مروری بر آثار سینمایی با ژانر امنیتی به بهانه اظهارات اخیر وزیر اطلاعات
اسرار رسمی
صحبتهای دوشنبهشب محمود علوی، وزیر اطلاعات دولت دوازدهم در گفتوگوی خبری شبکه دوم سیما، بخشهای جنجالی بسیاری داشت، اما علوی برای سینماییها هم یک بخش ویژه در نظر گرفته بود که با ارائه آن، بیش از مخاطبان فیلمها، سازندگان آنها را غافلگیر کرد. کمتر کسی نمیتوانست حدس بزند که برای برخی فیلمهای تاریخ معاصر در ژانر تازه پاگرفته جاسوسی در سینمای دهه 90 ایران از اطلاعات و کارشناسی وزارت اطلاعات استفاده شده است و در مطبوعات هم در همان سالها با شخصیتهای واقعی بعضی از همین فیلمها گفتوگوهای جالبی منتشر شده بود. اما خب کمتر کسی هم فکر میکرد وزیر اطلاعات در گفتوگوی تلویزیونی، آن هم با این فاصله کم پنجساله از ایفای نقش مشاور در تولید انگشتشماری از فیلمها تا این حد شتاب کند و به عنوان مقام اطلاعاتی اول کشور بدون توضیح کم و کیف ماجرا، حتی از فیلمها هم نام ببرد.
سرمایه از خودمان بود
این عبارات کوتاه اما واکنشهایی را هم در پی داشت. محمدحسین قاسمی، تهیهکننده «شبی که ماه کامل شد» یکی از فیلمهای نامبرده با انتشار مطلبی در صفحه اینستاگرامی خود توضیح داد: «در خصوص حواشی جدید فیلم سینمایی «شبی که ماه کامل شد» لازم میدانم نکات زیر را به اطلاع مردم عزیز برسانم:
1- برای تولید فیلم «شبی که ماه کامل شد» هرگز از منابع و سرمایه دولتی یا نهادهای حکومتی مشارکتی دریافت نشده و از هیچ سرمایه و سرمایهگذاری که دچار شائبه از منظر حقوقی و افکار عمومی باشد نیز استفاده نگردیده است. این فیلم با سرمایه بخش خصوصی و نیز با پیشفروش و فروش رایتهایش تولید شده است. همچنین اگر اسناد و مدارکی در رد این ادعا وجود دارد از انتشار آن استقبال میکنیم.
2- انتخاب سوژه ملتهب فیلم (سرگذشت زنی که گرفتار تفکرات ارتجاعی تکفیریها میشود) از طرف کارگردان، سرآغاز پروسهای برای تحقیقات شد و به منظور تکمیل طرح اولیه از طریق حراست وزارت ارشاد، مشاوری برای تکمیل پروسه تحقیقات معرفی گردید و این امری طبیعی و بدیهی است، چرا که بخش عمدهای از دادهها و معلومات به دلایلی واضح در دسترس نیست.»
فیلم پرسروصدای نرگس آبیار که تقدیر بسیاری از منتقدان و کارشناسان سینما را در پی داشت، در جلب نظر مخاطب عام هم موفق ظاهر شد و در جشنواره فجر سی و هفتم عنوان بهترین فیلم از نگاه تماشاگران را به خود اختصاص داد. اما این تمام ماجرای موفقیتهای فیلم نبود. «شبی که ماه کامل شد» باوجود جنجالهای بسیاری که در محتوا و نظرگاه کارگردان نسبت به سوژه به پا کرد نهتنها توانست در جشنواره فجر سیوهفتم برنده 7 سیمرغ شود، بلکه در بیست و یکمین دوره جشن خانه سینما هم 7 نامزدی و 3تندیس را به خانه برد و در بیستمین جشن حافظ هم با نامزدشدن در 10 عنوان توانست 4تندیس جشن مستقل منتقدان فیلم را هم از آن خود کند.
تکذیبیه ضمنی
ماجرایی که فیلم آبیار روایت میکرد البته بهروشنی بدون حضور کارشناس اطلاعاتی و البته دادههایی از عملیات دستگیری عبدالمالک ریگی در سال 88 ممکن نبود و این مساله حضور نام مرتضی اصفهانی را به عنوان نویسنده مشترک فیلمنامه منطقی میکرد. از قضا مساله نهتنها پنهان نبود بلکه در رسانهها مورد بحث هم قرار گرفت. اما توضیحات قاسمی نشان میدهد که ضمن این همکاری خصوصا به علت استقلال مالی فیلم از نهاد اطلاعاتی کشور، دیدگاه سازنده بیش از دیدگاه کارشناس اطلاعاتی وارد محتوای فیلم شده است. حتی این مساله هم چندان نیازی به اثبات نداشت و صرف تماشای «شبی که ماه کامل شد» با سویههای انتقادی به مذهب، فقر و محرومیت در بخشی از کشور و برخی مسائل دیگر، این مساله را از نظر بیننده دور نگه نمیداشت.
خودمان میدانستیم!
اگرچه هیچیک از کارگردانها و تهیهکنندگان فیلمهای سینمایی نامبرده حاضر به گفتوگو با روزنامه جامجم نشدند اما نهتنها از داستانهای فیلمهای آنها، که از سایر شواهد هم بهسادگی میشد فهمید از مشاوره اطلاعات بهره گرفتهاند بلکه حضور نام مرتضی اصفهانی هم برای همگان موید این همکاری بود. فیلم «روز صفر» با موضوع مشترکی با «شبی که ماه کامل شد» درباره عملیات دستگیری عبدالمالک ریگی ساخته شد و همین اتفاق نشان میداد حامی مشترکی تلاش میکند از این موفقیت بازنماییهای متعدد و متنوعی داشته باشد.
«ماجرای نیمروز» و«امکان مینا»، هر دو با موضوع سازمان مجاهدین خلق البته با کیفیتها و در سطوح و حتی ژانرهای مختلفی تولید شدند. هرچند «امکان مینا» داعیهای در مطابقت با ماجرایی خاص نداشتند اما دوره تاریخی و سازوکار سازمان تا اندازهای در مسیر روایت، نیازمند مشاوره بود.
«ماجرای نیمروز» اما بحثهای زیادی را برانگیخت. برخی نشریات حتی با شخصیتهای مابهازای واقعی کاراکترهای فیلم بدون انتشار نام، مصاحبه کردند و طبیعت پرداختن به عملیات دستگیری موسی خیابانی هم ارتباط با نهادهای اطلاعاتی و دسترسی به اسناد را اقتضا میکرد. چنانکه تماشاگر فیلم هم به غیر از این هیچ احتمالی را منطقی نمیدید. اما فیلم «روباه» را با موضوع دانشمندان هستهای باید اولین تلاش وزارت اطلاعات برای ارتباط با صنعت سینما دانست. تلاشی که شاید نسبت به نمونههای بعدی ناشیانهتر و ناموفقتر هم باشد. علوی پیش از این نیز در سال 96 در جلسه تایید صلاحیتش برای دولت دوازدهم در مجلس شورای اسلامی گفته بود: «ما در جهت آگاهیبخشی عمومی از هنرهای مختلف همچون سینما استفاده کرده و مثلا در هنر سینما در سال۹۳ فیلم سینمایی روباه را برای مقابله با نفوذ دشمن تولید کردیم.»