همچنان كه جنگل‌های بیشتری در سراسر دنیا از صفحه روزگار محو می‌شوند، ترس دانشمندان هم از شیوع بیماری‌های همه‌گیر و مرگبار بیشتر می‌شود. تحقیقات در اندونزی نشان داد پاك‌تراشی جنگل‌های بارانی در بروز بیماری مرگبار نیپاه نقش داشته است. وقتی خفاش‌ها در جست‌وجوی غذا از جنگل‌ها رانده شدند و دیگر نتوانستند روی درختان جنگلی مستقر شوند، خوك‌هایی كه اطراف آنها بودند، ناگهان مریض شدند.
كشاورزان محلی اندونزی می‌گفتند وقتی خوك‌ها از میوه‌هایی كه روی زمین ریخته تغذیه می‌كنند، مریض می‌شوند. بررسی‌ها نشان داد وقتی خفاش‌های میوه‌خوار رانده شده از جنگل، میوه‌ای را گاز می‌زنند و آن میوه بر زمین می‌افتد، خوك‌ها از آن تغذیه می‌كنند و به این شكل است كه چرخه یك بیماری مرگبار آغاز می‌شود.
این در حالی بود كه در سال 1378/ ۱۹۹۹، تعداد ۲۶۵ نفر در اندونزی ناگهان مبتلا به التهاب مغزی حاد شدند و ۱۰۵ نفر هم بر اثر بیماری جان دادند. این نخستین حالت اورژانسی از ظهور ویروس موسوم به نیپاه (Nipah Virus) در انسان‌ها بود. ویروسی كه بعدها شیوع گسترده و زنجیرواری در سراسر آسیای جنوب شرقی داشت.
شواهد گسترده در جهان
این تنها یكی از چند بیماری عفونی است كه محدود به حیات وحش بوده است اما در مناطقی كه دستخوش پاك‌تراشی سریع جنگلی شده‌اند، به بدترین شكل ممكن خود را نشان داده و حتی از كنترل خارج شده است. در طول بیش از دو دهه گذشته، شواهد رو به گسترش علمی ارائه شده كه نشان می‌دهد جنگل‌زدایی، ماشه حاضر به شلیك رویدادهای متوالی پیچیده‌ای است و این قابلیت بالقوه را دارد كه شرایط را برای طیف وسیعی از عوامل بیماری‌زای كشنده مانند ویروس نیپاه و ویروس لاسا(Lassa Virus) و حتی انگل‌هایی كه باعث مالاریا و بیماری لایم
(Lyme Disease) می‌شوند، فراهم ‌سازد و امكان گسترش آنها را در میان جوامع انسانی تسهیل ‌كند. در سال جاری آتش‌سوزی‌های گسترده‌ای در جنگل‌های گرمسیری آمازون و برخی قسمت‌های آفریقا و جنوب شرقی آسیا رخ داد. این آتش‌سوزی‌ها، كارشناسان را نگران سلامت انسان‌هایی كرده است كه در مجاورت مناطق جنگلی تخریب شده، زندگی می‌كنند.
كارشناسان در عین حال از همه‌گیرشدن بیماری‌های جدی به‌واسطه این نابودی گسترده جنگل‌ها می‌هراسند.
اندی مك‌دونالد (Andy MacDonald) بوم‌شناس متخصص در زمینه بیماری‌ها از دانشگاه كالیفرنیاست كه می‌گوید: «به‌خوبی اثبات شده كه جنگل‌زدایی می‌تواند عامل جدی انتقال بیماری‌های عفونی باشد. هر چقدر ما انسان‌ها بیشتر باعث فرسایش خاك و جنگل‌تراشی می‌شویم، احتمال قرارگرفتن‌ در شرایطی كه اپیدمی بیماری‌های عفونی رخ دهد هم بیشتر می‌شود.»
بیماری جنگلی كیاسانور در كشور هند
بیماری جنگلی كیاسانور (Kyasanur Forest Disease, KFD) نوعی بیماری است كه از طریق كنه به انسان منتقل می‌شود و بومی جنوب هندوستان است. در ماه اردیبهشت 1397/ می ‌۲۰۱۸ تحقیقی در كشور پاكستان انجام شد كه نشان داد تغییر در اكوسیستم‌ها به واسطه عوامل انسانی می‌تواند به صورت مستقیم در انتقال این بیماری از حیوانات وحشی به انسان‌ها نقش داشته باشد. این تحقیق اشاره می‌كند كه یكی از دلایل این بیماری كه با تب و خونریزی همراه است، قطع و پاكسازی درختان در مناطقی است كه با شیوع گسترده این بیماری مواجه شده‌اند.
مقیاس انبوه جنگل‌زدایی در جهان
واژه جنگل‌زدایی (Deforestation) به تخریب ناشی از عوامل انسانی و طبیعی درختان جنگلی اشاره دارد كه می‌تواند حیات‌وحش، اكوسیستم‌ها، الگوهای آب و هوایی و حتی اقلیم را تحت‌تاثیر قرار دهد. جنگل‌ها حدود ۳۰ درصد از خشكی‌های كره زمین را شامل می‌شوند اما انسان‌ها با قطع مستمر درختان، این زیستگاه‌های حیاتی را در مقیاس انبوه پاكسازی می‌كنند.
بانك جهانی اعلام كرده است فقط در فاصله سال‌های 1369 تا 1395/ ۱۹۹۰ تا ۲۰۱۶ حدود 3/1 میلیون كیلومترمربع از جنگل‌های دنیا برای همیشه نابود شده‌اند. این رقم وقتی ملموس‌تر می‌شود كه بدانید، مساحت جنگل‌هایی كه زمین از دست داده بیش از مساحت كشور آفریقای جنوبی است.
سال 1395/ ۲۰۱۶ مقاله‌ای در مجله نیچر (Nature Jounal) منتشر شد كه عنوان می‌كرد ۴۶ درصد از درختان دنیا بریده شده و از دست رفته‌اند. این در حالی است كه ۱۷ درصد از جنگل‌های بارانی آمازون هم فقط در ۵۰ سال گذشته نابود شده و آمار تخریب‌ها همچنان رو به گسترش است.
منابع: National Geographic ،  frontiersin.org
 cjes.guilan.ac.irو textroad.com


ما در ایران كجای این ماجرا ایستاده‌ایم؟
روزنامه تهران تایمز می‌نویسد: «با وجود این‌كه هیچ داده دقیقی از مساحت جنگل‌های ایران در دست نیست، اما تخمین‌های مختلف از منابع داخلی و خارجی نشان می‌دهد پهنه جنگل‌های كشورمان روند نزولی را تجربه می‌كند.» این در حالی است كه مدیركل دفتر مهندسی و مطالعات سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری در اردیبهشت سال جاری نرخ تخریب‌های جنگلی كشور را سالانه حدود ۱۲ هزار هكتار عنوان كرد و افزود در مقابل سالانه به طور متوسط حدود ۱۱ هزار و ۸۰۰ هكتار جنگل‌كاری در كشور انجام می‌شود.
آزاده قلوبی از دانشگاه فردوسی مشهد و همكارانش در مقاله‌ای با عنوان «اثرات بلندمدت جنگل‌زدایی بر ویژگی‌های خاك؛ مطالعه موردی شمال ایران» كه در مجله علوم زیست‌محیطی كاسپین منتشر شده، به این نكته اشاره كرده‌اند كه هر ساله صدها هكتار از جنگل‌های شمال ایران پاكتراشی شده و به كشتزار تبدیل می‌شود.
قلوبی و همكارانش در این تحقیق خصوصیات فیزیكی و شیمیایی خاك نواحی جنگلی گیلان را با مزارع چای مقایسه كرده و به این جمع‌بندی رسیده‌اند كه میزان مواد مغذی خاك در جنگل‌های طبیعی گیلان خیلی بیشتر از مزارع چای بوده و عناصر ارگانیك و میكروبی كه برای تنفس خاك لازم است، در برخی نواحی به واسطه جنگل‌زدایی و فعالیت‌های شدید انسانی كاهش پیدا كرده است. در این مقاله ضمنا آمده که میزان پتاسیم و كربن آلی در خاك سطحی (صفر تا ۳۰ سانتی‌متر عمق) جنگل‌های طبیعی خیلی بیشتر از مزارع چای است و همین یافته‌ها نشان می‌دهد وقتی زمین جنگلی پس از پاكتراشی به طور مداوم و ممتد كشت می‌شود، تا چه اندازه از میزان مواد آلی آن و خصوصیات فیزیكی و شیمیایی‌اش كاسته می‌شود.
الهام مجیدی و همكارانش در مقاله‌ای دیگر با عنوان «جنگل‌زدایی در ایران» كه سال 1390/ ۲۰۱۱ در مجله علوم بیولوژیكی و زیست محیطی چاپ شد، مساحت جنگل‌های ایران را در حدود ۱۲میلیون هكتار تخمین زده‌اند كه از این مقدار حدود ۱۱درصد آن جنگل‌های تجاری هستند.
بر اساس آمارهایی كه در این مقاله آمده، جنگل‌های ایران در یك سال حدود 12هزار و 245هكتار كاهش پیدا می‌كنند و دلایل این كاهش مساحت هم برداشت بی‌رویه، الواركنی، سیلاب، خشكسالی، آتش‌سوزی، چرای كنترل‌نشده احشام و كیفیت پایین ساخت و سازها در نواحی جنگلی عنوان شده است.
نویسندگان این مقاله عوامل مهمی كه روند جنگل‌زدایی را در ایران تشدید كرده را نیز این‌طور تشریح كرده‌اند: نبود ماشین‌های مناسب برای گشت‌زنی جنگلبان‌ها، بهره‌وری نامناسب (خیلی زیاد) از جنگل‌ها توسط شركت‌های تعاونی و بخش خصوصی، الواركنی و برداشت مازاد چوب، كاربری نامناسب از جنگل‌ها توسط اقشار بومی كه در نزدیكی این جنگل‌ها زندگی می‌كنند، بریدن شاخه درختان برای تامین غذای دام، نیاز ساكنان جنگل به سوخت، وقوع آتش‌سوزی‌ها، ساخت جاده‌ها در داخل جنگل، تهدیدهای ناشی از آفات و بیماری‌ها برای درختان، نبود برنامه‌ریزی دقیق برای بهره‌وری از جنگل، نبود برنامه‌هایی كه با نیاز جنگل‌نشینان سازگار باشد و در نهایت وقوع سیلاب‌ها.    



نشانه مستقیم دیگری از آمازون
مالاریا هر سال بیش از یك میلیون نفر را می‌كشد و عامل این بیماری هم عفونت ناشی از انگل‌های جنس پلاسمودیوم (Plasmodium) است كه با پشه‌ها منتقل می‌شود. كارشناسان مدت‌های مدید شك داشتند مالاریا احتمالا دستش با جنگل‌زدایی در یك كاسه باشد.
شاهد این مدعا در برزیل خود را نشان داد. همان‌طور كه می‌دانید، تلاش‌های بسیاری برای ریشه‌كن شدن بیماری مالاریا انجام شد به طوری كه آمار مرگ‌ومیر از شش میلیون مورد در دهه 1320/ ۱۹۴۰ به كمتر از تنها ۵۰ هزار نفر در دهه 1340/ 1960 رسید. اما در دهه‌های آتی شواهدی در برزیل به دست آمد كه نشان داد این بیماری موازی با پاكتراشی جنگل‌ها و توسعه كشاورزی در حال افزایش سرعت تلفات است. با شروع قرن جدید، بیش از ۶۰۰هزار مورد در سال در حوضه آمازون به این بیماری مبتلا شدند.
ایمی ویتور (Amy Vittor) متخصص بیماری‌های همه‌گیر از از دانشگاه فلوریدا از دهه 1370/1990 مطالعاتی را روی این موضوع آغاز كرد. وی دریافت تكه‌های پاكتراشی‌شده جنگل ظاهرا زیستگاه ایده‌آلی برای رشد و نمو و بالاخص زادآوری پشه
(Anopheles darling) هستند. این پشه مهم‌ترین ناقل بیماری مالاریا در آمازون است.
ایمی ویتور با دقت مطالعاتش را در جنگل‌های آمازون كشور پرو ادامه داد و متوجه شد تعداد لاروهای این حشره در قسمت‌های گرم و نیمه سایه یعنی درست در مجاورت جاده‌هایی كه برای بریدن درختان ساخته شده‌اند، بیشتر است. وی در عین حال تعداد قابل ملاحظه‌ای از لاروها را در مانداب‌هایی كه در پشت كومه‌های زباله به‌واسطه عدم حضور درختان و جذب آب ایجاد شده‌ بودند، پیدا كرد. ویتور اعلام كرد متاسفانه این مكان‌ها به زیستگاه ایده‌آل مهم‌ترین ناقل بیماری مالاریا تبدیل شده‌اند.
علاوه بر این، به تازگی یك سری تجزیه و تحلیل‌های پیچیده ماهواره‌ای و داده‌های مربوط به سلامت هم توسط آكادمی علوم از حوضه آبخیز آمازون جمع‌آوری و در دانشگاه استنفورد از جنبه تاثیر جنگل‌زدایی بر انتقال مالاریا مورد بررسی قرار گرفته است. با كمك این آنالیزهای روز علمی، برخی از تحقیقات پیشین از جمله تحقیقات ایمی ویتور هم بار دیگر به تایید رسیده است. این همه در حالی است كه بر اساس تحقیقات جدید تخمین زده شده كه در حدفاصل سال‌های 1382 تا 1394/ ۲۰۰۳ تا ۲۰۱۵ به‌طور متوسط تخریب جنگل‌های آمازون سالانه ۱۰ درصد افزایش داشته و منجر به افزایش 3 درصدی موارد مربوط به ابتلا به بیماری مالاریا شده است.