امروزه بسیاری از متخصصان اعتقاد دارند که ما بیش از درختکاری باید به نگهداری از درختان قبلی توجه کنیم. همچنین درختان غیربومی و مهاجم باید از طبیعت ایران حذف شود تا تنوع زیستی کشور حفظ گردد. برای آشنایی با درختان غیربومی و مهاجمی که کاشت آنها به محیط‌زیست ایران آسیب می‌زند و لزوم حفاظت از درختان و منابع طبیعی، با دکتر حسین آخانی، پژوهشگر گیاه‌شناسی و عضو هیات علمی دانشگاه تهران گفت و گو کرده‌ایم.

روز درختکاری صرفا حرکتی نمادین برای کاشت درختان در طبیعت نیست و در این روز باید به حفظ تنوع زیستی و منابع کشور نیز توجه شود. یکی از نکات مهم درختکاری انتخاب نوع نهال است. درختان باید مطابق با شرایط اقلیمی سرزمین انتخاب شوند و انتخاب گیاهان غیربومی که رشد بسیار سریعی نیز دارند، می‌تواند تنوع ژنتیکی طبیعت کشور را از بین ببرد.
   
اثرات کاشت درختان غیربومی
دکتر آخانی درباره تاثیر درختان غیربومی در طبیعت ایران توضیح می‌دهد: «از دیرباز یکی از انحرافات جدی در بحث درختکاری در ایران، استفاده از گونه‌های غیربومی بوده است که سریع رشد می‌کنند و به‌راحتی در هر محیطی تکثیر می‌شوند. این‌گونه گیاهان که قابلیت تهاجمی شدن دارند، منابع آبی را به نفع خودشان جذب کرده و درنتیجه با کاشت آنها به محیط‌زیست آسیب وارد می‌شود. بعضی از نمونه‌های درختان غیربومی که می‌توانند تهدیدی جدی برای تنوع زیستی کشور باشند، عبارتند از: کهور آمریکایی، پالونیا، درخت عرعر، درخت اقاقیا و درخت زیتون تلخ. این گیاهان مهاجم در طول زمان وارد کشور و در طبیعت کاشته شدند. باتوجه به مشکل کمبود منابع آب در ایران و تخریب تنوع زیستی، باید از کشت هرگونه گیاه غیربومی که ظرفیت مهاجم شدن دارند، جلوگیری شود.»
درختان مهاجم قدرت تکثیر بالایی دارند و به‌راحتی می‌توانند زیستگاه گونه‌های بومی را تصاحب کنند. به گفته دکتر آخانی درختی مانند درخت عرعر که در تهران بسیار کاشته شده، به دره‌های طبیعی که رویشگاه گونه‌های بومی مانند بید هستند، نفوذ کرده است. وی می‌افزاید: «بید از گیاهان طبیعی ما در دره‌ها است که به علت تهاجم درخت عرعر شرایط رشد آن از بین رفته. از طرف دیگر روی کوهپایه‌های توچال نیز به علت فراوان شدن درخت عرعر، شرایط رویش گیاهان بومی و بوته‌ای از بین رفته است. درخت عرعر درختی آلرژی‌زا است و کشت آن مناسب فضای سبز نیست.»
از دیگر درختان غیربومی که در شهری مانند تهران بسیار دیده می‌شود، درخت کاج است. بسیاری از کارشناسان محیط‌زیست اعتقاد دارند که کاشت این درخت در طبیعت ایران مناسب نیست. دکتر آخانی دراین رابطه خاطرنشان می‌کند: «کاج درخت مهاجمی در ایران نیست، اما چنین درختی با برگ‌های سوزنی از نفوذ آب به داخل زمین جلوگیری می‌کند. برگ‌های درخت کاج بخش زیادی از آب باران و برف را تبخیر می‌کند تا در تمام فصول سبز باقی‌ بماند. به این ترتیب آب باران کمتر به زمین نفوذ خواهد کرد و درنتیجه به ذخایر آب زیرزمینی وارد نمی‌شود.»
در زیر درخت کاج قبرستانی از تنوع زیستی وجود دارد. این درخت ترکیبات خاک را به‌شدت تغییر می‌دهد و زیر آن گونه‌های گیاهی دیگر و حشراتی که در گرده‌افشانی نقش دارند، نمی‌توانند زندگی کنند. دکتر آخانی می‌گوید: «اگر رویشگاه‌های طبیعی ایران مناسب کاج بود، ما این درخت را به طور طبیعی در ایران می‌دیدیم. کاج در کشورهای همسایه به طور طبیعی رشد می‌کند اما در ایران به طور طبیعی وارد نمی‌شود و به عبارتی زیست‌بوم ما مناسب درخت کاج نیست.»
   
درخت نکاریم، بلکه درختان را حفظ کنیم!
روز درختکاری در سال‌های اخیر به حرکتی جمعی تبدیل شده و بسیاری از گروه‌ها و سازمان‌ها برای درختکاری در این روز برنامه‌ریزی می‌کنند اما درختکاری باید اصولی باشد و باتوجه به منابع آبی کشور انجام شود. دکتر آخانی درباره درختکاری تاکید می‌کند: «ما در شهرهای بزرگ و باتوجه به گرمایش جهانی و آلودگی هوا به درختان نیاز داریم. با این حال باید این نکته را در نظر گرفته شود که آیا منابع آبی لازم برای کاشت درخت در شهری مثل تهران و دیگر شهرهای کشور وجود دارد یا خیر.»
این پژوهشگر گیاه شناسی درباره کاهش سطح آب‌های زیرزمینی در کشور به جام‌جم می‌گوید: «امروز ما در بسیاری از شهرها با مشکل فرونشست زمین مواجه هستیم که ناشی از برداشت بی‌رویه آب‌های زیرزمینی است. در شهر تهران بخش عمده آبیاری فضای سبز از منابع آب‌های سفره‌های زیر زمینی انجام می‌شود و درنتیجه این موضوع باعث فرونشست زمین می‌شود. بنابراین قبل از این‌که به فکر نوع درخت مناسب برای کاشت در شهرها باشیم، باید به این سؤال پاسخ دهیم که در شرایط فعلی باتوجه به کمبود منابع آبی، درختکاری به نفع طبیعت ماست یا خیر.»
با توجه به این‌که درخت نیاز آبی بالایی دارد، باید به جای کاشت درختان بیشتر، درختان موجود نگهداری شوند. دکتر آخانی توضیح می‌دهد: «امروز با چالش خشک‌‌شدن بسیاری از درختانی که در سال‌های اخیر به بهانه روز درختکاری کاشته شده بودند، مواجه هستیم؛ ابتدا باید آب موجود را برای درختان قبلی استفاده کنیم، بعد در نوع گیاهانی که در فضای سبز کشور کاشته می‌شود، تغییر اساسی به‌وجود آوریم.»
گیاهانی همچون چمن، گیاهان زینتی و گل‌های فصلی نیاز به آبیاری زیادی دارند و باید کم‌کم از فضای سبز حذف شوند. همچنین به گفته دکتر آخانی در محیط‌های خارج از شهر خیلی اوقات نیازی به کاشت درخت نیست. برای مثال زمانی که در محیطی فقط درخت گون رشد می‌کند، یعنی طبیعت آن منطقه توانایی نگهداری از درخت دیگری را ندارد و درختانی که در این مناطق کاشته می‌شوند یا خشک می‌شوند یا سهم آب دیگر گیاهان را جذب می‌کنند.
   
لزوم حفظ منابع آبی موجود
دکتر آخانی درباره حفظ درختان موجود و منابع آبی کشور توضیح می‌دهد: «در زیست بوم خشک مهم‌ترین منطقه‌ای که درخت باید وجود داشته باشد، روی دره‌ها است. مانند درکه و دربند در تهران که به طور طبیعی درخت و جنگل دارند و باید این دره‌های طبیعی حفظ و توسعه داده شود. با این حال در سال‌های اخیر دره‌ها را در شهر‌ها تغییر کاربری داده‌ و در این مناطق پارک‌های مصنوعی به‌وجود آورده‌اند یا حتی دره به اتوبان تبدیل شده است. در صورتی که این دره‌ها محل سیلاب و عبور جریان آب است و می‌تواند گذرگاه طبیعی بسیار زیبایی برای شهری مانند تهران باشد.»
همچنین در محیط‌های خارج از شهر نیز سد روی رودخانه‌ها ساخته می‌شود و در نتیجه رودخانه‌ خشک می‌شود. دکتر آخانی می‌گوید: «احداث سد روی رودخانه‌ها باعث از بین رفتن صدها هزار درخت در طبیعت خواهد شد. آیا لازم است درخت و جنگل طبیعی را از بین ببریم، سد درست کنیم و آب لوله کشی را به شهر بیاوریم تا از آن برای درختکاری استفاده کنیم؟ قطعا خیر. این کار بسیار اشتباه است و ما نیاز به تغییر سیاست‌های درختکاری داریم.»
در پایان دکتر آخانی درباره طرح سازمان جنگل‌ها و مراتع برای کاشت یک میلیارد درخت اضافه می‌کند: «این کار در کشوری که در شرایط بسیار بحرانی آب و تخریب منابع قرار دارد، نیاز به مدیریت دقیق دارد. سازمان جنگل‌ها و مراتع باید درختان و طبیعت موجود را حفظ کند. کاشت درختان بیشتر می‌تواند باقی‌مانده تنوع زیستی این کشور را نیز از بین ببرد.»

مائده فرهوش - گروه دانش و سلامت