گفت‌وگو با رسول جعفریان، رئیس کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران درباره «سامانه حافظه ملی ایرانیان» که به‌تازگی از سوی کتابخانه ملی ایران فعالیت خود را آغاز کرده است
یک گام بلند رو به جلو
سامانه حافظه ملی ایرانیان و سامانه نشریات ایران (سنا) در روزهای گذشته، توسط سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران رونمایی شد. این سامانه دارای چهار بخش شبکه کتابخانه‌های کشور، شبکه مراکز اسناد کشور، فهرستگان نسخ خطی و بانک نشریات ایران است و در سامانه سنا، امکان دسترسی به نشریات از زمان قاجار تاکنون وجود دارد. درباره سامانه حافظه ملی ایرانیان گفت‌وگویی با رسول جعفریان، عضو هیأت علمی گروه تاریخ دانشگاه تهران و رئیس کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران داشتیم. جعفریان سامانه حافظه ملی ایرانیان را نقطه شروعی برای فعالیت در راستای دسترسی سراسر به منابع کتابخانه‌ای اعلام کرد و خواستار ادامه این روند توسط مدیریت فعلی و آینده شد؛ به‌نحوی که دیگر کسی نتواند آن را به عقب برگرداند.
پیش از این اقداماتی مشابه اما محدودتر برای تسهیل دسترسی پژوهشگران و محققان به نسخ خطی و اسناد از طرف کتابخانه ملی و وزارت فرهنگ و ارشاد شده بود، اما هر کدام به دلایلی نتوانستند به کار خود ادامه دهند یا پاسخگوی نیازهای مخاطبان نبودند. به‌نظر شما سامانه حافظه ملی ایرانیان می‌تواند نیاز پژوهشگران در دسترسی به نسخ خطی را رفع کند؟
درباره فهرستگان نسخ خطی با آدرس www.scripts.nlai.ir که بخشی از طرح حافظه ملی ایرانیان است؛ اصل کار بسیار عالی است. می‌دانید که طی سه دهه اخیر، چندین مرکز اقدام به ارائه یک فهرستگان مشترک از نسخ خطی کردند. فعال‌ترین آنها وبسایت aghabozorg.ir بود و هست؛ که الان مستقر در خانه کتاب است و آقای گلباز نقش مهمی در آن داشت. مورد دیگر فعالیت جناب استاد مصطفی درایتی بود که از بیش از 25 سال قبل این کار را شروع کرد. ایشان دو محصول چاپی از کارش داشت که یکی فهرستگان دنا و دیگری فنخا بود. روشن بود که استفاده از نسخه چاپی مخصوصا فنخا که 45 جلد بود، بسیار دشوار بود و اصلا چاپ آن هم درست نبود. حالا هم با راه افتادن این فهرستگان روی نت، آن کار عملا بی‌فایده شده است. به نظرم اصل چاپ آن هم فایده چندانی نداشت.
به‌نظر می‌رسد کتابخانه ملی ایشان را متقاعد کرده تا همان داده‌ها را در یک اپلیکیشن ارائه دهد که انجام شده و عالی است. ظاهرا نسخه‌هایی از هند و ترکیه هم بر آن افزوده شده است. درباره «معجم المخطوطات العراقیه» دقیقا نمی‌دانم اطلاعاتش در این مجموعه هست یا خیر. هرچه باشد، این یک سامانه سودمند برای پژوهشگران است. طبعا بی‌اشکال نیست، در یک مرور دریافتم که وقتی نسخه‌ای را مثلا در دانشگاه تهران نشان می‌دهد، فهرست را نشان می‌دهد، اما شماره نسخه را نمی‌دهد. ممکن است برخی ایرادات جزئی داشته باشد، اما در کل، کار سودمندی است. حتما باید کار ادامه یابد و هم به لحاظ کمی و هم کیفی روی آن کار شود.
در ایران اسناد و نسخ زیادی وجود دارد که برخی حتی شناسایی و فهرست‌نگاری نشده‌اند، یکی از اهداف سامانه حافظه ملی ایرانیان ایجاد شبکه میان کتابخانه‌ها است تا افراد در شهرهای مختلف بتوانند از نسخ کل کشور استفاده کنند، به نظر شما این سامانه می‌تواند چنین شبکه‌ای در سطح کشور ایجاد کند؟
عرض کردم، درباره نسخه‌های خطی، این سامانه توسط یک نهاد خصوصی کار شده و با حمایت کتابخانه ملی اکنون در وب عرضه شده است. طبیعی است که موسسات دولتی همه کارها را نمی‌توانند انجام دهند و این هم یکی از آنهاست، که توسط بخش خصوصی انجام شده. کتابخانه ملی در کنار کارهای دیگر خود موفق شده سامانه مزبور را در وب فعال کند. اما درباره اسناد هم کتابخانه ملی، شبکه مراکز اسناد کشور (www.docs.nlai.ir) را فعال کرده است. با توجه به این که عمده اسناد کشور در اختیار کتابخانه ملی است، این اقدام که متادیتای شماری از کتابخانه‌ها و مراکز دیگر را هم دارد، گام بسیار بلندی است که برداشته شده. در بخش اسناد دو کار مهم است: یکی فهرست‌نویسی است و دیگری اسکن. در این شبکه فعلا شش مرکز حضور دارد که باید توسعه یابد. پس راهِ درازی در پیش دارد. سامان نشریات هم به همین قیاس کار خوبی است و باید دایره عرضه فایل‌ها بیشتر و بیشتر شود. دست‌کم کتابخانه ملی، نشریات قدیمی خودش را که بسیاری هم اسکن شده، کامل و کامل‌تر کند.
اگر سامانه حافظه ملی ایرانیان موفق به ایجاد شبکه در کتابخانه‌ها شود، به نظر شما می‌توانیم امیدوار باشیم تا تعداد بیشتری نسخ خطی فهرست‌نگاری شود و در اختیار پژوهشگران قرار گیرد؟
ایجاد شبکه کتابخانه‌های کشور با مشارکت دیگر کتابخانه‌ها، از جمله کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، آن طور که روی صفحه آغاز این برنامه آمده (www.libs.nlai.ir) کار بسیار مهمی است. ما تا پیش از این، وبسایت lib.ir را داشتیم که در طول این سال‌ها خدمت بزرگی به کسانی بود که در جست‌وجوی کتاب بودند. آن برنامه، در این اواخر بیش‌از 16 میلیون رکورد داشت که به صورت آفلاین بود. اما کاری که می‌کرد این بود که تمام داده‌های کتابخانه‌های دیگر را تبدیل(Convert) می‌کرد و در برنامه خود می‌ریخت. در سامانه جدید کتابخانه ملی، قرار است کار به صورت آنلاین دنبال شود و شاید همین سبب شده که وقتی کتابی را می‌خوانید، سیستم شما را به وبسایت کتابخانه‌ای که آن را دارد، می‌برد و آنجا باید جست‌وجو کنید. هرچه هست، قدم مهمی است. کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران و نیز کتابخانه‌های دانشکده‌ها، همه اطلاعات کتابشناسانه خود را به این شبکه دادند و همکاری لازم را کردند. همین همکاری در حوزه متادیتای اسناد و نشریات هم صورت گرفته و عناوین موجود در آذرسا به کتابخانه ملی داده شده است. مسلما یکی از کلیدهای پیشرفت در حوزه علم، تجمیع داده‌های کتابشناختی است و این برنامه در حوزه کتاب می‌تواند کمک بسیار خوبی باشد. روی صفحه اول درباره کتابخانه عدد 2972 کتابخانه آمده، ولی وقتی روی آن کلیک می‌کنیم، 383 کتابخانه یاد شده است. حتی همین مقدار هم مهم است. شاید کتابخانه‌های نهاد عمومی کتابخانه‌ها هم بوده؛ روی هم عدد بزرگی است.
به نظر شما پیش از طراحی این سامانه نیازسنجی شده است؟ آیا سامانه مطابق نیازهای جامعه پژوهشگران طراحی شده است؟
متاسفانه باید بگویم این کار با تأخیر 20ساله شروع می‌شود. سال‌هاست که در این کشور شرکت‌های کامپیوتری فعال هستند و مشغول برنامه‌نویسی‌اند، اما به دلایل مختلف این شبکه‌ها ایجاد نشده است. این نیاز بیش از یک دهه وجود دارد. البته همان طور که اشاره کردم، برخی موسسات شخصی، گام‌هایی برداشتند اما آنها نیز در انتظار آن بودند تا درآمد خوبی از کارشان کسب کنند. این امر طبیعی است و باید در این حوزه هم درآمد باشد تا کسانی کار بکنند. دست‌کم دو موسسه دیگر هم مشغول فهرست‌نویسی یکپارچه نسخ خطی هستند؛ یکی موسسه نور که در برنامه سال 1401 دارد . امیدواریم این فعالیت‌ها و نتایج آنها به هم نزدیک شود. در نگاه اول این طور دریافتم در حال حاضر، امکان جست‌وجو در محتوای فهرست‌ها حتی در فهرستگان نسخ خطی فعلی نیست، در حالی که در همان 250 هزار نسخه‌ای که در aghabozorg.ir معرفی شده و عین مطالب فهرست‌ها است، می‌شود این موارد را جست‌وجو کرد. من هنوز هم مایلم آن کار یعنی کار آقای‌گلباز هم ادامه یابد.
برای این‌که این سامانه بتواند مدت طولانی ادامه فعالیت داشته باشد، به نظر شما چه اقداماتی باید انجام شود؟
حقیقت من از طریق سرکار خانم دکتر سمیه توحیدلو، «معاون پژوهش و منابع دیجیتال» در جریان این فعالیت‌ها بودم و می‌دیدم ایشان نقش مهمی در این کار داشتند. این مهم است که تفکری در این زمینه باشد و پیگیری و مدیریت کند. از ایشان باید به خاطر زحماتشان سپاسگزار بود. رفتن ایشان از کتابخانه ملی، به این کارها آسیب خواهد زد، اما به طور کلی، بحث یکپارچه کردن، نیاز به کار مداوم دارد. ما در این مورد خیلی کوتاهی کرده‌ایم. هنوز هم دانشگاه‌های کشور، یک سیستم یکپارچه ندارند، با این که سال‌هاست دم از آن می‌زنند. تنگ‌نظری‌ها، مشکلات مالی و نبود نیروی متخصص و شرکت‌های قوی، نقش مهمی در این عقب‌ماندگی دارد. کتابخانه ملی باید 20سال پیش این کار را می‌کرد که متاسفانه نکرده است. حالا هم به نظر می‌آید آنچه رونمایی شده، نقطه شروع است. خدا کند مدیریت فعلی و آینده، این کار را ادامه دهد. باید کار را جوری پیش برد که دیگر کسی نتواند آن را برگرداند.
درباره فهرستگان نسخ خطی با آدرس www.scripts.nlai.ir که بخشی از طرح حافظه ملی ایرانیان است؛ اصل کار بسیار عالی است. می‌دانید که طی سه دهه اخیر، چندین مرکز اقدام به ارائه یک فهرستگان مشترک از نسخ خطی کردند. فعال‌ترین آنها وبسایت aghabozorg.ir بود و هست؛ که الان مستقر در خانه کتاب است و آقای گلباز نقش مهمی در آن داشت. مورد دیگر فعالیت جناب استاد مصطفی درایتی بود که از بیش از 25 سال قبل این کار را شروع کرد. ایشان دو محصول چاپی از کارش داشت که یکی فهرستگان دنا و دیگری فنخا بود. روشن بود که استفاده از نسخه چاپی مخصوصا فنخا که 45 جلد بود، بسیار دشوار بود و اصلا چاپ آن هم درست نبود. حالا هم با راه افتادن این فهرستگان روی نت، آن کار عملا بی‌فایده شده است. به نظرم اصل چاپ آن هم فایده چندانی نداشت.
به‌نظر می‌رسد کتابخانه ملی ایشان را متقاعد کرده تا همان داده‌ها را در یک اپلیکیشن ارائه دهد که انجام شده و عالی است. ظاهرا نسخه‌هایی از هند و ترکیه هم بر آن افزوده شده است. درباره «معجم المخطوطات العراقیه» دقیقا نمی‌دانم اطلاعاتش در این مجموعه هست یا خیر. هرچه باشد، این یک سامانه سودمند برای پژوهشگران است. طبعا بی‌اشکال نیست، در یک مرور دریافتم که وقتی نسخه‌ای را مثلا در دانشگاه تهران نشان می‌دهد، فهرست را نشان می‌دهد، اما شماره نسخه را نمی‌دهد. ممکن است برخی ایرادات جزئی داشته باشد، اما در کل، کار سودمندی است. حتما باید کار ادامه یابد و هم به لحاظ کمی و هم کیفی روی آن کار شود.
در ایران اسناد و نسخ زیادی وجود دارد که برخی حتی شناسایی و فهرست‌نگاری نشده‌اند، یکی از اهداف سامانه حافظه ملی ایرانیان ایجاد شبکه میان کتابخانه‌ها است تا افراد در شهرهای مختلف بتوانند از نسخ کل کشور استفاده کنند، به نظر شما این سامانه می‌تواند چنین شبکه‌ای در سطح کشور ایجاد کند؟
عرض کردم، درباره نسخه‌های خطی، این سامانه توسط یک نهاد خصوصی کار شده و با حمایت کتابخانه ملی اکنون در وب عرضه شده است. طبیعی است که موسسات دولتی همه کارها را نمی‌توانند انجام دهند و این هم یکی از آنهاست، که توسط بخش خصوصی انجام شده. کتابخانه ملی در کنار کارهای دیگر خود موفق شده سامانه مزبور را در وب فعال کند. اما درباره اسناد هم کتابخانه ملی، شبکه مراکز اسناد کشور (www.docs.nlai.ir) را فعال کرده است. با توجه به این که عمده اسناد کشور در اختیار کتابخانه ملی است، این اقدام که متادیتای شماری از کتابخانه‌ها و مراکز دیگر را هم دارد، گام بسیار بلندی است که برداشته شده. در بخش اسناد دو کار مهم است: یکی فهرست‌نویسی است و دیگری اسکن. در این شبکه فعلا شش مرکز حضور دارد که باید توسعه یابد. پس راهِ درازی در پیش دارد. سامان نشریات هم به همین قیاس کار خوبی است و باید دایره عرضه فایل‌ها بیشتر و بیشتر شود. دست‌کم کتابخانه ملی، نشریات قدیمی خودش را که بسیاری هم اسکن شده، کامل و کامل‌تر کند.
اگر سامانه حافظه ملی ایرانیان موفق به ایجاد شبکه در کتابخانه‌ها شود، به نظر شما می‌توانیم امیدوار باشیم تا تعداد بیشتری نسخ خطی فهرست‌نگاری شود و در اختیار پژوهشگران قرار گیرد؟
ایجاد شبکه کتابخانه‌های کشور با مشارکت دیگر کتابخانه‌ها، از جمله کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، آن طور که روی صفحه آغاز این برنامه آمده (www.libs.nlai.ir) کار بسیار مهمی است. ما تا پیش از این، وبسایت lib.ir را داشتیم که در طول این سال‌ها خدمت بزرگی به کسانی بود که در جست‌وجوی کتاب بودند. آن برنامه، در این اواخر بیش‌از 16 میلیون رکورد داشت که به صورت آفلاین بود. اما کاری که می‌کرد این بود که تمام داده‌های کتابخانه‌های دیگر را تبدیل(Convert) می‌کرد و در برنامه خود می‌ریخت. در سامانه جدید کتابخانه ملی، قرار است کار به صورت آنلاین دنبال شود و شاید همین سبب شده که وقتی کتابی را می‌خوانید، سیستم شما را به وبسایت کتابخانه‌ای که آن را دارد، می‌برد و آنجا باید جست‌وجو کنید. هرچه هست، قدم مهمی است. کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران و نیز کتابخانه‌های دانشکده‌ها، همه اطلاعات کتابشناسانه خود را به این شبکه دادند و همکاری لازم را کردند. همین همکاری در حوزه متادیتای اسناد و نشریات هم صورت گرفته و عناوین موجود در آذرسا به کتابخانه ملی داده شده است. مسلما یکی از کلیدهای پیشرفت در حوزه علم، تجمیع داده‌های کتابشناختی است و این برنامه در حوزه کتاب می‌تواند کمک بسیار خوبی باشد. روی صفحه اول درباره کتابخانه عدد 2972 کتابخانه آمده، ولی وقتی روی آن کلیک می‌کنیم، 383 کتابخانه یاد شده است. حتی همین مقدار هم مهم است. شاید کتابخانه‌های نهاد عمومی کتابخانه‌ها هم بوده؛ روی هم عدد بزرگی است.
به نظر شما پیش از طراحی این سامانه نیازسنجی شده است؟ آیا سامانه مطابق نیازهای جامعه پژوهشگران طراحی شده است؟
متاسفانه باید بگویم این کار با تأخیر 20ساله شروع می‌شود. سال‌هاست که در این کشور شرکت‌های کامپیوتری فعال هستند و مشغول برنامه‌نویسی‌اند، اما به دلایل مختلف این شبکه‌ها ایجاد نشده است. این نیاز بیش از یک دهه وجود دارد. البته همان طور که اشاره کردم، برخی موسسات شخصی، گام‌هایی برداشتند اما آنها نیز در انتظار آن بودند تا درآمد خوبی از کارشان کسب کنند. این امر طبیعی است و باید در این حوزه هم درآمد باشد تا کسانی کار بکنند. دست‌کم دو موسسه دیگر هم مشغول فهرست‌نویسی یکپارچه نسخ خطی هستند؛ یکی موسسه نور که در برنامه سال 1401 دارد . امیدواریم این فعالیت‌ها و نتایج آنها به هم نزدیک شود. در نگاه اول این طور دریافتم در حال حاضر، امکان جست‌وجو در محتوای فهرست‌ها حتی در فهرستگان نسخ خطی فعلی نیست، در حالی که در همان 250 هزار نسخه‌ای که در aghabozorg.ir معرفی شده و عین مطالب فهرست‌ها است، می‌شود این موارد را جست‌وجو کرد. من هنوز هم مایلم آن کار یعنی کار آقای‌گلباز هم ادامه یابد.
برای این‌که این سامانه بتواند مدت طولانی ادامه فعالیت داشته باشد، به نظر شما چه اقداماتی باید انجام شود؟
حقیقت من از طریق سرکار خانم دکتر سمیه توحیدلو، «معاون پژوهش و منابع دیجیتال» در جریان این فعالیت‌ها بودم و می‌دیدم ایشان نقش مهمی در این کار داشتند. این مهم است که تفکری در این زمینه باشد و پیگیری و مدیریت کند. از ایشان باید به خاطر زحماتشان سپاسگزار بود. رفتن ایشان از کتابخانه ملی، به این کارها آسیب خواهد زد، اما به طور کلی، بحث یکپارچه کردن، نیاز به کار مداوم دارد. ما در این مورد خیلی کوتاهی کرده‌ایم. هنوز هم دانشگاه‌های کشور، یک سیستم یکپارچه ندارند، با این که سال‌هاست دم از آن می‌زنند. تنگ‌نظری‌ها، مشکلات مالی و نبود نیروی متخصص و شرکت‌های قوی، نقش مهمی در این عقب‌ماندگی دارد. کتابخانه ملی باید 20سال پیش این کار را می‌کرد که متاسفانه نکرده است. حالا هم به نظر می‌آید آنچه رونمایی شده، نقطه شروع است. خدا کند مدیریت فعلی و آینده، این کار را ادامه دهد. باید کار را جوری پیش برد که دیگر کسی نتواند آن را برگرداند.
ضمیمه قاب کوچک
تیتر خبرها
