ناتویی از جنس آسیا
چند روز پیش بود که سرلشکر باقری رئیس ستاد کل نیروهای مسلح اعلام کرد ارتباطات و روابط نظامی جمهوری اسلامی ایران با کشورهای عضو پیمان شانگهای توسعه بیشتری پیدا خواهد کرد. با این اظهارنظر صریح به نظر می‌رسد که از این پس باید شاهد ترتیبات نظامی جدیدی در حوزه آسیا باشیم. سال‌ها بود که در پی سقوط اتحاد جماهیر شوروی و همچنین فروپاشی پیمان نظامی ورشو، ناتوی غرب(سازمان پیمان آتلانتیک شمالی) به رهبری آمریکا گمان می‌کرد علاوه بر نیمکره غربی، قدرت مانور بیشتری در حوزه شرق خواهد داشت. آمریکا در پی آن بود که خود را به عنوان تنها قدرت هژمون جهانی مطرح کند اما این ادعا از حیطه تصور تا تصدیق آن مسیر پرسنگلاخی را پیش روی خود داشت. در حوزه منطقه با پیروزی انقلاب اسلامی و همچنین شکل‌گیری نهضت‌های آزادیخواهانه رویای آمریکا آشفته شد و به سرانجام نرسید. در دهه‌های بعد با شکل‌گیری بیداری اسلامی و همچنین خیزش محور مقاومت، طرح‌هایی از جنس خاورمیانه جدید کم‌کم به فراموشی سپرده شد. از سویی دیگر بازیگرانی مثل چین به عنوان یکی از قدرت‌های نظامی به تدریج مسیر رسیدن به عنوان قدرت برتر اقتصادی را پیمود و روسیه برآمده از خاکستر شوروی سابق هم همچنان خود را به عنوان رقیب جدی نظامی در مقابل آمریکا مطرح کرد.  شکل‌گیری پیمان همکاری‌های شانگهای گامی دیگر در جهت فروپاشی ذهنیت یکجانبه‌گرایی بود.
 صف‌آرایی شرق در برابر غرب
 شکل‌گیری پیمان شانگهای در شرایطی شکل گرفت که ناتو همچنان گمان می‌کرد یکه‌تاز میدان است. سازمان همکاری‌های شانگهای از همان ابتدای پیدایش صراحتا بر جنبه همکاری‌های سیاسی و امنیتی تکیه و تاکید کرد و برای جریان رقیب به زبان سیاسی خط و نشان کشید که دیگر دربند توافقات و ترتیبات نظامی تفاهم‌شده در بستر غرب نیست. از همین رو بود که در همان گام‌های اولیه سازمان همکاری‌های شانگهای از آمریکا خواست تا نسبت به خروج پایگاه و نیروهای نظامی خود از خاک کشورهای عضو اقدام کرد. به استناد همین پیمان بود که قرقیزستان از آمریکا به صورت رسمی درخواست تعطیلی پایگاه هوایی نظامی کی 2 را مطرح کرد و کمی بعد همین مساله باعث تعطیلی این پایگاه شد.
ارزیابی روند شکل‌گیری و تفاهمات موجود در بین اعضای سازمان همکاری‌های شانگهای نشان می‌دهد کشورهای عضو این پیمان درصدد بسط حوزه فعالیت خود از حیطه سیاسی و اقتصادی به نظامی هستند و برای تاثیرگذاری بیشتر خود را محدود به مراودات تجاری می‌کنند. چون ماندن در این حیطه اثربخشی این سازمان را کم‌فروغ خواهد کرد. تردیدی نیست که ماندگاری ناتوی شرق در صورتی است که به عنوان موازنه قدرتمند در برابر نفوذ آمریکا و غرب به ایفای نقش بپردازد.
 حفظ اقتدار بدون هراس‌افکنی
پیمان‌های نظامی به  خصوص در دوره جدید و بعد از پایان جنگ جهانی دوم در شرایطی شکل گرفت که قدرت‌های غرب و شرق از بیم ظهور نزاع جهانسوزی دیگر به فکر برقراری کمربندی ایمنی و دفاع در برابر تهدیدات خارجی در مناطق تحت نفوذ خود افتادند. پیمان‌های نظامی مثل ناتو و ورشو در بلوک غرب و شرق در پی چنین ذهنیتی شکل گرفت. گرچه ادعای بانیان این پیمان‌های نظامی برقراری امنیت و ایجاد بازدارندگی بود اما به گواه تاریخ، هر کدام از این توافقات و ترتیبات نظامی در مقاطع مختلف خود به عنوان عاملی برای ایجاد هراس‌افکنی در بین ملت‌ها و کشورها شدند. به گونه‌ای که کم‌کم این گمانه تقویت شد که با هر دخالت ناتو یا ورشو، اشغالگری سرزمینی اتفاق می‌افتد. دخالت‌های نظامی ناتو در لیبی، عراق و... با بهانه‌هایی مثل تروریسم یا مخالفت با گسترس سلاح هسته‌ای حاکی از افزایش ناامنی در سطح جهان بود.  در نقطه مقابل، سازمان همکاری‌های شانگهای قرار دارد که البته هنوز تا رسیدن به یک تفاهم مشترک سیاسی برسر اتخاذ سیاست یکسان نظامی منطقه‌ای گام‌های اولیه را برداشته است. این سازمان طی سال‌های اخیر چند مانور نظامی و امنیتی در کشورهای عضو انجام داده و توانست خود را در سطح مناسبی در حوزه تعاملات امنیتی حفظ کند.  طی چند روز اخیر هم ایران یک رخداد بی‌سابقه نظامی را با سفر دو ناو جنگی به نام‌های سهند و مکران به ساحل شهر سنت‌پترزبورگ روسیه و شرکت در مراسم سالگرد تاسیس نیروی دریایی این کشور تجربه کرد. در این حضور درخشان نظامی، دریادلان نیروی دریایی ارتش جمهوری اسلامی ایران تا عمق حیاط خلوت آمریکا را درنوردیدند و این اتفاق بازتاب‌های فراوان رسانه‌ای داشت.  تا پیش از این البته شرایط برای برگزاری این مانور فراهم نبود اما برگزاری رزمایش مشترک ایران با چین و روسیه در آب‌های عمان و اقیانوس هند نشان داد که شرایط به نفع همگرایی نظامی ایران با برخی اعضای سازمان همکاری‌های شانگهای در حال تغییر است.  چندی پیش تاجیکستان و ایران هم توافق کردند که با تشکیل یک کمیته دفاعی نظامی مشترک همکاری‌های امنیتی و ضدتروریسم را تقویت کنند.
 آمریکا، تکیه‌گاهی نامطمئن
فرار نظامیان آمریکایی از افغانستان و چاره‌اندیشی برای چگونگی خروج نیروهای ایالات متحده از خاک عراق، استمرار قدرت‌ محور مقاومت، انتقال بدون دغدغه سوخت ایران به ونزوئلا و لبنان در کنار همه هیاهوهای رسانه‌ای اسرائیل و آمریکا نشان داد کشور‌های منطقه که روزگاری حضور ایالات متحده را در غرب آسیا به عنوان تکیه‌گاهی مطمئن می‌شناختند کم‌کم اعتماد خود را از دست دادند. تلاش عربستان سعودی و امارات عربی متحده برای فراهم‌شدن شرایط جهت برقراری مناسبات تازه با جمهوری اسلامی ایران حاکی از آن است که هم‌پیمانان آمریکایی در خاورمیانه امیدهای خود را نسبت به مدعی ابرقدرتی در جهان از دست دادند. از سویی دیگر به نظر می‌رسد رژیم اشغالگر قدس که در منطقه چشم امید به حمایت ایالات متحده داشت کم‌کم به این نتیجه رسید که دیگر مثل گذشته نمی‌تواند به حامیان آمریکایی خود تکیه کند. بنابراین قابل پیش‌بینی خواهد بود که با بسط مراودات نظامی ایران و پیوستن به ترتیبات نظامی از سوی جمهوری اسلامی، غوغاسالاری مقامات رژیم اشغالگر قدس در حد همان لفاظی‌های رسانه‌ای باقی خواهد ماند و فراتر از آن نخواهد رفت.  نکته دیگر این‌که ناتو هم با وقوع برخی اتفاقات با روزهای اوج خود خداحافظی خواهد کرد. در خبرها آمده بود که آمریکا، بریتانیا و استرالیا وارد قراردادی اقتصادی برای تولید زیردریایی‌های هسته‌ای برای استرالیا شده‌اند. از همان ابتدا اعلام شده بود این قرارداد برای مقابله با قدرت نظامی چین خواهد بود. این رخداد البته واکنش تند و دیپلماتیک چین را در پی داشت و از سوی دیگر اعتراض فرانسه را هم برانگیخت. فرانسه پیش از این قراردادی مشابه با استرالیا داشت تا برای این کشور زیردریایی تولید کند و پس از این قراردادِ جدید، آمریکا، بریتانیا و استرالیا را به «خنجر زدن از پشت» متهم کرد.
این شواهد حاکی از آن است که درکنار تفاهماتی که در حوزه شرق رخ داد اما در دیگر سو، سیر حوادث و رخدادها نشان می‌دهد ناتو روزگار خوشی را تجربه نمی‌کند و به یک معنی همگرایی بی‌سابقه در شرق را در کنار شکاف‌های بی‌سابقه در غرب می‌نمایاند.
 بازاری برای فروش تسلیحات نظامی
افزایش توان نظامی و دفاعی جمهوری اسلامی ایران در پی تحریم‌های بی‌سابقه نظامی و اقتصادی سرعت بیشتری به خود گرفت. فرصت تحریم باعث شد ایران با تکیه بر توان داخلی به ویژه در حوزه نظامی مسیر خودکفایی را طی کند و کم‌کم به یکی از صادرکنندگان تسلیحات نظامی درآید.
صادرات تسلیحات توسط جمهوری اسلامی ایران علاوه بر مزایای راهبردی باعث تقویت بازدارندگی منطقه‌ای خواهد شد و از سویی دیگر به لحاظ اقتصادی زمینه انتقال ارز را نیز فراهم می‌آورد. تسلیحات تجاری‌شده جمهوری اسلامی ایران در چهار سبد موشکی، هوایی، دریایی و زمینی دسته‌بندی می‌شوند. تا پیش از این ایران امکان فروش اسلحه به نیروهای محور مقاومت، کشورهای آفریقایی، آمریکای لاتین و جنوب شرق آسیا را داشت و با توجه به عضویت ایران در سازمان همکاری‌های شانگهای انتقال صادرات اسلحه ایران به کشورهای عضو نیز فراهم است. در کنار این مساله ایران می‌تواند در حوزه نظامی با کشورهایی مثل روسیه و چین در عرصه نظامی به تقویت پیوندهای راهبردی بپردازد.  

عبدالرضا فرجی راد، کارشناس مسائل بین‌الملل در گفت‌وگو با جام‌جم:
نگرانی غرب از پیمان‌های نظامی شانگهای
عبدالرضا فرجی راد، کارشناس مسائل بین‌الملل و سفیر اسبق کشورمان در نروژ  در گفت‌وگو با جام‌جم به تشریح مهم‌ترین دستاوردهای ایجاد همکاری نظامی بین اعضای شانگهای پرداخت:
 درصورت همکاری نظامی بین کشورهای عضو شانگهای، این موضوع چه دستاوردهایی در منطقه غرب آسیا و ارتباط ما با کشورهای شرقی ایجاد می‌کند؟
همان‌طور که می‌دانید، ما بهترین ارتباط نظامی را با دو قدرت بزرگ سازمان همکاری‌های شانگهای یعنی چین و روسیه داریم و طبیعتا در این صورت این ارتباط هم افزایش خواهد داشت. این موضوع اعتماد و همکاری ما را بیشتر و غرب را هم به این مسأله حساس می‌کند، هرچند اکنون هم نگرانی‌های برای غرب در این رابطه ایجادشده، چراکه هرچه ایران ازنظر نظامی، سیاسی،‌ اقتصادی و امنیتی بیشتر به شرق نزدیک شود، طبیعتا اختلافات غربی‌ها هم بیشتر می‌شود،زیرا آنها درباره ایران به‌عنوان کشوری مهم ازنظر جایگاه ژئوپلتیک متحد نیستند و در رابطه با نزدیکی ایران به چین، ترامپ را مقصر می‌دانند.
 نظر شما درخصوص تأثیرات همکاری نظامی با کشورهای عضو شانگهای چیست؟
سازمان همکاری‌های شانگهای بیشتر در مقابل دو موضوع شکل‌گرفته است؛یکی فشارهایی که ناتو و غرب به چین و روسیه می‌آوردند.‌ ناتو از سمت مرزهای غربی، روس‌ها را تحت‌فشار قرار داده بود که در حوادثی مانند گرجستان و اوکراین شاهد بودیم.  نکته دوم هم افزایش فعالیت‌های گروه‌های تروریستی مانند داعش، القاعده و طالبان در این منطقه بود که باعث شد هم روس‌ها بترسند و هم با توجه به شکلی که این گروه‌ها در آسیای مرکزی و جنوب روسیه و سین کیانگ در غرب چین داشتند منجر به این شد که چین و روسیه یک همکاری امنیتی را با یکدیگر در قالب پیمان شانگهای شکل دهند و اعضایی را به این سازمان اضافه کنند.
همکاری‌های نظامی بین کشورهای عضو شانگهای به چه سازوکارهایی نیاز دارد؟
یک نکته مهم در این زمینه که باید به آن توجه کنیم، وجود برخی تضادها بین کشورهای عضو است؛ زمانی که اتحادیه اروپا یا (آسه آن) در جنوب شرق آسیا و شورای همکاری‌های خلیج‌فارس و مرکوسور در آمریکای لاتین شکل گرفت، توافقاتی داشتند که سعی کردند قبل از عضویت اختلافات را کنار بگذارند. لذا یکی از گام‌های مهم برای شکل‌گیری این سازوکار لزوم حل‌وفصل مجموعه‌ای از تضادهاست،هرچند در حال حاضر مجموعه‌ای از منافع موقت سیاسی و امنیتی سبب شده این کشورها در این سازمان با یکدیگر همکاری کنند.

سردار کوثری در گفت‌وگو با جام‌جم مطرح کرد:
ما به ازای اقتصادی ظرفیت‌های نظامی ایران

برای بررسی ظرفیت‌ها و همکاری نظامی ایران با کشورهای عضو پیمان شانگهای اظهارنظر اسماعیل کوثری، نماینده مردم تهران در مجلس شورای اسلامی و جانشین سابق قرارگاه ثارا... سپاه پاسداران در ادامه آمده است:
با توجه به سخنان سرلشکر باقری در خصوص توسعه روابط نظامی ایران با کشورهای عضو پیمان شانگهای، ارزیابی شما از مهم‌ترین ظرفیت‌های نظامی ایران و تبدیل آن به ما به‌ازای اقتصادی چیست؟
ما به لطف خدا در جهت خودکفایی تجهیزات و تسلیحات نظامی اقدامات بسیار اساسی و زیربنایی مهمی انجام داده‌ایم و همین موضوع سبب شده بسیاری از کشورها نسبت به این موضوع حساس شده و آن را دنبال کنند. این مساله نتایجی هم داشته که در عمل به‌خوبی پیش رفته است. کشورهای دیگر به‌ویژه کشورهای دوست و همراه ایران قطعا به این مساله توجه دارند که یا خریدار باشند یا بتوانند امتیازاتی را بدهند تا ما تکنولوژی خود را به آن کشورها منتقل کنیم، طوری که آنها مجبور نباشند تکنولوژی را از کشورهایی که با آنها دچار خصومت هستند، دریافت کنند؛ پس این تکنولوژی که خود ما به صورت بومی پیاده کرده‌ایم مورد توجه بسیاری از کشورها قرار داشته است.
 ظرفیت‌های نظامی مهم ایران بیشتر در چه حوزه‌هایی بوده است؟
ما در زمینه قدرت دریایی، پهپادی و هم سلاح‌ها و تجهیزات زمینی و هوایی و مسائلی که در موفقیت در برابر دفاع و پیروزی بسیار اثرگذار است پیشرفت‌های چشمگیر داشتیم لذا چون در عمل این موارد امتحان خود را پس داده، سبب شده کشورها به این ظرفیت‌های نظامی ایران توجه خاصی داشته باشند.
 با توجه به احتمال شکل‌گیری همکاری نظامی بین کشورهای عضو شانگهای، مهم‌ترین ظرفیت‌های نظامی روسیه و چین را در چه حوزه‌هایی می‌دانید؟
روسیه در این زمینه تجارب بسیار بالایی دارد، البته در زمانی که ما موشک‌های S300 را می‌خواستیم و حتی قرارداد آن را هم بسته و مبالغی هم پرداخت کرده بودیم اما آمریکایی‌ها مانع شدند، بنابراین وقتی این موشک‌ها در اختیار ما قرار نگرفت ما شروع به ساختن کردیم. به هرحال روسیه از سلاح‌های موشکی و ضدهوایی‌هایی در سطح بسیار بالایی برخوردار بوده و تا حدی هم چین اینطور بوده اما روسیه به مراتب جلوتر بوده و از نظر تجهیزات بالاتر است. ما قبلا این ارتباط را برقرار کرده بودیم و تا حد زیادی بحث خرید سلاح از روسیه را بعد از جنگ انجام دادیم، هرچند پس از آن توانستیم تمام نیازمندی‌های کشور را در داخل تامین کنیم.