آتش جنگل‌ها در ایران پا‌به‌پای وضعیت کرونا برای شهروندان از امری مهم به یک اتفاق عادی تنزل پیدا کرده است. حالا یک ماه است جنگل‌های ایران دارد سیاه می‌شود. دلایل چرایی این آتش‌ها اما همانی است که بود، همانی که سال‌ها از زبان مسوولان اعلام می‌شود، هر چند فرضیه‌های تازه‌تری هم در این میان شکل گرفته است. با تداوم و تکرار آتش همان دلایل سابق دیگر نیاز به یک بازنگری و تعریف دارد. به این مفهوم که دیگر «بی مبالاتی گردشگران» در ایجاد آتش یک توجیه برای عدم مسوولیت اجتماعی محسوب نمی‌شود و به نوعی عملی خرابکارانه تلقی می‌شود. اگر ابتدای آتش‌سوزی‌ها بی‌تدبیری مسوولان و نداشتن امکانات را دال بر تداوم آتش می‌دانستیم حالا تعدد عجیب آتش‌ها طی ده روز اخیر می‌تواند معنایی فراتر از بی‌تدبیری مورد اشاره داشته باشد. چیزی که در گفته‌های سرهنگ علی‌ عباس‌نژاد، فرمانده یگان حفاظت سازمان جنگل‌ها هم به آن اشاره شده است. او در گفت‌وگویی با ایسنا توضیح داد: «از نظر مادرصدی از این آتش‌سوزی‌ها عمدی است و دستی در کار است که ناکارایی سازمان‌های ذی‌ربط را نشان دهد.»
آتش جنگل‌ها تعمدی است؟
تعمدی بودن آتش‌سوزی جنگل‌ها پیش از این هم مطرح بوده است. به تفکیک استان هم مسوولان گاه از نیت آتش‌افروزان گفته‌اند. به عنوان مثال مسوولان استان سمنان می‌گویند 90درصد از آتش‌سوزی مراتع این استان عمدی است یا در آماری عجیب اعلام شده 99درصد آتش‌سوزی‌های گلستان تعمدی است. اما تفاوت موارد اخیر با تعمدی خواندن دلایل آتش‌سوزی‌های گذشته در نیت آتش‌افروزان نهفته است؛ چرا که در آمارهای گذشته در بسیاری از موارد خطاهای انسانی هم جزوی از تعمدی بودن محسوب می‌شده است. آمارهای دیگری وجود دارد که اشاره دقیق‌تری به موضوع آتش‌افروزی در جنگل‌ها و مراتع ایران دارد. به باور بسیاری از کارشناسان و فعالان محیط زیست، اصولا ۹۰درصد آتش‌سوزی‌ها به خاطر عوامل انسانی رخ می‌دهد و فقط ۱۰درصد آنها منشأ طبیعی مانند وقوع رعد و برق دارد. از آن ۹۰درصدی که با عوامل انسانی رخ می‌دهند، ۱۸درصد به صورت عمدی اتفاق می‌افتند که انگیزه‌هایی نظیر تولید زغال، تلاش برای تغییر کاربری‌ها یا فراری‌دادن حیوانات و شکارها باعث می‌شود عده‌ای دست به این کار بزنند. در خصوصدرصد موارد غیرعمدی هم اساسا پای سهل‌انگاری شهروندانی در میان است که برای تفریح در مراتع و جنگل‌ها حاضر می‌شوند. شیشه‌ که در طبیعت رها می‌شود، در فصل گرما بر اثر شدت نور خورشید به عاملی برای آتش‌گرفتن جنگل‌ها تبدیل می‌شود. آتش‌هایی که برای طبخ غذا روشن می‌شود، اگر به درستی پس از ترک محل خاموش نشود می‌تواند خسارات جبران‌ناپذیری به طبیعت وارد کند. همچنین انداختن ته سیگار روشن می‌تواند باعث آتش‌سوزی شود. ضمنا باید در نظر بگیریم امسال وضعیت بارش‌ها بسیار خوب بوده و همین مسأله سبب شده پوشش گیاهی زیادی روییده شود و حالا با گرم‌شدن هوا و خشک‌شدن آنها مستعد آتش‌گرفتن هستند.
آتش‌افروزی‌های سیاسی
دلیل تازه مستتر در گفته‌های فرمانده یگان حفاظت سازمان جنگل‌ها اما شامل هیچ‌کدام از موارد ذکر شده نمی‌شود. همین که آمار آتش‌سوزی ده روز اخیر با شش ماه سال گذشته برابری می‌کند هم نشان‌دهنده این است که فرضیه مطرح شده توسط سرهنگ علی عباس‌نژاد جدی‌تر است. او در ادامه گفته‌هایش که اشاره به تعمدی بودن بخشی از این آتش‌سوزی‌هاست، افزود: «حتی ممکن است بهره‌برداری‌های سیاسی هم پشت این موضوع باشد.» عباس نژاد همچنین خبر داد: «تاکنون چندین نفر به اتهام آتش‌سوزی عمدی در جنگل‌ها و مراتع بازداشت شده‌اند و موضوع از طریق مراجع قضایی در حال پیگیری است.» موضوع «بهره‌برداری سیاسی» از آتش‌سوزی‌های اخیر در فضای مجازی طرفداران بسیاری پیدا کرده و باعث شکل گرفتن بحث‌های بسیاری هم شده است. عده‌ای معتقدند حتی از مخالفان هم نمی‌توان افرادی را یافت که نوع اعتراضشان را با به آتش کشیدن جنگل‌ها نشان دهند و در مقابل عده‌ای دیگر بر این باورند تداوم آتش‌ها و گستردگی‌شان طی یک بازه زمانی کوتاه حتما پیام معناداری به همراه دارد. این فرضیه‌ها وقتی بیشتر به چشم آمد که در فاصله‌ زمانی کوتاه، بوستان‌های تهران و چند شهر دیگر هم به آتش کشیده شد. پارک جنگلی و محدوده سبز دریاچه چیتگر، بوستان ولایت و پارک افرای تهران، پارک چوبی اهواز و فضای سبز جامعه‌الزهرای قم از نمونه‌های این آتش‌سوزی‌ها بودند. هر چند در همان روزها، سخنگوی سازمان آتش‌نشانی شهر تهران اعلام کرد: «برخلاف برخی از افراد که مدعی شده‌اند آتش‌سوزی‌های اخیر در تهران عمدی است، برای کارشناسان سازمان آتش‌نشانی تا این لحظه عمدی‌بودن آتش‌سوزی‌ها ثابت نشده است».
غیرعادی نیست
کنار هم قرار دادن برخی آمارهای گذشته و کنونی به ما نشان می‌دهد وقوع 300 مورد حریق طی ده روز باید غیرعادی باشد، اما تنها آمارها نیستند که سنجه‌ای برای تحلیل وضعیت موجود می‌شوند. محمد درویش یکی از افرادی است که اعتقاد دارد چندان هم نباید از این تعدد آتش‌سوزی‌ها تعجب کرد. این فعال محیط‌زیست به جام‌جم می‌گوید: « من به یاد ندارم طی سه دهه گذشته دو سال پیاپی میانگین بارش‌های آسمانی ما بیشتر از میانگین درازمدت 51 ساله باشد. این اتفاق اما افتاده و ما شاهد یک پوشش طبیعی فوق‌العاده در طبیعت بودیم. میزان تخریب‌های هر ساله نوروز را هم به دلیل قرنطینه بودن نداشتیم و همین مورد به پوشش گیاهی طبیعت ما کمک کرده است.» اشاره او به وجود پوشش گیاهی شگفتی است که به واسطه بارش‌های خوب دو سال گذشته در طبیعت ایجاد شده بود و همین مورد خطر آتش‌سوزی در جنگل‌ها و مراتع را بسیار افزایش داده است. سازمان جنگل‌ها هم پیش‌بینی چنین وضعیتی را داشته است، چرا که بخشنامه‌هایی هم در سازمان جنگل‌ها صادر شد تا این سازمان آمادگی مقابله با حریق را داشته باشد.
محمد درویش اما معتقد است: «چیز غیرعادی اتفاق نیفتاده است». او می‌گوید: « ما نباید کم‌کاری‌های احتمالی خودمان را پشت چنین فرضیه‌هایی پنهان کنیم. سوال اصلی این است که آیا سازمان جنگل‌ها توانسته فقط برای اعضای خودش لباس اطفای حریق و دمنده و کوله پشتی مناسب به اندازه کافی تهیه کند؟ سازمان جنگل‌ها حتی این توان را ندارد که با ستاد نیروهای مسلح تعامل کند که برای مهار آتش‌سوزی پول طلب نکند. ماجرا این است که بضاعت دستگاه‌های متولی منابع طبیعی ما کم است و دولت هم به آن توجه ندارد و حالا هم که ما با یک ترسالی بی‌سابقه روبه‌رو بودیم این بی‌بضاعتی به آشکاری خودش را نشان می‌دهد.»