قبور دچار معضلاتی همچون تخریب شده‌اند و مکان دفن شهدای ۱۶ آذر برای زیارت اهل این قبور و ادای احترام به آنان مسیر مناسبی ندارد. همچنین مزار شهدای ۳۰ تیر با تاریخ و فعالیت ارزنده‌ای که داشتند نیز به این وضع دچار شده است.
وی از سازمان اوقاف، شهرداری و دیگر نهادهای مربوط خواست تا به وظایف خود جامه عمل بپوشانند تا بیش از این شاهد تخریب آثار تاریخی و هویتی خود نباشیم.
ساماندهی یکسان‌سازی نیست
احمد مسجدجامعی، دیگر عضو شورای شهر تهران هم دراین باره می گوید بالاخره آرامستان ظهیرالدوله مهم است و از لحاظ تاریخی، میراثی و نقطه کانونی که قرار گرفته است، اهمیت زیادی دارد.
مسجدجامعی اضافه می کند: امامزاده عبدا... و ابن بابویه بسیار آسیب دیده اند به این دلیل که متولیان فکر میکنند ساماندهی یعنی یکسان‌سازی. همه قبرها را از بین بردند و سنگ قبرهای واحد گذاشتند. این قبرها هر کدام یک تاریخ، منطق و شناسنامه‌ای دارد، اما الان از بین رفته است.
وی با بیان این که بخشی از تاریخ تهران در آرامستانهای همین منطقه است، می گوید: سنگ قبرهای خاندان مستوفی را کندند و بردند و ما آنها را مدتی بعد در قلعه گبری دیدیم که در وضعیتی آسیب‌دیده و شکسته و خردشده رها شده بود.
اسنادی که دیگر نیست
مسجدجامعی ضمن اشاره به این که متن سنگ قبر معنادار است به نوشته روی سنگ قزوینی اشاره کرده و می گوید: این سنگ قبر مثلا برداشته شده است. یا به عنوان مثال وضعیت مزار عمادالکتاب بلاتکلیف است.
این عضو شورای شهر تهران تاکید می‌کند که از نظر ما نیز همه آرامستان‌ها ( مسلمان و غیرمسلمان) به صورت یکپارچه مهم بوده و مورد احترام است. کما این که در دنیا هم همین نگاه و روال است و از آنها حفظ و حراست‌شده و در توسعه گردشگری مورد استفاده قرار می‌گیرد، اما اینطور نباشد که بحث مرمت‌ها تماما متوجه قبرستان های سالم و بهسازی شده غیرمسلمانان باشد و قبرستان تاریخی و ارزشمند مسلمانان تخریب و به امان خدا رها شود.
حالا در شرایطی که هم و غم گروهی در شورای شهر و شهرداری صرف بودجه بیت المال برای بهسازی محوطه خارجی قبرستان‌های غیرمسلمانان است، فعالان میراث فرهنگی این پرسش مهم را در گفت‌وگو با جام‌جم مطرح میکنند که واقعا چرا هیچ دستگاه نظارتی به مساله آرامستانهای تاریخی ورود پیدا نمی‌کند. این بودجه‌ها کجا و به چه بهانه‌هایی خرج می‌شود؟!...
این طرح در راستای بند ۵ ماده ۵۹ مصوبه برنامه پنجساله سوم توسعه شهر تهران مورخ ۰۲/۱۱/۹۷ به شهرداری تهران است. بودجه در نظر گرفته‌شده سال گذشته برای این کار مبلغ یک میلیارد و ۵۰۰ میلیون تومان (۱۵ میلیارد ریال) و بودجه سال ۹۹ مبلغ یک میلیارد و ۱۵۰ میلیون تومان(۱۱ میلیارد و 150 میلیون ریال ) است. با این همه و با وجود صرف این مبالغ اما حال و روز قبرستان‌های تاریخی پایتخت معلوم است و با یک بازدید ساده می‌توان به حال ناخوش و خراب آنها پی برد.
در حالی که انتظار می‌رفت شورای شهر و شهرداری و سایر مسؤولان ذیربط نظارت بیشتری روی بهسازی و مرمت اصولی این گورستان‌ها داشته باشند، در هفته گذشته شاهد تصویب طرحی دیگر در شورای شهر تهران بودیم؛ مصوبه‌ای با عنوان ساماندهی، حفاظت و احیای گورستان دولاب در منطقه 14.
براساس این طرح شهردار تهران قصد دارد پنج گورستان ثبت ملی منطقه دولاب شامل ارامنه گرگوری، گورستان فرانسه، لهستان، گورستان ارامنه کاتولیک و گورستان ارامنه پروتستان را با همکاری میراث فرهنگی و شورای خلیفه‌گری ارامنه احیا کند. همچنین طرح احداث میدانی برای صلح جهانی پیشنهاد شده که به گفته طراحان بر اساس این طرح روحیه صلح‌جویی ایرانیان با احیای گورستان‌ها نشان داده شود.
این لایحه درحالی در شورای شهر تهران مطرح شده و به تصویب رسید که اعلام شد شهرداری تهران هم اکنون در داخل و خارج گورستان در حال فعالیت بوده و ساماندهی نهرها و هدایت آب، پیاده‌راه‌ها، بازسازی مبلمان و نورپردازی از جمله مواردی است که در داخل گورستان در حال انجام است. در بیرون گورستان‌ها، سازمان نوسازی شهر تهران ایجاد پنج میدانگاه را در دستور کار قرار داده، در عین حال دیواره‌های این گورستان‌ها را بازسازی کرده و هدایت آب‌های سطحی و بهسازی آسفالت میدان را نیز انجام می‌دهد.
فاجعه یکسان‌سازی
البته طرح ساماندهی گورستان‌های تاریخی پایتخت به عنوان یکی از ظرفیت‌های گردشگری تهران، هنگام تصویب در شورای شهر تهران، مخالف‌هایی هم داشت، مخالف‌هایی چون احمد مسجدجامعی که اعتراضش به این طرح مانع تصویب آن نشد.
عمده سخن مسجدجامعی این بود که گورستان ها به جای ساماندهی اکنون در حال یکسان سازی هستند و این اتفاق یک فاجعه است، چراکه سنگ قبرهای موجود هر کدام یک سند تاریخی محسوب می‌شود.
او اعتراضی هم به نامگذاری قبرستان داشته و گفته: نباید تاریخ را تحریف کنیم، این گورستان چه مناسبتی با صلح جهانی دارد وقتی روسها، فرانسوی‌ها، ایتالیایی‌ها، هموطنان مسیحی و شخصیت‌های مسیحی که در دوره قاجار در ایران زندگی می‌کردند مثل معمار معروف گرجی مارکوف، همه در این گورستان جمع هستند
اما اینجا هیچ ربطی با صلح ندارند. روسها خاک ما را در جنگ جهانی دوم به توبره کشیدند و جشن پیروزی‌شان را در این منطقه جشن می‌گیرند. بنابراین این گورستان نسبتی با صلح ندارد. برخی افراد در این گورستان تا مرحله تجزیه بخشی از ایران هم رفته‌اند و در نامگذاری باید الگوهای تاریخی را در نظر بگیریم.
این طرح پر اشکال
تنها احمد مسجدجامعی نیست که مخالفت خود را با تصویب طرح ساماندهی قبرستان ارامنه اعلام کرد، بسیاری از کارشناسان و فعالان میراث فرهنگی هم به نوعی به تصویب بندبند این طرح واکنش نشان دادند. آنها به جام‌جم می‌گویند: نخست این که طبق اسناد قدیمی و پرونده ثبتی این میدان نامش میدان «ارامنه» است و همه در آن محدوده این میدان را به همین نام می‌شناسند. دوم آن که آنجا محل دفن کشته‌شدگان جنگ جهانی است و چه سنخیتی با صلح دارد؟! سوم این چه درد لاعلاجی است که به جان تهران افتاده که شورای شهری‌ها فقط نام خیابان‌ها را تغییر می‌دهند.
دوم چرا به بهانه بهسازی، هر روز یا آسفالت خیابان را برمی‌دارند یا کف خیابان را سنگفرش میکنند؟ چه کسی به شما اجازه می‌دهد به راحتی بودجه بیت‌المال را صرف کارهای بیهوده کنید؟ آسفالت و نورپردازی این خیابان هیچ مشکلی ندارد، نیازی هم به پیاده‌راه‌سازی و سنگفرش ندارد.
سوم، دیواره‌های این بنای قاجاری ثبت ملی شده نیاز به هیچ گونه مداخله‌ای ندارد و دست برقضا حالش از خیلی آثار تاریخی دیگر هم بهتر است. چهارم، حتی نیاز به سرویس بهداشتی جدید هم ندارد و کافی است سرویس‌های بهداشتی داخل آرامستان دستی به سر و گوشش کشیده شود و کاشی یا سنگ آن تغییر کند.
و درنهایت این که این آرامستان‌ها صرفا نیاز به آب دارد چون خوشبختانه زیر نظر سفارتخانه‌ها بوده، بنابراین باغاتش خشک و تبدیل به مجتمع و مال نشده است!
فعالان میراث فرهنگی به ما می‌گویند: شهرداری خیلی علاقه‌مند کمک به این گورستان‌هاست که آب باغات آن را تامین کند و درون آرامستان لوله‌کشی آب برای اطفای حریق احتمالی انجام دهد، چرا که پیش از این سازمان‌های مردم‌نهاد به دلیل وجود نگهبانان کهنسال و درختان قدیمی برای این گورستان‌ها درخواست نصب کپسول آتش‌نشانی کرده بودند.
حال ناخوش ظهیرالدوله ابن بابویه و امامزاده عبدا...
اما مهمترین گلایه مخالفان طرح ساماندهی، حفاظت و احیای گورستان دولاب، گذشته از خود طرح، نگاهی است که شهرداری به سایر گورستان‌های تاریخی پایتخت همچون ظهیرالدوله، ابن‌بابویه و امامزاده عبدا... دارد، این که چرا این گورستان‌های ارزشمند (به لحاظ قدمت و شخصیت‌هایی که در آنها آرمیده‌اند)، به امان خدا رها شده و هیچ اقدامی در جهت ساماندهی آنها صورت نمی‌گیرد.
این آرامستان‌ها که کل تاریخ شهرری و تهران در حوزه فرهنگی، تاریخی، اجتماعی، هنری، ورزشی، اقتصادی، دانشگاهی و سیاسی را در بردارد و قبور مشاهیر و مفاخر و کاشی‌ها و سنگ قبرهای ارزشمند در آنها قرار دارد، در وضعیت بسیار نامناسبی قرار دارد که با یک بازدید حضوری می توان متوجه عمق فاجعه در آنها شد.
در مقابل قبرستان های تاریخی و تخریب شده مسلمانان، اگر سری به آرامستان قلهک یا دولاب یا زرتشتیان بزنید، خجالت زده می‌شوید چه این که آنها با دقت هویت‌شان را حفظ کرده‌اند، حال آن که شهرداری و اوقاف و میراث فرهنگی به بهانه بهسازی و نوسازی و مرمت چه بلاهایی که سر امامزاده عبدا...، ابن بابویه و ظهیرالدوله و... نیاورده‌اند.
هویتی که در حال نابودی است
این گلایه چندی پیش از زبان رئیس کمیته میراث فرهنگی و گردشگری شورای شهر تهران، ری و تجریش هم شنیده شد، آنجا که گفت: با وجود این که مزار شهدای 16 آذر در آرامستان امامزاده عبدا... و مزار شهدای قیام ۳۰ تیر در آرامستان ابن‌بابویه شهرستان ری قرار دارد، اما متاسفانه این آرامستان‌ها از وضعیت خوبی برخوردار نیستند و ضروری است که سازمان اوقاف و وزارت میراث فرهنگی باید نسبت به تهیه طرح جامع برای ساماندهی این دو آرامستان اقدام کنند.
حسن خلیل‌آبادی با اشاره به ثبت میراثی هر دو آرامستان افزود: متاسفانه برخی قبور دچار معضلاتی همچون تخریب شده‌اند و مکان دفن شهدای ۱۶ آذر برای زیارت اهل این قبور و ادای احترام به آنان مسیر مناسبی ندارد. همچنین مزار شهدای ۳۰ تیر با تاریخ و فعالیت ارزنده‌ای که داشتند نیز به این وضع دچار شده است.
وی از سازمان اوقاف، شهرداری و دیگر نهادهای مربوط خواست تا به وظایف خود جامه عمل بپوشانند تا بیش از این شاهد تخریب آثار تاریخی و هویتی خود نباشیم.
ساماندهی یکسان‌سازی نیست
احمد مسجدجامعی، دیگر عضو شورای شهر تهران هم دراین باره می گوید بالاخره آرامستان ظهیرالدوله مهم است و از لحاظ تاریخی، میراثی و نقطه کانونی که قرار گرفته است، اهمیت زیادی دارد.
مسجدجامعی اضافه می کند: امامزاده عبدا... و ابن بابویه بسیار آسیب دیده اند به این دلیل که متولیان فکر میکنند ساماندهی یعنی یکسان‌سازی. همه قبرها را از بین بردند و سنگ قبرهای واحد گذاشتند. این قبرها هر کدام یک تاریخ، منطق و شناسنامه‌ای دارد، اما الان از بین رفته است.
وی با بیان این که بخشی از تاریخ تهران در آرامستانهای همین منطقه است، می گوید: سنگ قبرهای خاندان مستوفی را کندند و بردند و ما آنها را مدتی بعد در قلعه گبری دیدیم که در وضعیتی آسیب‌دیده و شکسته و خردشده رها شده بود.
اسنادی که دیگر نیست
مسجدجامعی ضمن اشاره به این که متن سنگ قبر معنادار است به نوشته روی سنگ قزوینی اشاره کرده و می گوید: این سنگ قبر مثلا برداشته شده است. یا به عنوان مثال وضعیت مزار عمادالکتاب بلاتکلیف است.
این عضو شورای شهر تهران تاکید می‌کند که از نظر ما نیز همه آرامستان‌ها ( مسلمان و غیرمسلمان) به صورت یکپارچه مهم بوده و مورد احترام است. کما این که در دنیا هم همین نگاه و روال است و از آنها حفظ و حراست‌شده و در توسعه گردشگری مورد استفاده قرار می‌گیرد، اما اینطور نباشد که بحث مرمت‌ها تماما متوجه قبرستان های سالم و بهسازی شده غیرمسلمانان باشد و قبرستان تاریخی و ارزشمند مسلمانان تخریب و به امان خدا رها شود.
حالا در شرایطی که هم و غم گروهی در شورای شهر و شهرداری صرف بودجه بیت المال برای بهسازی محوطه خارجی قبرستان‌های غیرمسلمانان است، فعالان میراث فرهنگی این پرسش مهم را در گفت‌وگو با جام‌جم مطرح میکنند که واقعا چرا هیچ دستگاه نظارتی به مساله آرامستانهای تاریخی ورود پیدا نمی‌کند. این بودجه‌ها کجا و به چه بهانه‌هایی خرج می‌شود؟!...
