كرونا بیش از نیمی از جمعیت زندان‌های كشور را كاهش داد. كاهشی كه علاوه بر جلوگیری از شیوع كرونا در زندان‌ها، راهكارهایی مثل مجازات‌های جایگزین حبس، تعلیقی و مرخصی‌های منتهی به آزادی را پیش‌روی قضات قرار داد تا بتوانند این رویه را ادامه داده و از تراكم دوباره زندانیان در زندان‌ها جلوگیری كنند. به گفته سخنگوی دستگاه قضا، تاكنون 128 هزار زندانی، در ایام كرونا به مرخصی آمدند كه بیش از 23 هزار نفر آنها دیگر به زندان بازنخواهند گشت.
به گزارش خبرنگار جام‌جم، روزهای پایانی سال گذشته و در روزهای پرالتهاب كرونایی كه همه تلاش‌ها برای از بین بردن چرخه شیوع آن بود، بحث زندانیان و احتمال ابتلای آنها به كرونا به یكی از مهم‌ترین دغدغه‌های زندانیان، خانواده آنان و دستگاه قضایی تبدیل شده بود.
یكی از اقداماتی كه می‌توانست احتمال شیوع كرونا را در زندان‌ها به صفر برساند و از این نگرانی‌ها بكاهد، كاهش جمعیت كیفری بود. جمعیتی كه بر اساس آخرین آمار، حدود 240 هزار نفر بودند و به گفته یكی از مدیركل‌های سازمان زندان‌ها، 28 درصد بیشتر از ظرفیت زندان‌ها بود.
به همین خاطر در مرحله نخست، 70 هزار نفر از زندانیان كه حكم مجازاتشان قطعی شده بود به مرخصی آمدند. رئیس قوه قضاییه هم خواستار آن شد كه از صدور قرارهای تأمین منجر به بازداشت، جز در موارد ضروری، اجتناب شود.
تجربه مرخصی كرونایی به زندانیان و كاهش جمعیت كیفری زندان‌ها باعث شد، این روند ادامه داشته باشد و آمار زندانیان به مرخصی آمده در اردیبهشت ماه به 114 هزار زندانی و در خرداد به 128 هزار زندانی افزایش یافت.
بر اساس این آمار، بیش از نیمی از زندانیان كشور به مرخصی آمده و بررسی زندانیان دیگر كه در زندان ماندند نشان می‌دهد، آنها شرایط استفاده از این مرخصی را نداشتند. این زندانیان به سه گروه تقسیم شدند. این گروه از زندانیان بعد از اعطای مرخصی و عفو در زندان باقی ماندند. یك گروه زندانیان مرتكب جرایم خشن بودند و در این برهه از زمان تشخیص مسؤولان قضایی این بود كه به جهت حفظ امنیت جامعه و شهروندان، این گروه در حال حاضر نباید به مرخصی بروند. گروه دوم زندانیانی هستند كه ضوابط و مقررات دستورالعمل شامل حالشان بود، اما استفاده از آن نیازمند اقداماتی از ناحیه خود زندانی مانند سپردن تامین مناسب بود. البته از سوی رئیس قوه قضاییه ابلاغ شده كمیته‌ای در استان‌ها تشكیل و نسبت به گروه دوم از تامین‌های سبك‌تر استفاده شود. گروه سوم زندانیان تحت قرار هستند و هنوز حكم نگرفتند و به‌طور طبیعی شامل مرخصی نمی‌شوند، زیرا مرخصی برای محكومان است.
تقدیر و گلایه‌ها
پس از این تصمیم رئیس قوه قضاییه جمعی از حقوقدانان با انتشار نامه‌ای از این تصمیم استقبال كردند. در این نامه آمده بود؛ حال چنین اقدامی از یكسو موجبات اطمینان خاطر هر چه بیشتر خانواده‌های آنان را فراهم كرده و از سوی دیگر دغدغه‌ شیوع این ویروس را در زندان‌های كشور كاهش داده است. همچنین نشانگر آن است كه نظام جمهوری اسلامی ایران در هیچ شرایطی از اصولی اساسی خود در راستای پاسداری و حراست از حقوق شهروندان خود كوتاه نخواهد آمد.
البته رئیس پلیس تهران نظر دیگری داشت و در مصاحبه‌ای اعلام كرد: در ایام نوروز وقوع سرقت قدری بالا می‌رود. بحث آزادسازی زندانیان زحمت ما را مضاعف كرد. برخی جرایم و سرقت‌ها در این مدت قدری افزایش پیدا كرده، اما اقدام قوه‌قضاییه بر بها دادن به جان یك مجرم محكوم شده را ارج می‌نهیم و ما نیز باید بیشتر تلاش كنیم.
تعداد جرایم با حجم مرخصی‌ها  منطبق نیست
سخنگوی دستگاه قضا دیروز در پاسخ به خبرنگار روزنامه جام‌جم، درباره آخرین وضعیت مرخصی زندانیان به‌خاطر كرونا و انتقاد به افزایش جرایم به خاطر مرخصی زندانیان گفت: در بخش اول اعلام می‌كنم كه این ادعایی كه تعدادی از زندانیان در حال مرخصی مرتكب جرم جدید شدند، با حجم ادعا سازگاری ندارد و منطبق بر واقع نیست. نمی‌گوییم اصلا چنین اتفاقی رخ نداد؛ اما عدد مرخصی‌ها بیشتر شد و تا امروز ۱۲۸ هزار و ۶۰۰ نفر در این ایام، از مرخصی استفاده كردند. در یك جامعه ۱۲۸ هزار نفری، اگر تعداد معدودی از آنها در این ایام مرتكب جرم شدند، نباید این اقدام خداپسندانه و اثر‌بخش را زیر سؤال برد. كسانی كه مرتكب جرم شده‌اند حداقلی هستند. عدد، عددی نیست كه نسبت به اعطای مرخصی زندانیان احساس نگرانی كنیم.
مراقبت‌های الكترونیكی محکومان
سوال بعدی خبرنگار جام‌جم این بود که زندانیان در مدت مرخصی، تحت نظر و مراقبت بودند تا مرتكب جرم نشوند؟
اسماعیلی در پاسخ گفت: در اعطای مرخصی در مورد زندانیانی كه احتمال می‌دادیم در ایام مرخصی مرتكب جرم شوند، اسامی، مشخصات و محل اقامت و تاریخ مرخصی آنها را به پلیس اعلام كردیم تا آنها را در دوران مرخصی تحت رصد و مراقبت قرار دهند. برخی از آنها در ایام مرخصی تحت مراقبت‌های الكترونیكی قرار داشتند تا از نحوه رفتار آنها در دوران مرخصی اطمینان بیشتری داشته باشیم.
عفو 3700 محکوم در مرخصی
پرسش بعدی جام‌جم درباره زمان پایان این مرخصی بود كه سخنگوی دستگاه قضا درباره آن گفت: این زندانیان بعد از اعطای مرخصی با یك كار كارشناسی دقیقی كه قوه قضاییه انجام داد، به گروه‌های مختلف تقسیم شدند؛ اولین گروه از آنها بیش از ۳۷۰۰ نفر بودند كه در عید سعید فطر مورد عفو رهبر معظم انقلاب قرار گرفتند كه از عنایت ایشان تشكر می‌كنیم؛ آنها عفو شدند و قرار نیست كه به زندان باز گردند.
وی ادامه داد: گروه دیگر از این زندانیان كه میزان باقی مانده محكومیت آنها كم بود، به آنها به اصطلاح ما مرخصی منتهی به آزادی داده شد. 20 هزار نفر از زندانیان از این امتیاز استفاده كرده و دیگر باز نمی‌گردند. جمعی از زندانیان از آزادی مشروط استفاده كردند و جمعی دیگر از ارفاقات دیگر قانونی مانند تعلیق اجرای مجازات برخوردار شدند.با اصلاحیه‌ای كه به تازگی مجلس شورای اسلامی در روز‌های پایانی دوره قبل در مورد كاهش مجازات حبس در مورد برخی از عناوین مجرمانه انجام داد، برخی از این زندانیان مشمول این قانون هستند و دستور داده شده كه پرونده‌های آنها با قانون جدید مورد بازنگری قرار گیرد و با برخورداری از این امتیاز قانونی، دیگر به زندان برنخواهند گشت. البته گروهی از این افراد باید به زندان باز گردند و روند بازگشت زندانیانی كه به لحاظ نوع جرم و میزان مجازات و عدم انطباق این شرایط و ارفاقات قانونی با وضعیت آنها، اقتضا دارد كه به زندان بازگردند، آغاز شده و به مرور و بر اساس یك برنامه زمان‌بندی مبتنی بر رعایت پروتكل‌های بهداشتی دوران كرونا به زندان برمی‌گردند.
با كاهش نیمی از جمعیت كیفری كشور و عدم ارتكاب جرم از سوی جمعیت كیفری آزاد شده، به نظر می‌رسد می‌توان از مجازات‌های جایگزین حبس و تعلیقی برای برخی محكومان استفاده كرد. رویه‌ای كه مدتی است در كشور آغاز شده و سال گذشته 106 هزار حكم جایگزین حبس صادر شد و از ورود جمعیت 106 هزار نفری به زندان‌ها جلوگیری شد. رئیس کل دادگستری استان قم در این رابطه معتقد است ،مرخصی کرونایی زندانیان بهترین فرصت برای استفاده از مجازات جایگزین حبس است. حجت الاسلام علی مظفری می‌گوید: مرخصی زندانیان در دوران کرونا ، فرصت خوبی است تا بشود مجازات جایگزین حبس برای محکومین مالی در نظر گرفت. زندان فقط برای مجرمان حرفه‌ای است.
حال باید دید دستگاه قضا با تجربه مرخصی كرونایی، چه برنامه برای كاهش جمعیت زندان‌ها در آینده دارد.


فرارهای کرونایی
در حالی که در آخرین روزهای سال 98 ، دستگاه قضایی با مرخصی زندانیان که حضورشان در جامعه خطرناک نبود  موافقت کرده بود، برخی مجرمان خطرناک طاقت ماندن در زندان را نداشتند و تصمیم به فرار گرفتند؛ فرارهایی سریالی که در تمام آنها یک بهانه وجود داشت؛ ترس از کرونا. این زندانیان با ایجاد آشوب در زندان سعی کردند راه فراری به بیرون پیدا کنند اما اغلب با اقدام سریع ماموران حفاظت ناکام ماند. در این میان زندانیان زندان سقز و زندان پارسیلون لرستان موفق به فرار شدند که خیلی زود دستگیر و به زندان بازگشتند. تعداد کمی نیز فراری هستند که جست‌وجو برای دستگیری آنها ادامه دارد.


درس‌های مرخصی در کرونا
قاضی شقاقی، رئیس شعبه ششم دادگاه كیفری یك استان تهران در مورد تبعات مجازات‌های جایگزین حبس می‌گوید: «با تایید نظر مراجع ذی‌صلاح، مرخصی پایان محكومیت همیشه شامل زندانیانی كه پیشینه مثبتی در زندان داشته‌باشند، می‌شده و این اتفاق زمانی هم كه ویروس كرونا شیوع پیدا كرد برای زندانیان افتاد. به این معنی كه در انتهای دوران محكومیت، زندانی از مرخصی خود استفاده كرده و از زندان بیرون می‌رود و بعد هم دوران محكومیت او تمام شده و با مختومه شدن پرونده‌اش برای همیشه آزاد می‌شود كه این می‌تواند انگیزه‌ای برای اصلاح رفتار زندانی تلقی شود كه در واقع مدت حبس او را كوتاه می‌كند.»
شقاقی در ادامه گفت: «در اصلاحیه جدید قانون مجازات اسلامی كه در حال حاضر از سوی مجلس تایید شده و به دست شورای نگهبان رسیده است، ماده واحده اصلاحیه در مرحله ابلاغ و اجرا قرار دارد كه مطابق آن مجازات برخی جرایم تعلیق و تخفیف پیدا می‌كند. مثلا كلیه حبس‌های ابد یك درجه تخفیف پیدا كرده و به پانزده سال حبس تبدیل می‌شود. همچنین مجازات‌های تعزیری كلیه جرایم یك درجه تخفیف پیدا كرده است كه در صورت اجرای این قانون اصلاحی، جمعیت كیفری در زندان‌ها كم خواهد شد كه به عنوان مجازات جایگزین، مجازات‌هایی مثل پرداخت جریمه و ارائه خدمات در نظر گرفته خواهد شد.»
شقاقی تاكید كرد: «شاید اجرا شدن این ماده واحده اصلاحیه، مردم را از بابت زیاد شدن جرایم نگران كند. اما با توجه به این‌كه حبس طولانی‌مدت برای مجرمان الزاما عامل بازدارنده از جرم نیست و تبعات منفی در پی دارد و با توجه به ایامی كه به خاطر شیوع ویروس كرونا تعداد زندانیانی كه به مرخصی رفتند بیشتر شد و خود همین عامل انگیزشی برای اصلاح رفتار زندانیان بود؛ می‌توان این نتیجه را گرفت كه كم شدن حبس و امید به تعلیق برای زندانیان با توجه به سوابق آنها در زندان، بتواند تاثیر مثبتی در اصلاح زندانی داشته باشد. در بحث تخفیف مجازات و مرخصی‌ها سابقه فرد، پرونده شخصیت او و كنشی كه عمل او در جامعه ایجاد كرده، مورد بررسی قرار می‌گیرد و نوع و نحوه ارتكاب به جرم در موافقت قاضی با مرخصی و تخفیف جرم زندانی موثر است. این‌طور نیست كه با درخواست مرخصی همه زندانیان موافقت شود و شناخت قاضی از مجرم در این تصمیم‌گیری موثر است و این تصمیم‌گیری برای تك‌تك افراد، عجولانه نخواهد بود.»