بهمناسبت عید غدیر، به موزه حرم شاه خراسان سری زدهایم که از در و دیوارش عطر و نام علی(ع) میبارد
یادگاریهای علوی در حرم رضوی
عطر غدیر همهجا پیچیده و بوی مهر با خودش آورده، بوی عشق، عطر یک حس خوشایند غریب؛ حس یک کشش و جذبه آسمانی که تو را تا اوج، تا خود عرش بالا میبرد و سراپا شور و شادی میکند و به رقص و وجد میآورد. حس و حال خوشی که دلت را به یک ريسمان نقرهای گره میزند و قرص و محکمش میکند تا در هیچ حادثه تلخ و تیرهای، در هیچ شور و شیرین و اندوه مبهم و بیریشهای، نلرزد و هراسناکش نکند؛ ریسمان محکمی که تا خود آسمان و تا سقف یک حریم قدسی کش میآید و دلت را به سرچشمه نور، به ساحت ولایت گره میزند؛ به همانجا که تجلی حدیث ثقلین است؛ حدیث دلنگرانی پیامبر اکرم (ص)، حدیث تمسک به عترت و اهل بیت پیامبر و تمسک به ولایت؛ ولایتی که توسل به آن تا خود حوض کوثر آدمی را میبرد و از هولناکترین وقایع در امان نگه میدارد. حال این روزهای ما حال گره زدن دل به ریسمانی است که یک سرش به دنیای کوچک ما و سر دیگرش به آستان صاحب غدیر، صاحبِ من کنت مولاه فهذا علی مولاه متصل شده؛ به تجلی ناب ولایت؛ به نور اعلا؛ علی (ع)... این حال قشنگ اما این روزها و در این دوری دیدار یار، کمی به غریبی میزند، به دلتنگی، به بیقراری، به حسی که برای زدودنش میتوان خود را به آستان یاری دیگر رساند؛ به آستان نورانی شاه خراسان و موزهای که از در و دیوارش عطر و نام یار میبارد.
رد پای عشق و ارادت عالم امکان به ساحت نورانی مولای متقیان در همه بخشهای موزه آستان قدس رضوی و در صحن و سرای حرم شاه خراسان به چشم میخورد؛ از آثاری که با جانودل به نشانه عرض ارادت در قالبهای هنری مختلف برای حضرتش خلقشده و جان گرفتهاند تا قرآنهای نفیسی که منسوب به آن امام و دستخط مبارک ایشان است.
یک نسخه از قرآن کریم که گفته میشود، یکی از قدیمیترین قرآنهای کامل دستنویس جهان و منسوب به دستخط امام علی(ع) است در موزه آستان قدس نگهداری میشود که یکی از مهمترین منابع تحقیقاتی جهان نیز
به شمار میرود. این نسخه که به خط کوفی 16سطری و روی پوست، کتابت شده متعلق به دوران نخست اسلامی است که سال 1009 هجری قمری به دست شاهعباس صفوی، وقف حرم مطهر امام رضا (ع) شده و وقفنامه آن را شیخ بهایی در پشت برگ اول نسخه نگاشته است.
این قرآن بسیار ارزشمند که از سوره حمد آغاز شده و به سوره ناس ختم میشود، دارای ویژگیهای متعددی است ازجمله اینکه نمایانگر قرائات، رسمالخط، شمارش آیات، اسماء سور و ترتیب مصحف است.
جنس این مصحف شریف بنا به قول مشهور از پوست آهوست که البته در نقل قولهایی به پوست گاو و گوسفند نیز اشارهشده است.
این اثر با 68برگ در ابعاد 20در26و25در32 تحریر شده و جنس ورق، مرکب و خط نیز نشاندهنده قدمت این اثر نفیس است. کتابت قرآن ابتدای پیدایش اسلام قرن7 میلادی به سفارش و توصیه پیامبر رحمت، حضرت محمد مصطفی صلیا...علیهوآله به خط کوفی آغاز شد. از 40نفر بهعنوان کاتبان وحی نامبردهاند که نام مبارک امیرمؤمنان حضرتعلی علیهالسلام و عثمان بنعفان،سالم مولی ابیحذیفه (12ق)، حذیفه بنیمان (36ق)، مغیره بنشعبه (50ق)، ابو ایوب انصاری (52ق)، حنظله بنالربیع معروف
به حنظله کاتب، زید بنثابت و معاذ بنجبل در میان آنها آمده است.
یتیمانیم محتاج دست نوازشت
بعید است نام استاد محمود فرشچیان،نگارگر پرآوازه ایرانی دستکم برای یکبار هم که شده به گوش ایرانیهای داخل و خارج از مرزهای این سرزمین نرسیده باشد. فرشچیان از آن دسته هنرمندانی است که هنر دست و ذهن خلاقش هم به دل هنردوستان با هر مسلک و مذهب و عقیدهای نشسته و هم به دل مردم عامی که گذرشان به دنیای هنر نیفتاده است.
با تابلوی «پنجمین روز آفرینش»، زبان هنرمندان و هنردوستان را به ستایش گشوده و با خلق فیالبداهه «عصر عاشورا» غوغایی در دل عاشقان اهلبیت برپا کرده است.
فرشچیان دل پیر و جوان و زن و مرد عامی ایرانی و غیرایرانی را هم به مشبکهای ضریح امام رضا (ع) در مشهدالرضا و ضریح مقبره منور حسینبنعلی(ع) در کربلا پیوند زده است؛ دو ضریحی که با سرپنجههای طلایی او طراحیشدهاند. همه این آثار جاویدان که پشتش نام فرشچیان نشسته تا حدودی به معرض نمایش عموم درآمده و بارها ذکر خیر آنها در محافل هنری و آیینی و مذهبی آمده است اما شاید کمتر کسی بداند دل عاشق و پرشور استاد، گره محکمی هم به نام مبارک امیرالمؤمنین (ع) خورده و این گره، عشقی شده جاری در وجود فرشچیان تا ذهنش را به خلسه ببرد و دلش را به شور وادارد و سرپنجههایش را به رقص درآورد و نتیجه این شیدایی بشود «یتیمنوازی علی» که گرچه کمتر از آن گفته و نوشتهشده اما اگر سری به موزه آستان قدس بزنید در کنار سایر آثار اهدایی استاد به آستان امام هشتم، چشمانتان به زیبایی این تابلوی بینظیر هم نواخته خواهد شد.
نقاش و نگارگر چیرهدست ایرانی قلم را طوری در دستش چرخانده و به رقص درآورده تا به همان زیبایی و دلبرانگی عصر عاشورا، وجهی از وجود پربرکت مولای متقیان را به تصویر بکشاند که مظهر مهربانی و یتیمنوازی بیمانند اوست.
این تابلوی زیبا، «پناه» نام دارد و حضرت علی (ع) را در حالی به تصویر کشیده که دو کودک یتیم را در آغوش دارد و دست پرمهرش را بر سر آنان میکشد. گرچه غم سنگین یتیمی در چهره کودکان پیداست اما رنگهای زیبای بهکاررفته در اثر، روح و شوری به آن بخشیده تا اوج عواطف و مهربانی پدرانه حضرت عشق را به تماشا بگذارد و نور امید را در دل بیننده اثر زنده نگه دارد.
فرشچیان در سال 1356 به تابلوی زیبای «یتیمنوازی علی»، جان بخشید و 15 سال بعد، یعنی سال 1371 آن را به موزه آستان قدس رضوی اهدا کرد تا بنشیند کنار «عصر عاشورا» و قصه بهترین پدر و پسر هستی را کامل کند؛ حکایتی از بذل و بخشش مهربانی بیاندازه پدری به امتی که سالها بعد آن را نه با عشق که با عداوت و شقاوت و سنگدلی به فرزندش جبران میکنند.
استاد محمود فرشچیان علاوه بر این دو اثر، 16اثر دیگر را هم در فاصله سالهای1369 تا 1396 به موزه آستان قدس رضوی اهدا میکند که همه این آثار از سال 1389 در ساختمان موزه قرآن در تالاری که برای نمایش آثار استاد اختصاصیافته در معرض نمایش قرارگرفته است.
تجسم یک ارادت خاص
مجسمه «عشق علی»، گواه عشق و ارادت هموطنان شمالی ما به حضرتعلی(ع) است که خسرو نعمتی از اهالی بابل آنرا خلق و به آستان امامهشتم اهدا کرده است. این اثر که هماکنون در محل موزه هدایای مقام معظم رهبری در معرض نمایش است از جنس برنج بوده و با تکنیک ریختهگری خلقشده به این ترتیب که عبارت «عشقعلی» علیهالسلام در ترکیبی پیچشی دوبار تکرارشده و بر پایهای نصب شده است.
قطعات این اثر بهصورت جداگانه ریختهگری و بهوسیله جوشکاری به هم متصل شده و سپس یک لایه لعاب طلایی روی کل کار داده شده است.
تو خدایی یا بشری؟
یک تابلوی خطاطی که به هنر تذهیب آراسته شده، اثر دیگری است گرهخورده به زلف مولای متقیان که ارادت محمد نعمتی ارسنجانی را به آن امام همام نشان میدهد. ارسنجانی در این اثر که آن را در سال 1379 خلق و 18 سال بعد به آستان قدس تقدیم کرده، شعری از محمد بن ادریس شافعی، پیشوای مذهب شافعی در مدح حضرت علی(ع) را به هنر خطاطی آراسته است.
شعری که ترجمه فارسیاش میشود این عبارات حیرتانگیز: «اگر شأن و مقام امیرالمومنین(ع) آنگونه که هست آشکار میشد؛ هر آینه تمام مردم یکباره در برابرش به سجده میافتادند. در فضیلت و مقام مولای ما علی(ع) کافی است که در خدایی او شک کردند. شافعی مُرد و از دنیا رفت در حالی که نفهمید آیا علی(ع) پروردگار اوست یا خداوند،
پروردگار اوست؟»
لو أن المرتضی أبدی محلَّه/ لصار الناسُ طُرّاً سُجِّداً له
کفی فی فضل مولانا علی/ وقوع الشّک فیه أنّه الله
و مات الشافعی و لیس یدری/ علی ربُّه أم رَبُّهُ اللهُ
این شعر به خط نسخ با مرکب مشکی نوشته شده و ترکیب «یا علی مدد» به خط ثلث جلی به صورت متعاکس و به رنگ طلایی در اطراف آن کتابت شده. اطراف تابلو هم با نقوش اسلیمی مذهب و مرصع تزئین شدهاست.
علی مع القرآن و القرآن مع علی
هنرمندان زنجانی هم ارادت خود به امام اول شیعیان را با خلق یک تابلوی خطاطی مزین به خط نستعلیق و هنر تذهیب نشان دادهاند. خالق این اثر، جلیل خدایی است که کلام مبارک پیامبر اکرم(ص) در وصف مولا را که میگوید: «علی مع القرآن و القرآن مع علی»، خطاطی و تذهیب کرده و دو سال پس از خلق آن، یعنی در سال 1382 آن را به موزه آستان قدس رضوی اهدا کردهاست. در زمینه این تابلوی نفیس که اکنون در محل موزه هدایای رهبر معظم انقلاب به تماشا گذاشته شده و همچنین در چهارگوشه آن، نقوش الوان تذهیب و در گوشه سمت چپ بالای آن «بسما... الرحمن الرحیم» خطاطی شدهاست.
از حرم شاه نجف
تا حرم شاه خراسان
اگر دلتان خواست در این وانفسای دوری از دلدار و فاصلهای که بین ما و صحن و سرای مولا افتاده، حرمش را در آغوش بکشید و یک دل سیر تماشایش کنید، کافی است نگاهتان را رها کنید در آسمان یک قطعه کاشی هفترنگ که از حرم شاهنجف دل کنده و آمده و نشسته در حرم فرزندش شاه خراسان و زینتبخش موزه رضوان شدهاست. این کاشی که تاریخ قاجاریه را بر جبین دارد و اکنون در موزه هدایای رهبر معظم انقلاب نگهداری میشود، دارای نقوش گیاهی و ختایی در زمینه لاجوردی و نقوش اسلیمی در زمینه فیروزهایرنگ است که در یک قاب طلاییرنگ که حاشیهاش به رنگ قهوهای با نقوش انتزاعی است،
جا گرفتهاست.
کاشی زیبای ایوان حرم مولا را مصطفی فروتن، مدیرعامل سازمان مردمنهاد جامعه صالحین در نوروز 1391به رهبری اهدا کردهاست.
نشان ارادت مردمانی که علی را سب نکردند
کافی است یکبار، فقط یکبار به سیستان سفر کرده و چرخی در زابلستان خشک و باستانی زده باشید تا روح یک ارادت بزرگ و جمعی به اولین امام شیعیان جهان و دستگیر محرومان و بیپناهان را در فضای شهر حس کرده و عطر این عشق دوسویه را در هوای سیستان استشمام کنید؛ عطر و ارادتی که رد آن را در هر نقطهای از شهر به چشم تماشا میکنید؛ آنجا که روی درودیوار، دامنه کوه و کمر و حتی روی منبع آب، نام علی(ع) با زغال یا رنگ نوشته یا روی سنگهای سخت کوه حکاکی شده است.
سیستانیهای نجیب، بدجور دل به دل مولا دادهاند و او را پناه بیپناهی خود میدانند. نشانی از این ارادت اما در موزه آستان قدس هم به چشم میخورد؛ یک لوح یادبود که مربوط به نخستین همایش ملی افتخارات سیستان و مزین به نام حضرت علی است و در سال 1387 از سوی دانشگاه زابل به مقام معظم رهبری اهداشده است. روی این لوح سخنی از حاج زینالعابدین شیروانی، صوفی معروف قرن13 در کتاب «حدائقالسیاحه» درباره اینکه مردم سیستان در زمان معاویه،لعن امام علیهالسلام را نکردند بهوسیله لیزر نوشتهشده است. متن عبارت فوق به این شرح است: «آفرین و هزار آفرین بر اهل سیستان که سب علی نکرد. شروان - حدائق السیاحه.»