بررسی مهمترین چالشهای امروز دنیای علم از نگاه رئیس مركز نوآوری جانسون اَند جانسون كه دیدگاههای جالبی برای سیاستگذاری كلان در حوزه علم دارد
پیشرفت علم زیر تیغ چالشها
هزاران هزار دانشمند در حوزههای مختلف علم در تلاشند تا زندگی باكیفیتتری برای بشر رقم بزنند. اما پیشرفت علم ایجاب میكند به جنبههای اخلاقی هم در دستاوردهای نوظهور دقت كنیم. دستاوردهایی كه در مسیر درست پرورش پیدا نكنند هرز خواهند رفت و چهبسا عواقب ناگواری همراه داشته باشند. در ادامه با رجوع به اظهارات هارپال كومار، پژوهشگر و رئیس مركز نوآوری جانسون اَند جانسون (Johnson & Johnson)، در مصاحبه با مجله وایرد دراینباره بیشتر صحبت میكنیم و از چالشهای موجود در مسیر امروز پیشرفت علم با استناد به منابع دیگر نیز برایتان میگوییم. بد نیست بدانید جانسون اند جانسون، شركت آمریكایی چندملیتی و فعال در زمینه ارائه تجهیزات پزشكی، داروسازی، تولید كالا و خدمات بستهبندی كالاهای مصرفی است كه سال 1265/ ۱۸۸۶ تأسیس شده و اكنون دارای ۲۵۰ شركت تابعه است. دفتر مركزی این شركت در نیوبرانزویك در نیوجرسی آمریكا قرار داردكه در بیش از ۵۷ كشور فعالیت میكنند و محصولات آن در بیش از ۱۷۵ كشور جهان، عرضه میشود. منابع: Wired، the Atlantic و WHO
رئیس مركز نوآوری جانسون اَند جانسون نسبت به مساله تغییرات آبوهوایی همانقدر كه هراس دارد، خوشبین هم هست. ترس هارپال كومار از آینده تغییرات آبوهوایی، آنطور كه خودش بیان میكند، بهخاطر رفتار نابخردانه برخی سیاستمدارها در مواجهه با مسالهای به این مهمی است. برخی سران كشورها بهعمد و از روی آگاهی با شواهد واضحی كه از گرمشدن زمین خبر میدهند مخالفت و آن را انكار میكنند. زیرا احتمالا انكار این مساله در كوتاهمدت و در دوران مدیریتی آنها، سود بیشتری برایشان دارد. كومار از این مساله میترسد. زیرا برخی مسؤولان حاضر به پذیرش حقیقت نیستند و برای رسیدن به هیچ راهحلی تلاش نمیكنند.
اما كومار همزمان به آینده تغییرات آبوهوایی خوشبین نیز هست. بهگفته كومار دلیل این خوشبینی سونامی فناوریها و رویكردهای جدید و نوآورانهای است كه در جهت مقابله با پدیده تغییرات آبوهوایی ابداع شدهاند. او برای مثال به فناوریهای جذب كربن و قطارهای هیدروژنی اشاره میكند.
كومار میگوید اخیرا در بلژیك از محلی تحقیقاتی بازدید داشته كه قرار است ۹۰درصد انرژی موردنیازش را تا
سال 1399/ ۲۰۲۰ از منابع زمینگرمایی تأمین كند و ۱۰درصد باقیمانده را هم از باد دریای شمال بگیرد. میزان مصرف انرژی این محل معادل ۴۰هزار خانه گزارش شده است، اما كومار خوشبین است كه پروژه این محققان با بازگشت سرمایه خوبی همراه خواهد بود.
مقاومت آنتیبیوتیكی
همین قدر راحتتان كنم كه امروزه هیچكس در برابر چالش مقاومت آنتیبیوتیكی در امان نیست! فرقی نمیكند كجای دنیا زندگی میكنید، چندسالهاید یا چه بیماریهایی دارید. هر انسان زندهای فارغ از همه اینها در معرض خطر مقاومت آنتیبیوتیكی است. یعنی ممكن است به عفونتی مبتلا شویم كه به بسیاری از درمانهای موجود جواب ندهد. در وبگاه رسمی سازمان جهانی بهداشت واقعیتهای مهم درباره این چالش آمده كه به برخی از آنها در اینجا اشاره میكنیم:
مقاومت آنتیبیوتیكی از بزرگترین تهدیدهای متوجه بهداشت و امنیت جهانی است.
مقاومت آنتیبیوتیكی میتواند هركسی را در هر سنی و در هر كشوری تحت تأثیر قرار دهد.
مقاومت آنتیبیوتیكی پدیدهای طبیعی است. اما تجویز و مصرف غلط آنتیبیوتیكها در انسانها و همینطور حیوانات در حال تشدید سرعت این فرآیند مخرب است.
درمان بسیاری از بیماریهای عفونی ازجمله ذاتالریه، سل و سوزاك رو به سختتر شدن میرود. زیرا آنتیبیوتیكهای مورداستفاده برای درمان این قبیل بیماریها كماثرتر شدهاند.
مقاومت آنتیبیوتیكی موجب افزایش طولمدت بستری بیماران خواهد شد و این یعنی افزایش هزینههای درمان و خطر فوت.
مقاومت آنتیبیوتیكی بیش از چیزی كه فكرش را میكنید، میتواند برای اشخاص و دولتها هزینهبردار باشد. وقتی بیماریهایی كه تا همین چند سال پیش با آنتیبیوتیكهای رایج درمان میشدند، دیگر به دارو جواب ندهند، پزشك مجبور است آنتیبیوتیكهای گرانقیمتتری تجویز كند. بیمار هم ناگزیر است مدت طولانیتری در بیمارستان بستری بماند، بنابراین بار مالی سنگینی به خانواده و دولت تحمیل خواهد شد. این پدیده در حال حاضر دستاوردهای پزشكی مدرن را شدیدا به چالش كشیده است. پیوند عضو، شیمیدرمانی و جراحیهایی مانند سزارین برخلاف پیشرفتهای اخیر خطرناكتر شده ا ست، زیرا ممكن است آنتیبیوتیكهای رایج آنطور كه باید در پیشگیری یا درمان عفونتها افاقه نكنند.
كومار معتقد است هنوز بستر مناسبی كه مشوق نوآوریهای كارا در این حوزه شود چنان كه باید وجود ندارد. به عقیده كومار اگر روزی بریتانیا بتواند از بحران برگزیت (جداشدن از اتحادیه اروپا) عبور كند، چارهاندیشی برای معضل مقاومت آنتیبیوتیكی باید بیش از اینها موردتوجه قرار گیرد. كومار مدعی است بریتانیا میتواند در این حوزه پیشرو باشد.
آینده بهداشت و درمان
امروزه در حوزه پزشكی با چالشهایی روبهرو هستیم كه از هر زمان دیگری پیچیدهترند. اما كومار معتقد است اتفاقا در همین زمان از فرصت بیسابقهای هم در حل چالشهای موجود برخورداریم. كومار راهحل را در تغییر اساسی طرز تفكری كه پیرامون خلاقیت و نوآوری داریم میداند و میگوید، نوآوری یعنی برقراری ارتباط بین كسانی كه دنیاهای متفاوتی دارند.
كومار تمامی دانشگاهیان، كارآفرینان و نیز دولت و صنعت را در بهبود وضعیت بهداشت و سلامت بیماران مسؤول میداند. او معتقد است بالاخره روزی میرسد كه همه بیماریها قابل درمان و پیشگیری خواهد بود و همه باید برای تحقق این آرزو بهاتفاق تلاش كنیم. كومار همچنین به اهمیت افزایش سرمایهگذاری در حوزه درمان اشاره میكند و هشدار میدهد در غیر این صورت نتیجهای عملی حاصل نخواهد شد.
نقاط قوت و ضعف فرآیندهای علمی
كومار ضمن ابراز رضایت از خلاقیت و كنجكاوی محققان جوان و كمتجربه و نیز كارآزمودهترها از تداوم پیشرفت روزافزون نوآوریهای علمی خبر میدهد و میگوید پیشرفتهایی در راهند كه حتی تصورش را هم نمیكنید. اما در عین حال به نقاط ضعف روندهای علمی هم اشاره میكند. كومار معتقد است در حال حاضر فشار زیادی روی محققان جوان وجود دارد و یكی از دلایلش اهمیت بیش از حدی است كه در مشاغل علممحور به انتشار مقاله داده میشود. او سامانههایی از قبیل پییر ریویو (بررسی همهجانبه دستاوردهای علمی توسط صاحبنظران همرشته) را در فرآیند تولید علم دارای كارایی كافی نمیداند و میگوید متأسفانه جایگزینی هم هنوز در این مورد یافت نشده است.
تنوع جنسی و قومینژادی
كومار بر این باور است كه در حوزه علم به تنوع جنسی و قومینژادی نیاز داریم. به عقیده كومار هنوز از این تنوعگرایی فاصله زیادی داریم و به سطح قابلقبولی نرسیدهایم. راهحلش هم فقط این نیست كه برای مثال در تحقیقات علمی گروههای مختلفی را از زن و مرد و اقوام و نژاد متفاوت دور هم جمع كنیم. بلكه اصل قضیه اینجاست كه در بستر چنین تنوعی باید به لزوم مشارکت محققان زن و مرد از کشورهای مختلف احترام گذاشته شود. كومار به همه یادآوری میكند باید به موانع نامرئی، مثلا تعصبات ناخودآگاه حواسمان باشد تا مبادا روزی نیروهای بااستعداد را بهخاطر تعصباتمان پس زده باشیم.
اخلاقمداری در علم
هرچه علم بیشتر پیشرفت میكند، لزوم توجه به مساله اخلاق اهمیت حیاتیتری مییابد. با پیشرفت علم همزمان چالشهای اخلاقی جدیدی هم بهوجود میآیند كه باید در موردشان چارهای اندیشیده شود. هرجا از خودمان پرسیدیم آیا پیادهكردن فلان دستاورد علمی روی زندگی بشر اخلاقی است یا نه یعنی باید درنگ كنیم.
بگذارید مساله را با اشاره به یكی از همین نوع پیشرفتهای جنجالی برایتان روشنتر كنیم. با توسعه فناوری كریسپِر (معروف به قیچی ژنتیكی) میتوان ژن معیوب را از تركیب ژنتیكی سلول برید و جدا كرد. هی جیانكوی دانشمندی چینی است كه با استفاده از این فناوری موجب تولد یك جفت دوقلوی اصلاحشده ژنتیكی به اسمهای لولو و نانا شد. این اقدام جیانكوی بازتاب گستردهای در مجامع علمی و رسانههای خبری پیدا كرد. بسیاری از كارشناسان با واكنش منفی پاسخ گفتند و جیانكوی را به بیاخلاقی و سوءاستفاده از دانش پزشكی متهم كردند.
دلایل مختلفی در توجیه غیراخلاقی بودن اقدام جیانكوی مطرح شده است. برای مثال گفته میشود جیانكوی دست به اصلاحی غیرضروری زده و تبعات اصلاح ژنتیكی صورتگرفته معلوم نیست. جیانكوی بهطور مشخص ژنی را در این دوقلوها اصلاح كرد كه بهعنوان یكی از درگاههای نفوذ ویروس ایدز به بدن عمل میكند. بااینكه پدر دوقلوها اچآیوی مثبت است، نه لولو و نه نانا هیچیك به ویروس ایدز مبتلا نبودند. در واقع جیانكوی و تیمش روی ژنی سالم اصلاح ژنتیكی انجام دادند تا به قول خودشان از خطر ابتلا به این بیماری در آینده بكاهند.این در حالی است كه برخی كارشناسان معتقدند برای كاهش خطر ابتلا به ایدز در افراد سالم هزارویك راهحل بهمراتب كمخطرتر از روش كریسپر وجود دارد. این اقدام جیانكوی حتی دوقلوها را صددرصد مقاوم نكرده است. زیرا ویروس ایدز از درگاههای مختلفی به بدن وارد میشود. كسانی كه حتی از مقاومت طبیعی در برابر ابتلا به ایدز برخوردارند، ممكن است درعوض نسبت به بیماریهایی از قبیل ویروس نیل غربی یا آنفلوآنزا آسیبپذیرتر باشند. بنابراین جیانكوی دوقلوها را تا حدی در برابر ایدز مقاوم كرده است، اما هنوز معلوم نیست لولو و نانا بهواسطه این اقدام پرخطر در معرض چه آسیبهایی قرار گرفته باشند.
كریسپر تنها نمونهای از دستاوردهای نوظهوری است كه پای توجیهات اخلاقی را به میان كشیده است. هوش مصنوعی هم از بابت مسائل اخلاقی كم جنجالبرانگیز نبوده است. كومار میگوید وظیفه ماست كه درباره این موضوعات با شواهد و مدارك بحث كنیم. او حتی معتقد است «اخلاق علمی» باید بهعنوان واحدی اجباری در دانشگاهها تدریس شود.