PH خاک یکی از عوامل مهم در پرورش گیاهان است و امروز می‌خواهیم به آن بپردازیم
چه خاکی برای چه گلی؟
خلقت گیاهان به شکلی است که هر گیاهی در یک نوع خاک رشد بهتری دارد. بعضی گیاهان سازگاری بالایی دارند و در انواع خاک‌ها رشد می‌کنند و بعضی دیگر حساس‌اند. اما وقتی صحبت از خاک می‌شود، فقط بافت و ساختمان آن مدنظر ما نیست. یکی دیگر از ویژگی‌های مهم در خاک PH آن است که نشان‌دهنده اسیدی یا قلیایی بودن خاک است. درست است که این بحثی تخصصی در کشاورزی است، اما برای پرورش همه گیاهان نکته مهمی است. در پرورش گل و گیاهان خانگی آشنایی با PH خاک به شما کمک می‌کند تا بتوانید گیاهان نیازمند یا حساس به خاک اسیدی یا قلیایی را بهتر پرورش دهید.
PH خاک چیست؟
شما اگر PH سرکه، آبلیمو و هر محلول ترشی را اندازه‌گیری کنید، می‌بینید اسیدی است. یا اگر پودر لباسشویی یا صابون را در آب حل کنید و PH آن را اندازه بگیرید، متوجه می‌شوید که قلیایی است. PH خاک هم قابل اندازه‌گیری و معیاری برای سنجش میزان اسیدی یا قلیایی بودن خاک است. بازه تغییرات PH بین صفر تا 14 و PH 7 نشانه خنثی بودن است. یعنی خاک نه خاصیت قلیایی دارد و نه اسیدی. اما هرقدر که این عدد از 7 به سمت صفر برود، خاک اسیدی‌تر است. و در طرف مقابل هرچه از 7 به سمت عدد 14 برود، یعنی خاک قلیایی است. پس PH صفر یعنی نهایت اسیدی بودن خاک یا هر چیز دیگر و PH 14 یعنی قلیایی‌ترین حالت ممکن.
نکته: بیشتر گیاهان برای رشد ایده‌آل به خاکی با
PHخنثی نیاز دارند. یعنی چیزی بین 5/6 تا 7.
چرا دانستن PH خاک مهم است؟
قبل از هر مساله‌ای به این نکته مهم توجه کنید؛ وقتی صحبت از PH و دامنه آن می‌شود، تصور نکنید اگر ذره‌ای این مقدار بالا و پایین شود، گیاه دوام نمی‌آورد و از بین می‌رود. در واقع موضوع رشد مناسب و داشتن بهترین گیاه به‌خصوص در سطوح بالا، افزایش عملکرد و داشتن درآمد اقتصادی است. به همین دلیل بهتر است نکاتی را رعایت کنید.
بهتر است به جای تلاش برای تغییر PH خاک در هر منطقه گیاهان متناسب با شرایط خاک کشت شود. تا هم طبیعت دستخوش تغییر نشود و هم هزینه به خودمان تحمیل نکنیم.
تنظیم PH مناسب باعث می‌شود دسترسی به موادغذایی برای گیاه آسان باشد. خاک بیشتر مناطق ایران قلیایی است، اما کشاورزان بدون توجه به این مساله شروع به کوددهی مزارع و باغات خود می‌کنند و تاثیر لازم را نمی‌بییند. در حالی‌که دلیل عمده آن به تنظیم نبودن PH خاک برمی‌گردد.
تنظیم PH باعث کاهش مصرف کود، افزایش کیفیت و کاهش هزینه‌های تولید می‌شود.
اگر خاک بیش از حد اسیدی باشد، گیاهان برای رشد دچار مشکل می‌شوند. مثلا در این خاک‌ها جذب فسفر به‌شدت کاهش می‌یابد، درحالی‌که فسفر یک‌عنصر حیاتی برای رشد سیستم ریشه‌ای گیاهان است یا باعث افزایش جذب عناصری مثل آهن و آلومینیوم می‌شود که افزایش آنها برای گیاهان ایجاد مسمومیت می‌کند.
در خاک‌های قلیایی مقدار زیادی سدیم و کلسیم در وجود دارد. به همین دلیل به این خاک‌ها، خاک‌های سدیمی یا خاک شور هم گفته می‌شود. این دو عنصر اگر مقدارشان در خاک بیش از حد مجاز شود، باعث اختلال در رشد و مسمومیت گیاهان می‌شوند.
نکته: در مزارعی که سطح بسیار بالایی دارند یا در گلخانه‌ها، ندانستن میزان PH باعث ضرر و زیان مالی هنگفتی می‌شود.
گیاهان شورپسند
امروزه به دلیل تغییر اقلیم، آبیاری نامناسب، استفاده بیش از حد از کودهای شیمیایی و کشت و کار زیاد، بیشتر خاک‌ها در حال شور و قلیایی شدن است. به همین دلیل کشاورزان در برخی استان‌ها زمین‌های کشاورزی خود را رها می‌کنند و به استان‌های دیگر مهاجرت می‌کنند تا با اجاره زمین‌های مرغوب، به امرار معاش بپردازند. کارشناسان برای برون‌رفت از این بحران، کاشت گیاهان شورپسند یا هالوفیت را توصیه می‌کنند.
محاسن گیاهان شورپسند:
از تخریب بیشتر خاک جلوگیری می‌کنند و مانع گسترش بیابان‌ها می‌شوند.
این گیاهان نسبت به آب شور هم مقاوم‌اند که این گزینه اقتصادی مناسب جهت مناطق دارای آب شور است.
این گیاهان برای علوفه دام هم قابل استفاده است.
عوامل مؤثر بر PH خاک
خاک‌ها ذاتا اسیدی یا قلیایی هستند. اما همان‌طور که به آن اشاره کردیم، عوامل محیطی هم بر تغییر شرایط خاک مؤثرند که بعضی از آنها عبارتند از:
کوددهی نامناسب: بعضی کودها بنیان اسیدی دارند و بعضی بنیان بازی. انتخاب اشتباه نوع کود یا مقدار آن باعث تغییر PH خاک و خسارت به محصول می‌شود. پس لازم است کوددهی براساس نتایج آزمون خاک و نیاز اختصاصی هر محصول صورت گیرد.
آبیاری نامناسب: آبیاری غرقابی علاوه‌بر تخریب ساختمان خاک و شست‌وشوی مواد غذایی، باعث تغییر PH خاک می‌شود.
بعضی گیاهان خاص: کشت گیاهان خانواده بقولات مثل لوبیا و نخود، باعث افزایش نیتروژن خاک و اسیدی شدن آن می‌شود.
بارندگی: در حین بارندگی عناصر موجود در هوا با آن ترکیب می‌شوند و باران می‌تواند PH خاک را اسیدی‌تر کند. خاک بیشتر مناطق شمالی کشور به علت بارندگی زیاد اسیدی است.
پوشش گیاهی: خاک مناطق جنگلی اسیدی است.
تغییر رنگ با PH
گل هورتانسیا یا ادریسی مثل کاغذهای شناساگر PH خاک عمل می‌کند و در واقع شاخص تعیین PH است. رنگ گلبرگ‌های آن وابسته به میزان اسیدی یا بازی بودن خاک است. اگر PH خاک بین 5-4 باشد رنگ آن آبی تبدیل است. اگر رنگ شکوفه‌ها صورتی و گلبهی باشد، یعنی PH خاک بین 7-6 است. پس برای داشتن گل‌های رنگارنگ و زیبای هورتانسیا آن را در خاک‌های متنوع بکارید.
گل و گیاهان اسیدی‌دوست
بیشتر گیاهانی که خاک اسیدی را می‌پسندند، جزو گیاهان زینتی خانگی هستند. برای نمونه می‌توان به ادریسی‌های آبی، نرگس‌ها، زنبق ژاپنی، آزالیای ژاپنی، ماگنولیا، گاردنیا، بگونیا، کاملیا و جعفری اشاره کرد.
گل و گیاهان قلیایی‌دوست
گیاهان یک‌ساله: همیشه بهار، مروارید
گیاهان چندساله: شقایق، داوودی، انواع شمعدانی، کوکب کوهی، بعضی گونه‌های اسطوخودوس
درختچه‌ها: رز، فوشیا یا گل‌آویز، جینکو، اسپیره، یاس‌خوشه‌ای، پیچ تلگرافی
درختان: اقاقیا، اکالیپتوس، سرو بادبزنی، سیب، توت‌سیاه، توت قرمز، توت سفید
نشانه‌های تنظیم نبودن PH خاک
معمولا اگر خاک بیش از حد اسیدی باشد، گیاه نمی‌تواند مواد غذایی را جذب کند و علائم کمبود مواد غذایی را نشان می‌دهد.
رنگ خاک قلیایی هم به دلیل حل شدن مواد آلی در آن تیره است. این خاک‌ها از نظر مواد آلی فقیر هستند.
به این ترتیب این پرسش مطرح می‌شود که آیا با کوددهی این کمبود قابل جبران است؟ درپاسخ باید گفت ابتدا باید خاک اصلاح شود، بعد اقدام به کوددهی کرد. گرچه پیشگیری بهتر از اصلاح است.
این درحالی است که برای شناسایی PH خاک چند روش وجود دارد که دقیق‌ترین آن جمع‌آوری نمونه خاک از باغ یا مزرعه براساس دستورالعمل فنی و ارائه آن به آزمایشگاه‌های معتبر خاک‌شناسی است. اما یک روش ساده خانگی با استفاده از کاغذهای شناساگر PH وجود دارد که برای گلدان و باغچه می‌توانید به کار ببرید.
در بازار کاغذهایی وجود دارد به نام کاغذ لیتموس و تورنسل که برای تشخیص اسیدی یا بازی بودن استفاده می‌شود. روش کار به این صورت است؛ نمونه خاک را از چند قسمت مختلف زمین بردارید. در مناطقی که می‌خواهید گیاهان کوچک بکارید، عمق نمونه‌برداری 15 تا ۲۰ سانتی‌متر و برای کاشت بوته‌ها و درخت‌ها، حدود ۳۰ سانتی‌متر نیاز است. بعد نمونه‌ها را با هم مخلوط کنید. یک فنجان از آن بردارید و با آب مقطر مخلوط کنید. آب مقطر PH خنثی دارد. نهایتا یک ذره از آب گل را روی کاغذ تورنسل بچکانید. هرچه کاغذ تورنسل قرمزتر شود، خاک اسیدی‌تر است و هرچه کاغذ بیشتر آبی شود، نشانه قلیایی بودن خاک است.
البته این روش درجه PH را مشخص نمی‌کند، بلکه صرفا نشان می‌دهد خاک اسیدی است یا قلیایی.
نکته: چرا از آب مقطر استفاده می‌کنیم؟ چون خود آب می‌تواند PH متفاوتی داشته باشد و روی PH نهایی خاک اثر بگذارد.
شما اگر PH سرکه، آبلیمو و هر محلول ترشی را اندازه‌گیری کنید، می‌بینید اسیدی است. یا اگر پودر لباسشویی یا صابون را در آب حل کنید و PH آن را اندازه بگیرید، متوجه می‌شوید که قلیایی است. PH خاک هم قابل اندازه‌گیری و معیاری برای سنجش میزان اسیدی یا قلیایی بودن خاک است. بازه تغییرات PH بین صفر تا 14 و PH 7 نشانه خنثی بودن است. یعنی خاک نه خاصیت قلیایی دارد و نه اسیدی. اما هرقدر که این عدد از 7 به سمت صفر برود، خاک اسیدی‌تر است. و در طرف مقابل هرچه از 7 به سمت عدد 14 برود، یعنی خاک قلیایی است. پس PH صفر یعنی نهایت اسیدی بودن خاک یا هر چیز دیگر و PH 14 یعنی قلیایی‌ترین حالت ممکن.
نکته: بیشتر گیاهان برای رشد ایده‌آل به خاکی با
PHخنثی نیاز دارند. یعنی چیزی بین 5/6 تا 7.
چرا دانستن PH خاک مهم است؟
قبل از هر مساله‌ای به این نکته مهم توجه کنید؛ وقتی صحبت از PH و دامنه آن می‌شود، تصور نکنید اگر ذره‌ای این مقدار بالا و پایین شود، گیاه دوام نمی‌آورد و از بین می‌رود. در واقع موضوع رشد مناسب و داشتن بهترین گیاه به‌خصوص در سطوح بالا، افزایش عملکرد و داشتن درآمد اقتصادی است. به همین دلیل بهتر است نکاتی را رعایت کنید.
بهتر است به جای تلاش برای تغییر PH خاک در هر منطقه گیاهان متناسب با شرایط خاک کشت شود. تا هم طبیعت دستخوش تغییر نشود و هم هزینه به خودمان تحمیل نکنیم.
تنظیم PH مناسب باعث می‌شود دسترسی به موادغذایی برای گیاه آسان باشد. خاک بیشتر مناطق ایران قلیایی است، اما کشاورزان بدون توجه به این مساله شروع به کوددهی مزارع و باغات خود می‌کنند و تاثیر لازم را نمی‌بییند. در حالی‌که دلیل عمده آن به تنظیم نبودن PH خاک برمی‌گردد.
تنظیم PH باعث کاهش مصرف کود، افزایش کیفیت و کاهش هزینه‌های تولید می‌شود.
اگر خاک بیش از حد اسیدی باشد، گیاهان برای رشد دچار مشکل می‌شوند. مثلا در این خاک‌ها جذب فسفر به‌شدت کاهش می‌یابد، درحالی‌که فسفر یک‌عنصر حیاتی برای رشد سیستم ریشه‌ای گیاهان است یا باعث افزایش جذب عناصری مثل آهن و آلومینیوم می‌شود که افزایش آنها برای گیاهان ایجاد مسمومیت می‌کند.
در خاک‌های قلیایی مقدار زیادی سدیم و کلسیم در وجود دارد. به همین دلیل به این خاک‌ها، خاک‌های سدیمی یا خاک شور هم گفته می‌شود. این دو عنصر اگر مقدارشان در خاک بیش از حد مجاز شود، باعث اختلال در رشد و مسمومیت گیاهان می‌شوند.
نکته: در مزارعی که سطح بسیار بالایی دارند یا در گلخانه‌ها، ندانستن میزان PH باعث ضرر و زیان مالی هنگفتی می‌شود.
گیاهان شورپسند
امروزه به دلیل تغییر اقلیم، آبیاری نامناسب، استفاده بیش از حد از کودهای شیمیایی و کشت و کار زیاد، بیشتر خاک‌ها در حال شور و قلیایی شدن است. به همین دلیل کشاورزان در برخی استان‌ها زمین‌های کشاورزی خود را رها می‌کنند و به استان‌های دیگر مهاجرت می‌کنند تا با اجاره زمین‌های مرغوب، به امرار معاش بپردازند. کارشناسان برای برون‌رفت از این بحران، کاشت گیاهان شورپسند یا هالوفیت را توصیه می‌کنند.
محاسن گیاهان شورپسند:
از تخریب بیشتر خاک جلوگیری می‌کنند و مانع گسترش بیابان‌ها می‌شوند.
این گیاهان نسبت به آب شور هم مقاوم‌اند که این گزینه اقتصادی مناسب جهت مناطق دارای آب شور است.
این گیاهان برای علوفه دام هم قابل استفاده است.
عوامل مؤثر بر PH خاک
خاک‌ها ذاتا اسیدی یا قلیایی هستند. اما همان‌طور که به آن اشاره کردیم، عوامل محیطی هم بر تغییر شرایط خاک مؤثرند که بعضی از آنها عبارتند از:
کوددهی نامناسب: بعضی کودها بنیان اسیدی دارند و بعضی بنیان بازی. انتخاب اشتباه نوع کود یا مقدار آن باعث تغییر PH خاک و خسارت به محصول می‌شود. پس لازم است کوددهی براساس نتایج آزمون خاک و نیاز اختصاصی هر محصول صورت گیرد.
آبیاری نامناسب: آبیاری غرقابی علاوه‌بر تخریب ساختمان خاک و شست‌وشوی مواد غذایی، باعث تغییر PH خاک می‌شود.
بعضی گیاهان خاص: کشت گیاهان خانواده بقولات مثل لوبیا و نخود، باعث افزایش نیتروژن خاک و اسیدی شدن آن می‌شود.
بارندگی: در حین بارندگی عناصر موجود در هوا با آن ترکیب می‌شوند و باران می‌تواند PH خاک را اسیدی‌تر کند. خاک بیشتر مناطق شمالی کشور به علت بارندگی زیاد اسیدی است.
پوشش گیاهی: خاک مناطق جنگلی اسیدی است.
تغییر رنگ با PH
گل هورتانسیا یا ادریسی مثل کاغذهای شناساگر PH خاک عمل می‌کند و در واقع شاخص تعیین PH است. رنگ گلبرگ‌های آن وابسته به میزان اسیدی یا بازی بودن خاک است. اگر PH خاک بین 5-4 باشد رنگ آن آبی تبدیل است. اگر رنگ شکوفه‌ها صورتی و گلبهی باشد، یعنی PH خاک بین 7-6 است. پس برای داشتن گل‌های رنگارنگ و زیبای هورتانسیا آن را در خاک‌های متنوع بکارید.
گل و گیاهان اسیدی‌دوست
بیشتر گیاهانی که خاک اسیدی را می‌پسندند، جزو گیاهان زینتی خانگی هستند. برای نمونه می‌توان به ادریسی‌های آبی، نرگس‌ها، زنبق ژاپنی، آزالیای ژاپنی، ماگنولیا، گاردنیا، بگونیا، کاملیا و جعفری اشاره کرد.
گل و گیاهان قلیایی‌دوست
گیاهان یک‌ساله: همیشه بهار، مروارید
گیاهان چندساله: شقایق، داوودی، انواع شمعدانی، کوکب کوهی، بعضی گونه‌های اسطوخودوس
درختچه‌ها: رز، فوشیا یا گل‌آویز، جینکو، اسپیره، یاس‌خوشه‌ای، پیچ تلگرافی
درختان: اقاقیا، اکالیپتوس، سرو بادبزنی، سیب، توت‌سیاه، توت قرمز، توت سفید
نشانه‌های تنظیم نبودن PH خاک
معمولا اگر خاک بیش از حد اسیدی باشد، گیاه نمی‌تواند مواد غذایی را جذب کند و علائم کمبود مواد غذایی را نشان می‌دهد.
رنگ خاک قلیایی هم به دلیل حل شدن مواد آلی در آن تیره است. این خاک‌ها از نظر مواد آلی فقیر هستند.
به این ترتیب این پرسش مطرح می‌شود که آیا با کوددهی این کمبود قابل جبران است؟ درپاسخ باید گفت ابتدا باید خاک اصلاح شود، بعد اقدام به کوددهی کرد. گرچه پیشگیری بهتر از اصلاح است.
این درحالی است که برای شناسایی PH خاک چند روش وجود دارد که دقیق‌ترین آن جمع‌آوری نمونه خاک از باغ یا مزرعه براساس دستورالعمل فنی و ارائه آن به آزمایشگاه‌های معتبر خاک‌شناسی است. اما یک روش ساده خانگی با استفاده از کاغذهای شناساگر PH وجود دارد که برای گلدان و باغچه می‌توانید به کار ببرید.
در بازار کاغذهایی وجود دارد به نام کاغذ لیتموس و تورنسل که برای تشخیص اسیدی یا بازی بودن استفاده می‌شود. روش کار به این صورت است؛ نمونه خاک را از چند قسمت مختلف زمین بردارید. در مناطقی که می‌خواهید گیاهان کوچک بکارید، عمق نمونه‌برداری 15 تا ۲۰ سانتی‌متر و برای کاشت بوته‌ها و درخت‌ها، حدود ۳۰ سانتی‌متر نیاز است. بعد نمونه‌ها را با هم مخلوط کنید. یک فنجان از آن بردارید و با آب مقطر مخلوط کنید. آب مقطر PH خنثی دارد. نهایتا یک ذره از آب گل را روی کاغذ تورنسل بچکانید. هرچه کاغذ تورنسل قرمزتر شود، خاک اسیدی‌تر است و هرچه کاغذ بیشتر آبی شود، نشانه قلیایی بودن خاک است.
البته این روش درجه PH را مشخص نمی‌کند، بلکه صرفا نشان می‌دهد خاک اسیدی است یا قلیایی.
نکته: چرا از آب مقطر استفاده می‌کنیم؟ چون خود آب می‌تواند PH متفاوتی داشته باشد و روی PH نهایی خاک اثر بگذارد.
