سند زیارت
زیارت جامعه كبیره برای اولین‌بار توسط شیخ صدوق روایت شده‌است. این زیارت در دو كتاب مرحوم شیخ صدوق یعنی «من لایحضره الفقیه» (ج۲، ص۶۰۹) و «عیون اخبار الرضا» (ج۲، ص۲۷۲) نقل شده و مرحوم شیخ طوسی نیز در «التهذیب» (ج۶، ص۹۵) از ایشان نقل كرده است. این دو كتاب از چهار كتاب اصلی شیعه (كافی، من لایحضره الفقیه، استبصار، التهذیب) است. نقل این زیارت از دو عالم طراز اول شیعه در دو كتاب مهم، بیانگر عظمت این زیارت و توجه علما به آن است. البته این را نیز باید گفت كه علما معتقدند زیارت جامعه كبیره از حیث محتوا چنان بلندمرتبه است كه صدور این محتوای رفیع خود صادر شدن آن از معصوم را قطعی می‌كند و هرچند كه بررسی سندی در این رابطه نیز صورت گرفته‌است، اما در مورد این زیارت نیازی به بررسی سندی نیست. شیخ صدوق در مقدمه كتاب «من لا یحضره الفقیه» مى‌گوید: من مطابق روایاتى كه در این كتاب آورده‌ام، فتوا مى‌دهم و آنها را بین خود و خداى خود حجت مى‌دانم و جمیع آنچه در این كتاب است از كتب مشهور كه به مرجع بوده و به آنها اعتماد می‌شده، استخراج شده‌است.



وجه تسمیه زیارت
یكى از اصحاب امام هادى‌(ع)‏ از آن حضرت تقاضا كرد كلمات فصیحه و بلیغه‏اى را بر او املا فرماید كه بتواند به‌وسیله آنها همه ائمه را زیارت كند. امام هادى‌(ع) در پاسخ به این درخواست، زیارت جامعه كبیره را تعلیم داد و آن صحابى یادداشت كرد.
این زیارت را به آن دلیل «جامعه» نامیده‏‌اند كه:
الف) جامع یك سلسله كلمات فصیح و بلیغ در كمالات و مناقب ائمه اطهار است.
ب‌) با این زیارت همه ائمه را مى‌توان زیارت كرد.
در اهمیت این زیارت همین بس كه على‌الظاهر شخصى كه خدمت امام عصر(عج) تشرف یافته بود نقل مى‌كند حضرت فرمود: جامعه، جامعه، جامعه!
علامه مجلسى اول كه این زیارت را شرح داده، مى‌‏گوید: چند‌سالى كه در عتبات عراق مشرف بودم، ائمه معصومین(ع) را جز با «جامعه كبیره» زیارت نكردم.





دیدگاه بزرگان درباره زیارت
علامه مجلسی درباره درستی سند و متن زیارت جامعه می‌گوید: «انها اصح الزیارات سندا وافصحها لفظا وابلغها معنی».
 این زیارت از نظر سند صحیح‌ترین، از جهت لفظ فصیح‌ترین و به حسب معنی بلیغ‌ترین زیارت‌هاست.
مرحوم شیخ حر عاملی، ‌صاحب كتاب  شریف وسائل‌الشیعه نیز به صحت سند زیارت جامعه تصریح دارد و می‌نویسد:
باب نهم پیرامون پاره‌ای از احادیث مورد اعتمادی است كه در رابطه با وقوع رجعت یك عده از شیعیان و غیر آنهاست و روایاتی كه دلالت بر امكان رجعت دارد. احادیث در این‌باره فراوان است... روایت اول را شیخ صدوق(ره) در كتاب من لا یحضره الفقیه و عیون اخبار الرضا‌(ع) و شیخ طوسی (ره) در كتاب التهذیب با سندهایشان كه یكی از آنها روایت صحیح از موسی بن عمران نخعی از امام‌هادی(ع) است...»




چند نكته در باب محتوای زیارت
این زیارت عارفانه كه انشا و گفتار امام هادی(ع) نسبت به سایر امامان(ع) است از زیبایی‌های خاصی برخوردار می‌باشد. در این زیارت كه آن را به حق می‌توان ارادتنامه نامید، حضرت به بیش از 200 فضیلت و منقبت از اهل بیت‌(ع) اشاره می‌كند كه با در نظرگرفتن این فضیلت‌ها در كنار سایر معارف، اهمیت این عرفان‌نامه برهمگان آشكار می‌گردد:
 اولین ویژگی این زیارت آن است كه امام(ع) ما را با آداب سخن گفتن با امام آشنا می‌كند كه نخست با سلام و درود بر آن امام شروع می‌شود و پس از برشمردن برخی مناقب و اوصاف او، با جمله «و رحمت‌ا... و بركاته» به پایان می‌رسد. در این ارادتنامه، امام‌(ع) به رابطه‌ امامان(ع) با خداوند اشاره كرده و به جایگاه خدا در نظر امامان معصوم(ع) پرداخته‌است.
امام به عملكرد معصومین(ع) در برابر دین خدا و اجرای تعهد و میثاقی كه داشته‌‌اند اشاره می‌كند.
 بیان دیگر امام هادی(ع) این است كه حق، همراه امامان است و هرگز از آنان جداشدنی نیست و هركه از آنان دور شود گمراه
 خواهد شد.
 امام با اشاره به جایگاه رفیع امامان(ع) در اسلام و مسلمانان، تصریح می‌كند كه آنان شاهراه و راه راست و گواهان در دین و آن امانتی هستند كه حفظش بر مردم واجب است.
 در این زیارت امام‌(ع) با بیان شیرین به ما تعلیم می‌دهد كه در محضر ائمه به فضل و رتبه و مقام رفیع و حق عظیم‌شان اعتراف كنیم.
 براساس مضمون این زیارت ما باید آمادگی خود را جهت دفاع از امامان نشان دهیم.
امام در این زیارت به نكته بسیار مهمی اشاره می‌كند و آن این كه تمام اعمال به پیروی از امامان مقبول می‌افتد و ده‌ها نكته دیگر كه هر خواننده را به حیرت وا می‌دارد.



از زبان استاد فاطمی‌نیا
«زیارت جامعه كبیره» كلمات عجیبی است. بدون اغراق به شما عرض بكنم كه تمام كلماتی كه ما در متون در مورد امام‌شناسی داریم، لااقل می‌توانیم بگوییم كه این زیارت مكمل آنهاست. اگر این زیارت نباشد، واقعا خیلی از مقامات ائمه را ما متوجه نمی‌شویم. زیارت جامعه كبیره كلماتی دارد كه بنده به آنها واقف نیستم و فقط نقل‌قول می‌كنم. خدا كند كه همه ما محرم این حرف‌ها بشویم. اینها كلماتشان مثل قرآن است. در قرآن می‌گوید: «لا یمَسُّهُ الاّ المُطَهَّرُونَ». باید طهارت باطنی باشد تا آدم این كلمات را متوجه شود. می‌خواهم این‌طور بگویم كه اگر بعضی از فرازهای جامعه كبیره را كسی بفهمد، ممكن است وجودش منشأ خوارق عادات بشود. «أنتُم الصِّراطُ الأقْوَم و السّبیل الأعْظم و شُهَداءُ دارِ الْفَناءِ و شُفَعاءُ دارِ الْبَقاءِ و الرّحْمَةِ الْمَوصُولَة» اینجا رحمت موصوله را اگر كسی بفهمد، دیگر اصلاً همه چیز حل می‌شود.
ائمه نتوانستند همه چیز را بگویند. هر وقت می‌بینید یك كسی دشمنی می‌كند، این دشمنی به جهل و عدم شناخت و شناخت ناقص او برمی‌گردد. اگر آدم اینها را بشناسد، نمی‌تواند دشمنی كند. شما ملاحظه بفرمایید كه ائمه حتی بین دوستانشان هم تقیه كردند و بعضی چیزها را نگفتند. حضرت سجاد(‌ع) می‌فرماید كه اگر من بعضی چیزها را به این مردم بگویم، من را به بت‌پرستی متهم می‌كنند. در زیارت جامعه كبیره هم خیلی چیزها را در یك قالب‌هایی گفته‌اند كه به دست اهلش برسد. اگر هیچ چیز نمی‌گفتند، ما خیلی محروم می‌شدیم. بنابراین باید یك چیزهایی را بگویند ولو سربسته كه به دست اهلش برسد. یك استادی داشتم كه می‌فرمودند: «پرده از جمال ائمه برداشته نشد؛ به‌خصوص از حضرت جواد، حضرت هادی و حضرت عسكری(ع)». فلسفه‌ زیارت جامعه به این دلیل بود كه لازم بود شیعه تكانی بخورد. شوخی نیست كه: «خَلَقَكم ا... أنواراً فَجَعَلَكم بِعَرْشِهِ مُحدِقینَ»