«جام‌جم» از موفقیت پژوهشگران ایرانی گزارش می‌دهد
گزینش دانش‌بنیان زنبورها
در فصل تابستان تقریبا در هر محیط سرسبزی می‌توانید زنبورهایی را که در جست‌و‌‌جوی شهد از گلی به گل دیگر پرواز می‌کنند، ببینید. فعالیت زنبورهای عسل جدا از جنبه تولید عسل، نقش پررنگی در تضمین امنیت غذایی ما دارد.
در حقیقت طیف گسترده‌ای از محصولات کشاورزی به گرده افشانی زنبور‌عسل وابسته است و به گفته کارشناسان سازمان خواربار و کشاورزی سازمان ملل متحد (فائو)، یک سوم تولید غذای جهان به زنبور‌عسل وابسته است. به همین جهت با توجه به اهمیت زنبورداری در امنیت غذایی انسان‌ها، بهبود صفات ژنتیکی به منظور دستیابی به عملکرد بالاتر از موضوعات مهم تحقیقات حوزه پرورش زنبور به شمار می‌رود. پژوهشگران و متخصصان می‌کوشند صفات ژنتیکی برتر را از نظر میزان تولید، رفتار و دیگر صفات هم در پرورش به روش اصلاح ژنتیکی به وجود بیاورند. زنبور عسل «آرام 97» ایرانی نیز حاصل یکی از همین تحقیقات است که با تلاش گروهی از محققان دانش‌بنیان کشور، دارای صفات مطلوب برای زنبورداران شده است. در گفت‌وگو با دکتر غلامحسین طهماسبی، عضو هیأت علمی موسسه تحقیقات علوم دامی کشور و مدیر این طرح، ویژگی‌های اصلی سویه جدید زنبور بومی ایران و اهمیت آن را جویا شده‌ایم.
اصلاح نژاد زنبورهای‌عسل روی نژادهای بومی هر منطقه، مزیت‌های بسیاری دارد. دکتر طهماسبی در این رابطه به جام‌جم می‌گوید: «بزرگ‌ترین مزیت این است که زنبور عسل، میلیون‌ها سال به‌صورت طبیعی با زیست‌بوم منطقه سازگاری پیدا کرده و نسبت به آفات، بیماری‌ها و شرایط سخت آن محیط سازگار شده است. ما نیز با اصلاح صفات تولیدی و رفتاری زنبور عسل منطقه خودمان می‌توانیم از مزیت‌های بیشتری استفاده کنیم، ضمن این‌که از خطر ورود بیماری‌ها به واسطه زنبورهای عسل مناطق دیگر دنیا، جلوگیری می‌شود.»
بهبود صفات زنبور ایرانی مدا
این گروه تحقیقاتی با هدف اصلاح نژاد زنبور عسل بومی ایران برای اولین بار کار اصلاح را از 26سال پیش یعنی 1376 آغاز کرده است. مدیر طرح آرام97 با اشاره به این‌که در دنیا 24 نژاد زنبور عسل وجود دارد که یکی از این نژادها در منطقه ایران، عراق، ترکیه و سوریه است، توضیح می‌دهد: «نام این نژاد ایرانیکا یا مدا است که از نام قوم ماد به عنوان اولین اقوام ساکن ایران گرفته شده است.»
اصلاح نژاد زنبور عسل ایرانی
با توجه به فاصله نسلی زنبور عسل، این گروه دانش‌بنیان هر سال ارزیابی صفات تولیدی و رفتاری را روی 700 کندو انجام می‌دادند که برای این طرح در نظر گرفته شده بود. دکتر طهماسبی درباره نحوه جمع‌آوری زنبورها می‌گوید: «ما جمعیت پایه‌ای از بهترین زنبورهای زنبورداران منطقه در داخل کشور خریداری کردیم که جمعیتی بین 700 تا 800 را شامل شد.» وی با اشاره به صفات مطلوب مورد نظر می‌افزاید: «پس از پایان هر سال با ارزیابی کلونی‌ها که دارای شناسنامه نیز بودند، براساس سه صفت اصلی مورد نظر یعنی «تولید عسل، رفتار تهاجمی و بچه‌دهی»، کلونی‌هایی با بالاترین امتیاز به‌عنوان کلونی‌های پدری و مادری انتخاب و نسل بعدی را از آن کلونی به وجود می‌آوردیم. به این ترتیب که 100 کلونی مادری و 40 کلونی پدری برتر را مشخص و از تلاقی آنها دوباره 700 کندوی جدید دیگر ایجاد می‌کردیم. (به دلیل این‌که بخش زیادی از عوامل وراثتی موجودات از جمله زنبور عسل از نرها منتقل می‌شود، بنابراین آنها نیز اهمیت زیادی دارند) سال بعد نیز همین ارزیابی‌ها انجام و تا پایان سال عملیات تکرار می‌شد.» این گروه دانش‌بنیان با انجام مکرر عملیات، سال به سال صفات مورد نظر خود را توسعه می‌دادند. این پژوهشگر موسسه تحقیقات علوم دامی کشور در پاسخ به پرسش جام‌جم در مورد شاخص انتخاب، توضیح می‌دهد: « برای این کار نرم‌افزار خاصی که با تلاش متخصصان ایرانی طراحی شده بود، براساس الگوریتمی به ارزش اقتصادی صفات و همین‌طور وراثت‌پذیری هر یک از آنها امتیاز می‌داد و در نهایت شاخص انتخاب با استفاده از مجموع ارزیابی صفات به‌دست می‌آمد.»
تغییر محسوس صفات مطلوب
از نقاط ضعف زنبور عسل بومی ایران، تهاجمی بودن بسیار زیاد آن است که دکتر طهماسبی راجع به آن به جام‌جم می‌گوید: «ما امروز نام زنبور اصلاح شده خود را «آرام» گذاشته‌ایم، زیرا بین سه صفت تولید عسل، تهاجمی و بچه‌دهی، رفتار تهاجمی بهترین نتیجه را به دست‌آورد. ما در سال 76 سعی کردیم صفاتی را اصلاح کنیم که نقطه ضعف نژاد بومی ما بود.» رفتار تهاجمی زنبور‌عسل ایرانی از مهم‌ترین نقاط ضعف این نژاد بود، بنابراین محققان با تکان دادن یک گوی چرمی سیاه در مدت یک دقیقه جلوی دریچه پرواز زنبورها، ارزیابی می‌کنند که زنبورها در هر دقیقه چه تعداد نیش می‌زنند و تهاجمی بودن آنها به چه صورت پیش رفته است. مدیر این طرح درباره نتایج به دست آمده عنوان می‌کند: «در سه نسل اول یعنی 76 تا 78، متوسط تعداد نیش در 700کلونی 13.9بود. امروز در نسل نوزدهم متوسط سه نسل آخر، 0.6یعنی کمتر از یک است و بیش از 20برابر بهبود پیدا کرده. متوسط تعداد سلول ملکه با صفت بچه‌دهی در سه نسل اول از 2.5به 0.5در سه نسل آخر رسیده و تولید عسل سه برابر شده است.»
از چالش تا ثبت شرکت
دکتر طهماسبی با اشاره به این‌که سال 99 سویه آرام 97 را به‌عنوان اولین نژاد اصلاح شده در بخش دام و طیور در کشور ثبت و معرفی کرده‌اند به جام‌جم توضیح می‌دهد: «در بخش گیاهی در وزارت جهاد کشاورزی تا امروز بیش از 1000رقم اصلاح شده برای مصرف کشاورزان معرفی شده است اما در بخش دام و جانوری تا سال99 نژاد اصلاح شده‌ای معرفی نشده بود. چالش مهمی که این دستاورد دارد، این است که ما باید آن را حفظ کنیم، یعنی اگر کلونی‌های این طرح از بین برود به سال1376 برخواهیم گشت. به‌رغم این‌که در بخش گیاهی، حفظ بذر برای مدت زمانی طولانی امکان پذیر است، حفظ نژاد جدید زنبور عسل از آن طریق امکان پذیر نیست. با این‌که می‌توان در شرایطی اسپرم نرها را تا حدود 10سال نیز نگهداری کرد اما حفظ زنبور عسل اصلاح شده بسیار دشوارتر است و این روند اصلاح نژاد همواره باید ادامه داشته باشد و اهداف اصلاح نژاد متناسب با مشکلات روز تغییر کند.» مدیر این طرح می‌افزاید: «متاسفانه حمایتی برای حفظ این نژاد اصلاح شده که ضامن امنیت غذایی ماست، صورت نگرفته است. بنابراین شرکت دانش‌بنیانی ایجاد کردیم تا این وظیفه دولتی را خودمان در قالب این شرکت انجام دهیم و آن را حفظ کنیم. البته طرح‌هایی را ارائه کرده‌ایم که در حال بررسی هستند و امیدواریم مورد حمایت قرار بگیرند.»
شناسایی ضعف و نگاه به آینده
دکتر طهماسبی چالش دیگر را واردات غیرقانونی زنبورهای ملکه به ایران می‌داند و عنوان می‌کند: «با وجود تلاش‌های انجام شده برای اصلاح نژاد زنبور عسل بومی ایرانی، درآمد سرشار حاصل از قاچاق ملکه مانع دیگری برای ما محسوب می‌شود.» این شرکت دانش‌بنیان از سال 1385 تا امروز به‌تدریج ملکه‌های تولید شده ایرانی را به زنبورداران بخش خصوصی ارائه کردند که در مقایسه با زنبور شاهد، تحت مدیریت زنبورستان‌های بخش خصوصی در اغلب صفات برتری نشان دادند و تلاش شد با به دست آمدن نقاط ضعف به بهبود هرچه بیشتر نژاد زنبورها کمک کنند. علاوه بر آن ملکه‌های مادر بر اساس فراخوان‌ملی به زنبورداران فروخته شده تا هم خودشان تعداد آن را افزایش داده و هم آن را در اختیار زنبورداران دیگر قرار دهند.
حمیدرضا قنبریها - گروه دانش و سلامت
اصلاح نژاد زنبورهای‌عسل روی نژادهای بومی هر منطقه، مزیت‌های بسیاری دارد. دکتر طهماسبی در این رابطه به جام‌جم می‌گوید: «بزرگ‌ترین مزیت این است که زنبور عسل، میلیون‌ها سال به‌صورت طبیعی با زیست‌بوم منطقه سازگاری پیدا کرده و نسبت به آفات، بیماری‌ها و شرایط سخت آن محیط سازگار شده است. ما نیز با اصلاح صفات تولیدی و رفتاری زنبور عسل منطقه خودمان می‌توانیم از مزیت‌های بیشتری استفاده کنیم، ضمن این‌که از خطر ورود بیماری‌ها به واسطه زنبورهای عسل مناطق دیگر دنیا، جلوگیری می‌شود.»
بهبود صفات زنبور ایرانی مدا
این گروه تحقیقاتی با هدف اصلاح نژاد زنبور عسل بومی ایران برای اولین بار کار اصلاح را از 26سال پیش یعنی 1376 آغاز کرده است. مدیر طرح آرام97 با اشاره به این‌که در دنیا 24 نژاد زنبور عسل وجود دارد که یکی از این نژادها در منطقه ایران، عراق، ترکیه و سوریه است، توضیح می‌دهد: «نام این نژاد ایرانیکا یا مدا است که از نام قوم ماد به عنوان اولین اقوام ساکن ایران گرفته شده است.»
اصلاح نژاد زنبور عسل ایرانی
با توجه به فاصله نسلی زنبور عسل، این گروه دانش‌بنیان هر سال ارزیابی صفات تولیدی و رفتاری را روی 700 کندو انجام می‌دادند که برای این طرح در نظر گرفته شده بود. دکتر طهماسبی درباره نحوه جمع‌آوری زنبورها می‌گوید: «ما جمعیت پایه‌ای از بهترین زنبورهای زنبورداران منطقه در داخل کشور خریداری کردیم که جمعیتی بین 700 تا 800 را شامل شد.» وی با اشاره به صفات مطلوب مورد نظر می‌افزاید: «پس از پایان هر سال با ارزیابی کلونی‌ها که دارای شناسنامه نیز بودند، براساس سه صفت اصلی مورد نظر یعنی «تولید عسل، رفتار تهاجمی و بچه‌دهی»، کلونی‌هایی با بالاترین امتیاز به‌عنوان کلونی‌های پدری و مادری انتخاب و نسل بعدی را از آن کلونی به وجود می‌آوردیم. به این ترتیب که 100 کلونی مادری و 40 کلونی پدری برتر را مشخص و از تلاقی آنها دوباره 700 کندوی جدید دیگر ایجاد می‌کردیم. (به دلیل این‌که بخش زیادی از عوامل وراثتی موجودات از جمله زنبور عسل از نرها منتقل می‌شود، بنابراین آنها نیز اهمیت زیادی دارند) سال بعد نیز همین ارزیابی‌ها انجام و تا پایان سال عملیات تکرار می‌شد.» این گروه دانش‌بنیان با انجام مکرر عملیات، سال به سال صفات مورد نظر خود را توسعه می‌دادند. این پژوهشگر موسسه تحقیقات علوم دامی کشور در پاسخ به پرسش جام‌جم در مورد شاخص انتخاب، توضیح می‌دهد: « برای این کار نرم‌افزار خاصی که با تلاش متخصصان ایرانی طراحی شده بود، براساس الگوریتمی به ارزش اقتصادی صفات و همین‌طور وراثت‌پذیری هر یک از آنها امتیاز می‌داد و در نهایت شاخص انتخاب با استفاده از مجموع ارزیابی صفات به‌دست می‌آمد.»
تغییر محسوس صفات مطلوب
از نقاط ضعف زنبور عسل بومی ایران، تهاجمی بودن بسیار زیاد آن است که دکتر طهماسبی راجع به آن به جام‌جم می‌گوید: «ما امروز نام زنبور اصلاح شده خود را «آرام» گذاشته‌ایم، زیرا بین سه صفت تولید عسل، تهاجمی و بچه‌دهی، رفتار تهاجمی بهترین نتیجه را به دست‌آورد. ما در سال 76 سعی کردیم صفاتی را اصلاح کنیم که نقطه ضعف نژاد بومی ما بود.» رفتار تهاجمی زنبور‌عسل ایرانی از مهم‌ترین نقاط ضعف این نژاد بود، بنابراین محققان با تکان دادن یک گوی چرمی سیاه در مدت یک دقیقه جلوی دریچه پرواز زنبورها، ارزیابی می‌کنند که زنبورها در هر دقیقه چه تعداد نیش می‌زنند و تهاجمی بودن آنها به چه صورت پیش رفته است. مدیر این طرح درباره نتایج به دست آمده عنوان می‌کند: «در سه نسل اول یعنی 76 تا 78، متوسط تعداد نیش در 700کلونی 13.9بود. امروز در نسل نوزدهم متوسط سه نسل آخر، 0.6یعنی کمتر از یک است و بیش از 20برابر بهبود پیدا کرده. متوسط تعداد سلول ملکه با صفت بچه‌دهی در سه نسل اول از 2.5به 0.5در سه نسل آخر رسیده و تولید عسل سه برابر شده است.»
از چالش تا ثبت شرکت
دکتر طهماسبی با اشاره به این‌که سال 99 سویه آرام 97 را به‌عنوان اولین نژاد اصلاح شده در بخش دام و طیور در کشور ثبت و معرفی کرده‌اند به جام‌جم توضیح می‌دهد: «در بخش گیاهی در وزارت جهاد کشاورزی تا امروز بیش از 1000رقم اصلاح شده برای مصرف کشاورزان معرفی شده است اما در بخش دام و جانوری تا سال99 نژاد اصلاح شده‌ای معرفی نشده بود. چالش مهمی که این دستاورد دارد، این است که ما باید آن را حفظ کنیم، یعنی اگر کلونی‌های این طرح از بین برود به سال1376 برخواهیم گشت. به‌رغم این‌که در بخش گیاهی، حفظ بذر برای مدت زمانی طولانی امکان پذیر است، حفظ نژاد جدید زنبور عسل از آن طریق امکان پذیر نیست. با این‌که می‌توان در شرایطی اسپرم نرها را تا حدود 10سال نیز نگهداری کرد اما حفظ زنبور عسل اصلاح شده بسیار دشوارتر است و این روند اصلاح نژاد همواره باید ادامه داشته باشد و اهداف اصلاح نژاد متناسب با مشکلات روز تغییر کند.» مدیر این طرح می‌افزاید: «متاسفانه حمایتی برای حفظ این نژاد اصلاح شده که ضامن امنیت غذایی ماست، صورت نگرفته است. بنابراین شرکت دانش‌بنیانی ایجاد کردیم تا این وظیفه دولتی را خودمان در قالب این شرکت انجام دهیم و آن را حفظ کنیم. البته طرح‌هایی را ارائه کرده‌ایم که در حال بررسی هستند و امیدواریم مورد حمایت قرار بگیرند.»
شناسایی ضعف و نگاه به آینده
دکتر طهماسبی چالش دیگر را واردات غیرقانونی زنبورهای ملکه به ایران می‌داند و عنوان می‌کند: «با وجود تلاش‌های انجام شده برای اصلاح نژاد زنبور عسل بومی ایرانی، درآمد سرشار حاصل از قاچاق ملکه مانع دیگری برای ما محسوب می‌شود.» این شرکت دانش‌بنیان از سال 1385 تا امروز به‌تدریج ملکه‌های تولید شده ایرانی را به زنبورداران بخش خصوصی ارائه کردند که در مقایسه با زنبور شاهد، تحت مدیریت زنبورستان‌های بخش خصوصی در اغلب صفات برتری نشان دادند و تلاش شد با به دست آمدن نقاط ضعف به بهبود هرچه بیشتر نژاد زنبورها کمک کنند. علاوه بر آن ملکه‌های مادر بر اساس فراخوان‌ملی به زنبورداران فروخته شده تا هم خودشان تعداد آن را افزایش داده و هم آن را در اختیار زنبورداران دیگر قرار دهند.
حمیدرضا قنبریها - گروه دانش و سلامت
ضمیمه قفسه کتاب
تیتر خبرها
