جام‌جم در گفت‌وگو با مدیر بخش اهدای پژوهشگاه رویان، چالش‌های موجود در مسیر استفاده از تخمك اهدایی در درمان ناباروری را بررسی می‌كند
هدیـــه‌ای برای تـولد امیــد
از سال‌های دور درمان ناباروری همواره به عنوان یكی از مهم‌ترین و چالش‌برانگیزترین حوزه‌های درمان و مطالعات پزشكی به‌شمار می‌رفت. با توجه به اهمیت بنیان خانواده و فرزندآوری، درمان ناباروری از سال‌های دور بسیار مورد توجه قرار گرفت. با همت جهادگران جهاد دانشگاهی و شكل‌گیری پژوهشگاه رویان، تلاش‌ها برای درمان این معضل پزشكی با جدیت بیشتری دنبال شد. طی این سال‌ها درمان‌های دارویی در كنار روش لقاح مصنوعی تاكنون توانسته مشكل بسیاری از زوج‌های نابارور را در كشور درمان كند. اما در برخی موارد ناباروری در زنان با روش‌های پیشرفته رایج درمان ناباروری برطرف نمی‌شود. برای مثال برخی زنان به خاطر سن بالا، یائسگی زودرس و اختلالات دیگر، اگرچه رحم هنوز قابلیت پرورش جنین را دارد، اما به علت نداشتن تخمك از امكان باروری محروم هستند. در حال حاضر با پیشرفت‌های علم پزشكی در درمان ناباروری حتی این افراد نیز می‌توانند با كمك اهدای تخمك، مانند سایر افراد دوران بارداری را تجربه كنند و صاحب فرزند شوند. دكتر فریبا رمضانعلی، متخصص زنان و نازایی و مدیر بخش اهدا در پژوهشگاه رویان در گفت‌وگو با جام‌جم درباره این روش درمانی می‌گوید.
تحقیقات در مورد اهدای تخمك از سال‌های دور به عنوان یكی از روش‌های درمانی ناباروری در زنانی كه به دلایل گوناگون فاقد سلول جنسی یا همان تخمك مناسب برای تشكیل جنین بودند مورد تحقیق و مطالعه قرار گرفت. در سال 1362 خبر تولد اولین نوزاد به دنیا آمده با روش تخمك اهدایی در استرالیا منتشر شد و پس از آن در سال 1363 نیز نوزاد دیگری با این روش در آمریكا متولد شد. از آن زمان تاكنون این روش درمانی اگرچه پیشرفت‌های گسترده‌ای را به همراه داشته، اما به دلیل حساسیت‌هایی كه از لحاظ قانونی، اخلاق زیستی و شرعی به دنبال داشته، با چالش‌های زیادی در سراسر دنیا روبه‌رو بوده است. در كشور ما نیز به گفته دكتر رمضانعلی، این روش از سال‌های ابتدایی تأسیس پژوهشگاه رویان پس از مطالعات بسیار توسعه یافت و اكنون به عنوان یكی از روش‌های رایج و ساده درمان ناباروری در افراد فاقد تخمك به‌ویژه مبتلایان به نارسایی زودرس تخمدان (یائسگی زودرس) در بسیاری از مراكز درمان ناباروری كشور استفاده می‌شود. در این روش تخمك اهدایی از یك داوطلب در محیط آزمایشگاه با اسپرم‌های مردی كه همسرش گیرنده تخمك است، لقاح می‌یابد و جنین حاصل از این لقاح به رحم زن نابارور منتقل می‌شود. پس از این مرحله بارداری مانند روش رایج لقاح مصنوعی (IVF) دنبال می‌شود و مانند آن تا 45 درصد شانس موفقیت دارد. در این حالت مادر علاوه بر تجربه دوران بارداری، قادر به شیردهی نوزاد خود نیز خواهد بود.
اختلاف نظرهای شرعی و حقوقی
با توجه به این كه سلول تخمك در حقیقت فراهم كننده نیمی از اطلاعات ژنتیكی جنین خواهد بود، اختلاف‌نظرهای شرعی و حقوقی در این مورد موجب شده برخی از افراد از انجام آن منصرف شوند. این اختلاف‌نظرها به‌گونه‌ای است كه این روش حتی در چند كشور اروپایی مانند آلمان، ایتالیا و اتریش و برخی از ایالت‌های آمریكا ممنوع است و در برخی دیگر از كشورها نیز تحت شرایط ویژه‌ای قابل انجام است. دكتر رمضانعلی با اشاره به نگاه جامع دین اسلام و به‌ویژه فقهای شیعی به مسائل علمی روز به جام‌جم می‌گوید: در حال حاضر براساس فتوای رهبر انقلاب و برخی دیگر از مراجع، انجام این روش به‌دلیل این كه سلول تخمك به تنهایی فاقد حیات است، بلامانع است و نیازی به محرم شدن زن اهداكننده و همسر دریافت كننده وجود ندارد. به همین جهت ایران یكی از كشورهای پیشرو در باروری با كمك تخمك اهدایی به‌شمار می‌رود. وی در‌خصوص به ارث بردن صفات ژنتیكی كودك از فرد اهداكننده توضیح می‌دهد: گرچه نیمی از اطلاعات ژنتیكی نوزاد مربوط به اهداكننده تخمك خواهد بود، اما همه چیز به اطلاعات ژنتیكی ختم نمی‌شود. براساس مطالعات جدید، عوامل فراژنتیك یا به اصطلاح
علمی «اپی‌ژنتیك» كه تأثیر گرفته از شرایط رشد و نمو كودك و محیط زندگی‌اش خواهد بود، نقش بسزایی در شكل‌گیری شخصیت و ویژگی‌های فردی دارد. جنین لقاح یافته با این روش در رحم مادر اصلی رشد می‌كند، از خون مادرش تغذیه می‌كند و ارتباط كامل فیزیولوژیك با او خواهد داشت و پس از تولد نیز از شیر مادرش تغذیه خواهد كرد. بنابراین كاملا فرزند مادرش خواهد بود. دكتر رمضانعلی با اشاره به اهمیت مشاوره برای گیرنده تخمك و همسرش می‌افزاید: فشارهای روانی ناشی از ناباروری در برخی خانواده‌ها آسیب‌های روحی زیادی به مادر منتقل می‌كند. به همین علت یكی از مهم‌ترین مواردی كه در كنار این روش درمانی با جدیت در پژوهشگاه رویان دنبال می‌شود، وجود جلسات مشاوره و مددكاری در كنار درمان‌های پزشكی است تا آسیب‌های ناشی از اهدای تخمك به حداقل میزان ممكن برای مادر و پس از آن نوزاد حاصل از این روش كاهش یابد.
اهدایی برای شرایط خاص
مدیر بخش اهدای پژوهشگاه رویان در خصوص افرادی كه می‌توانند با روش تخمك اهدایی ناباروری خود را درمان كنند، توضیح می‌دهد: در افرادی كه دچار نارسایی زودرس تخمدان می‌شوند یا به هر دلیلی كیفیت تخمكشان برای بارور شدن مناسب نیست و به این دلیل در چند دوره متوالی دچار شكست لانه‌گزینی تخمك در رحم می‌شوند یا زوج‌هایی كه به دلیل اختلالات كروموزومی از سمت مادر در چند مرتبه بارداری، نوزاد دارای اختلالات مادرزادی منجر به فوت به دنیا می‌آورند، می‌توانند داوطلب دریافت تخمك اهدایی شوند.
با توجه به پیشرفت‌های روز افزون علم ژنتیك و مهندسی ژن‌ها و همچنین نگرانی‌های شرعی و اخلاقی در مورد اهدای تخمك، در نگاه اول به نظر می‌رسد شاید بهتر باشد مواد ژنتیكی مادر اصلی در فضای سلولی تخمك اهداكننده قرار بگیرد تا به این ترتیب نوزاد حاصل از لقاح، ژن‌های مادرش را به ارث ببرد. رئیس بخش اهدای پژوهشگاه رویان با تأكید بر دشواری‌های انجام چنین كاری پیش از لقاح تخمك با اسپرم پدر به جام‌جم می‌گوید: از آنجا كه این روش به صورت معمول فقط برای زنانی كه به هر دلیلی تخمك ندارند یا تخمكشان دارای اختلالات ژنتیكی بسیار شدیدی است استفاده می‌شود، بنابراین چاره‌ای جز دریافت تخمك كامل و سالم از فرد دیگر نخواهد بود، زیرا یا مادر اصلی هیچ تخمكی ندارد یا ژن‌های تخمكش دارای آسیب‌های شدیدی است كه از ادامه حیات نوزاد به صورت سالم جلوگیری خواهد كرد. دكتر رمضانعلی تأكید می‌كند: این روش فقط زمانی پیشنهاد می‌شود كه باروری با هیچ روش دیگری امكان‌پذیر نباشد. وی می‌افزاید: در حال حاضر حتی پیشرفت‌های وسیع در زمینه ژن درمانی نیز نتوانسته مشكل چنین بیمارانی را برطرف كند. این مطالعات در پژوهشگاه رویان نیز در جریان است، اما تاكنون به نتایج قابل قبول و مناسبی دست نیافته است. در حال حاضر تخمك اهدایی در این افراد تنها راه‌حل در دسترس برای باروری است. به گفته این متخصص زنان در این روش بهتر است سن مادر بیشتر از 45 سال نباشد. همچنین مادر باید درمان هورمونی مناسب را تا زمان باروری دریافت كند تا محیط رحم آمادگی كافی برای بارداری را داشته باشد.
فرد اهداكننده باید واجد شرایط اهدا باشد
به گفته دكتر رمضانعلی، به طور عمده دو دسته از افراد برای اهدای تخمكشان داوطلب می‌شوند؛ افرادی كه به دلیل مشكلات مالی به دنبال اهدای تخمك هستند و افرادی كه به‌دنبال مشكلات ناباروری نزدیكان‌شان با این روش درمان آشنا و برای این كار خدا‌پسندانه داوطلب می‌شوند. این متخصص زنان و نازایی در ادامه تصریح می‌كند: در مجموع تعداد افراد داوطلب به مراتب كمتر از افراد متقاضی دریافت تخمك است. گاهی صف انتظار برای دریافت تخمك در این مركز درمان ناباروری تا چهار سال طول می‌كشد.
مدیر بخش اهدای پژوهشگاه رویان با اشاره به شرایط لازم برای اهدای تخمك به جام‌جم می‌گوید: فردی كه برای اهدای تخمك مراجعه می‌كند بهتر است خودش حداقل یك فرزند داشته باشد. این شرط مهم علاوه بر این كه نشانه‌ای برای توانایی باروری سلامت فرد اهداكننده است، از لحاظ بار روانی نیز به اهداكننده كمك می‌كند خیالش از بابت اتفاقاتی كه ممكن است در ذهنش از اهدای تخمك داشته باشد آزاد شود و نگران این نباشد كه خودش نابارور شود؛ هرچند چنین تصوری از اساس اشتباه است.
بهترین سن برای اهدای تخمك 21 تا 34 سال است. این فرد باید پیش از هرچیز توسط متخصص زنان، ژنتیك و روانپزشك مشاوره شده و تمام آزمایش‌های مورد نیاز برای اطمینان از سلامت خود و تخمكش انجام شود. همچنین تاحد امكان بهتر است شباهت‌های ظاهری مانند رنگ پوست، چشم و ساختمان بدنی به فرد گیرنده نیز داشته باشد. هر خانم جوان و سالم بر اساس مطالعات صورت‌گرفته در پژوهشگاه رویان تا چهار بار می‌تواند بدون نگرانی تخمك اهدا كند. پس از تأیید فرد اهداكننده تخمك و انتخاب فرد گیرنده از فهرست انتظار دریافت تخمك، این افراد باید مراحل آماده‌سازی برای انجام این روش را در حدود دو ماه طی كنند.
مراحل آماده‌سازی برای فرد دهنده تخمك اندكی سنگین‌تر است و در این مدت باید كاملا تحت نظر پزشك باشد. در این روش معمولا از داروهای مورد استفاده در روش لقاح مصنوعی برای تحریك تخمك‌گذاری استفاده می‌شود. در فرد گیرنده نیز رژیم دارویی ویژه‌ای در طول این دوماه تجویز می‌شود تا رحم آمادگی كافی برای لانه‌گزینی جنین را پیدا كند.
لقاح مصنوعی باید قانونمند شود
دكتر رمضانعلی با اشاره به نبود قانون مشخص برای انجام روش‌های اهدا در درمان ناباروری تصریح می‌كند: نبود قانون مشخص و سازوكار یكسان در تمام مراكز درمان ناباروری یكی از مشكلاتی است كه در حال حاضر در مورد روش‌های درمان ناباروری مانند اهدای تخمك و لقاح مصنوعی وجود دارد. این در حالی است كه استفاده از این روش‌ها در عین كمك‌رسان بودن بسیار حساس و پیچیده است. به همین علت باید به‌گونه‌ای مراحل آن پیش برود كه نه‌تنها مراحل آن بدون بروز مشكلی انجام شود، بلكه تمام فرآیند به صورت كاملا مستند ثبت شود تا در صورت نیاز به صورت شفاف قابل پیگیری باشد. وی در ادامه می‌افزاید: بسیاری از مراكز در شرایط نبود قانون جامع از تمام داوطلبان اهدای تخمك، تخمك دریافت می‌كنند و آزمایشگاه‌های غربالگری به‌صورت كامل انجام نمی‌شوند. بروز چنین مواردی علاوه بر خطراتی كه ممكن است به‌دنبال داشته باشد، می‌تواند در آینده كه این نوزادان بزرگ می‌شوند، مسائل اخلاقی را به مراتب پیچیده‌تر كند. به همین جهت تصویب ساز و كار مشخص، قانونمند و اصولی با توجه به تقاضای بالای جامعه برای استفاده از روش‌های نوین درمان ناباروری در این روزها بسیار مهم و حیاتی است.
اختلاف نظرهای شرعی و حقوقی
با توجه به این كه سلول تخمك در حقیقت فراهم كننده نیمی از اطلاعات ژنتیكی جنین خواهد بود، اختلاف‌نظرهای شرعی و حقوقی در این مورد موجب شده برخی از افراد از انجام آن منصرف شوند. این اختلاف‌نظرها به‌گونه‌ای است كه این روش حتی در چند كشور اروپایی مانند آلمان، ایتالیا و اتریش و برخی از ایالت‌های آمریكا ممنوع است و در برخی دیگر از كشورها نیز تحت شرایط ویژه‌ای قابل انجام است. دكتر رمضانعلی با اشاره به نگاه جامع دین اسلام و به‌ویژه فقهای شیعی به مسائل علمی روز به جام‌جم می‌گوید: در حال حاضر براساس فتوای رهبر انقلاب و برخی دیگر از مراجع، انجام این روش به‌دلیل این كه سلول تخمك به تنهایی فاقد حیات است، بلامانع است و نیازی به محرم شدن زن اهداكننده و همسر دریافت كننده وجود ندارد. به همین جهت ایران یكی از كشورهای پیشرو در باروری با كمك تخمك اهدایی به‌شمار می‌رود. وی در‌خصوص به ارث بردن صفات ژنتیكی كودك از فرد اهداكننده توضیح می‌دهد: گرچه نیمی از اطلاعات ژنتیكی نوزاد مربوط به اهداكننده تخمك خواهد بود، اما همه چیز به اطلاعات ژنتیكی ختم نمی‌شود. براساس مطالعات جدید، عوامل فراژنتیك یا به اصطلاح
علمی «اپی‌ژنتیك» كه تأثیر گرفته از شرایط رشد و نمو كودك و محیط زندگی‌اش خواهد بود، نقش بسزایی در شكل‌گیری شخصیت و ویژگی‌های فردی دارد. جنین لقاح یافته با این روش در رحم مادر اصلی رشد می‌كند، از خون مادرش تغذیه می‌كند و ارتباط كامل فیزیولوژیك با او خواهد داشت و پس از تولد نیز از شیر مادرش تغذیه خواهد كرد. بنابراین كاملا فرزند مادرش خواهد بود. دكتر رمضانعلی با اشاره به اهمیت مشاوره برای گیرنده تخمك و همسرش می‌افزاید: فشارهای روانی ناشی از ناباروری در برخی خانواده‌ها آسیب‌های روحی زیادی به مادر منتقل می‌كند. به همین علت یكی از مهم‌ترین مواردی كه در كنار این روش درمانی با جدیت در پژوهشگاه رویان دنبال می‌شود، وجود جلسات مشاوره و مددكاری در كنار درمان‌های پزشكی است تا آسیب‌های ناشی از اهدای تخمك به حداقل میزان ممكن برای مادر و پس از آن نوزاد حاصل از این روش كاهش یابد.
اهدایی برای شرایط خاص
مدیر بخش اهدای پژوهشگاه رویان در خصوص افرادی كه می‌توانند با روش تخمك اهدایی ناباروری خود را درمان كنند، توضیح می‌دهد: در افرادی كه دچار نارسایی زودرس تخمدان می‌شوند یا به هر دلیلی كیفیت تخمكشان برای بارور شدن مناسب نیست و به این دلیل در چند دوره متوالی دچار شكست لانه‌گزینی تخمك در رحم می‌شوند یا زوج‌هایی كه به دلیل اختلالات كروموزومی از سمت مادر در چند مرتبه بارداری، نوزاد دارای اختلالات مادرزادی منجر به فوت به دنیا می‌آورند، می‌توانند داوطلب دریافت تخمك اهدایی شوند.
با توجه به پیشرفت‌های روز افزون علم ژنتیك و مهندسی ژن‌ها و همچنین نگرانی‌های شرعی و اخلاقی در مورد اهدای تخمك، در نگاه اول به نظر می‌رسد شاید بهتر باشد مواد ژنتیكی مادر اصلی در فضای سلولی تخمك اهداكننده قرار بگیرد تا به این ترتیب نوزاد حاصل از لقاح، ژن‌های مادرش را به ارث ببرد. رئیس بخش اهدای پژوهشگاه رویان با تأكید بر دشواری‌های انجام چنین كاری پیش از لقاح تخمك با اسپرم پدر به جام‌جم می‌گوید: از آنجا كه این روش به صورت معمول فقط برای زنانی كه به هر دلیلی تخمك ندارند یا تخمكشان دارای اختلالات ژنتیكی بسیار شدیدی است استفاده می‌شود، بنابراین چاره‌ای جز دریافت تخمك كامل و سالم از فرد دیگر نخواهد بود، زیرا یا مادر اصلی هیچ تخمكی ندارد یا ژن‌های تخمكش دارای آسیب‌های شدیدی است كه از ادامه حیات نوزاد به صورت سالم جلوگیری خواهد كرد. دكتر رمضانعلی تأكید می‌كند: این روش فقط زمانی پیشنهاد می‌شود كه باروری با هیچ روش دیگری امكان‌پذیر نباشد. وی می‌افزاید: در حال حاضر حتی پیشرفت‌های وسیع در زمینه ژن درمانی نیز نتوانسته مشكل چنین بیمارانی را برطرف كند. این مطالعات در پژوهشگاه رویان نیز در جریان است، اما تاكنون به نتایج قابل قبول و مناسبی دست نیافته است. در حال حاضر تخمك اهدایی در این افراد تنها راه‌حل در دسترس برای باروری است. به گفته این متخصص زنان در این روش بهتر است سن مادر بیشتر از 45 سال نباشد. همچنین مادر باید درمان هورمونی مناسب را تا زمان باروری دریافت كند تا محیط رحم آمادگی كافی برای بارداری را داشته باشد.
فرد اهداكننده باید واجد شرایط اهدا باشد
به گفته دكتر رمضانعلی، به طور عمده دو دسته از افراد برای اهدای تخمكشان داوطلب می‌شوند؛ افرادی كه به دلیل مشكلات مالی به دنبال اهدای تخمك هستند و افرادی كه به‌دنبال مشكلات ناباروری نزدیكان‌شان با این روش درمان آشنا و برای این كار خدا‌پسندانه داوطلب می‌شوند. این متخصص زنان و نازایی در ادامه تصریح می‌كند: در مجموع تعداد افراد داوطلب به مراتب كمتر از افراد متقاضی دریافت تخمك است. گاهی صف انتظار برای دریافت تخمك در این مركز درمان ناباروری تا چهار سال طول می‌كشد.
مدیر بخش اهدای پژوهشگاه رویان با اشاره به شرایط لازم برای اهدای تخمك به جام‌جم می‌گوید: فردی كه برای اهدای تخمك مراجعه می‌كند بهتر است خودش حداقل یك فرزند داشته باشد. این شرط مهم علاوه بر این كه نشانه‌ای برای توانایی باروری سلامت فرد اهداكننده است، از لحاظ بار روانی نیز به اهداكننده كمك می‌كند خیالش از بابت اتفاقاتی كه ممكن است در ذهنش از اهدای تخمك داشته باشد آزاد شود و نگران این نباشد كه خودش نابارور شود؛ هرچند چنین تصوری از اساس اشتباه است.
بهترین سن برای اهدای تخمك 21 تا 34 سال است. این فرد باید پیش از هرچیز توسط متخصص زنان، ژنتیك و روانپزشك مشاوره شده و تمام آزمایش‌های مورد نیاز برای اطمینان از سلامت خود و تخمكش انجام شود. همچنین تاحد امكان بهتر است شباهت‌های ظاهری مانند رنگ پوست، چشم و ساختمان بدنی به فرد گیرنده نیز داشته باشد. هر خانم جوان و سالم بر اساس مطالعات صورت‌گرفته در پژوهشگاه رویان تا چهار بار می‌تواند بدون نگرانی تخمك اهدا كند. پس از تأیید فرد اهداكننده تخمك و انتخاب فرد گیرنده از فهرست انتظار دریافت تخمك، این افراد باید مراحل آماده‌سازی برای انجام این روش را در حدود دو ماه طی كنند.
مراحل آماده‌سازی برای فرد دهنده تخمك اندكی سنگین‌تر است و در این مدت باید كاملا تحت نظر پزشك باشد. در این روش معمولا از داروهای مورد استفاده در روش لقاح مصنوعی برای تحریك تخمك‌گذاری استفاده می‌شود. در فرد گیرنده نیز رژیم دارویی ویژه‌ای در طول این دوماه تجویز می‌شود تا رحم آمادگی كافی برای لانه‌گزینی جنین را پیدا كند.
لقاح مصنوعی باید قانونمند شود
دكتر رمضانعلی با اشاره به نبود قانون مشخص برای انجام روش‌های اهدا در درمان ناباروری تصریح می‌كند: نبود قانون مشخص و سازوكار یكسان در تمام مراكز درمان ناباروری یكی از مشكلاتی است كه در حال حاضر در مورد روش‌های درمان ناباروری مانند اهدای تخمك و لقاح مصنوعی وجود دارد. این در حالی است كه استفاده از این روش‌ها در عین كمك‌رسان بودن بسیار حساس و پیچیده است. به همین علت باید به‌گونه‌ای مراحل آن پیش برود كه نه‌تنها مراحل آن بدون بروز مشكلی انجام شود، بلكه تمام فرآیند به صورت كاملا مستند ثبت شود تا در صورت نیاز به صورت شفاف قابل پیگیری باشد. وی در ادامه می‌افزاید: بسیاری از مراكز در شرایط نبود قانون جامع از تمام داوطلبان اهدای تخمك، تخمك دریافت می‌كنند و آزمایشگاه‌های غربالگری به‌صورت كامل انجام نمی‌شوند. بروز چنین مواردی علاوه بر خطراتی كه ممكن است به‌دنبال داشته باشد، می‌تواند در آینده كه این نوزادان بزرگ می‌شوند، مسائل اخلاقی را به مراتب پیچیده‌تر كند. به همین جهت تصویب ساز و كار مشخص، قانونمند و اصولی با توجه به تقاضای بالای جامعه برای استفاده از روش‌های نوین درمان ناباروری در این روزها بسیار مهم و حیاتی است.
