«جام جم» در گفتوگوی اختصاصی با دبیر ستاد نانو، عملکرد این مجموعه در سال 1401 را بررسی میکند
برنامه بلندمدت، رمز پیشتازی نانو
روزهای پایانی سالی که به نام تولید، دانشبنیان و آفرین مزین بود فرصتی است برای این که نیم نگاهی به کارنامه نهادها و ستادهای مرتبط با تولیدات دانشبنیان داشته باشیم. پاسخگویی به رسانهها، داشتن برنامه، توان صادراتی و استفاده از ظرفیتهای موجود فارغ از موضوع فعالیت از مهمترین شاخصها برای سنجش نوع فعالیت سازمانها و نهادها است.
ستاد فناوری نانو در سالهای اخیر همیشه ارتباط خوبی با رسانه ها برای توضیح فعالیتهای خود و پاسخگویی به نقدها و پرسشها داشته است و با نگاهی به عملکرد اجرایی آن هم میتوان فهمید برنامه مدونی برای فعالیتهای خود دارد.
با توجه به رشد صادرات محصولات نانویی در سالهای اخیر، سراغ دکتر عماد احمدوند، دبیر ستاد ویژه فناوری نانو رفتیم تا عواملی که باعث موفقیت کشور در حوزه فناوری نانو شده است را بررسی کنیم.
ستاد ویژه فناوری نانو برای سال آینده چه برنامههایی دارد تا روند روبه رشد کشور در این حوزه حفظ شود؟
از آنجا که برنامههای این ستاد سالانه نیست و به صورت 10 ساله تدوین میشود همه اقداماتی که در ستاد نانو انجام میشود بر اساس این برنامه بلندمدت است.
آبان امسال با ابلاغ ریاست جمهوری مسیر توسعه فناوری نانو تا سال 1412 مشخص شد و پس از این با برنامه تعیینشده جدید پیش خواهیم رفت، البته چون روال برنامهها طولانیمدت است ، ما آنها را به برنامههای سه، چهار ساله تقسیم میکنیم تا قابلیت اجرایی داشته باشد.
در سال 1401 چه میزان محصول مبتنی بر فناوری نانو به بازار کشور عرضه شد و شرکتهای فعال در این زمینه چقدر رشد داشتند؟
تعداد شرکتها تا بهمن 1401، 342 مورد بوده است که در حدود 1428 محصول نانویی را به بازار عرضه کردهاند. سال گذشته تعداد محصولات 1111محصول بوده است. طبق برنامه قرار بود که در طول سال 1401، روزی یک محصول به بازار ارائه شود که تقریبا میتوان گفت این برنامه هم محقق شدهاست.
میزان صادرات این محصولات به کشورهای خارجی چطور بوده است؟
ما معمولا آمار برآوردی ارائه نمیدهیم بلکه براساس آمار و ارقام دریافتی از شرکتها آمار نهایی را اعلام میکنیم.
آماری که اکنون در دست داریم به سال 1400 مربوط میشود و تا پایان تیر، سال بعد آمار جدید جمعبندی و ارائه میشود اما به طور کلی میتوان گفت در سال 1400 حجم بازار محصولات نانو بالغ بر 20 هزار میلیارد تومان بوده که نسبت به سال 99 که در حدود 12 هزار میلیارد تومان بوده، رشد قابل توجهی داشته است. از این حجم بازار تقریبا 60 میلیون دلار مربوط به صادرات بوده که حدود 7 درصد حجم بازار را تشکیل میدهد. به نسبت فضای اقتصادی که در کشور حاکم بوده و رشد صنایع که یا صفر بوده یا منفی، این اعداد خوب است.
بیشترین کشورهایی که محصولات نانو فناوری ایرانی به آنها صادر شده کدامها بوده اند؟
در سال گذشته رکورد صادراتی داشتیم و به 49 کشور محصول ارسال کردیم، بیشترین حجم صادرات به کشورهای عراق، ترکیه و افغانستان بوده است و بعد از آن برخی کشورهای اروپایی و امریکایی هم در مقاصد صادراتی این محصولات بودهاند.
رشد محصولات مبتنی بر فناوری نانو و افزایش تعداد مقالات در این حوزه حاکی از این است که ستاد نانو عملکرد دقیق و با برنامه ای داشته است. از نظر شما مهمترین عواملی که باعث این عملکرد مثبت و روبه رشد بوده چیست؟
فضای کارشناسی که در ستاد وجود دارد، چه در بین متخصصان و چه در بین کارگزارانی که بهعنوان مجری طرحها با ستاد همکاری دارند، یکی از علتهایی است که باعث پیشبرد کار به صورت تخصصی میشود، یعنی اعمال نظرات سلیقهای رخ نمیدهد و تصمیمات بر اساس اطلاعات و مستندات گرفته میشود. در بسیاری از سازمانها فعالیتها بر اساس سلیقه و علایق مدیر پیش میرود اما وجود بدنه کارشناسی قوی در ستاد نانو کمک کرده تا جلوی این اعمال نظرات تا حد خوبی گرفته شود. علاوه بر این در فضای کاری ما همکاران امکان نقد صریح و بحث و گفتوگو را دارند و از سویی دیگر، تمرکز بر رسالت علمی باعث میشود بحثهای حاشیهای چه از جنس بحثهای اجتماعی و چه از جنس اختلاف نظرهای سیاسی بیش از حد پررنگ نشود. البته در تمام این حوزهها حتما ضعفهایی هم داریم که باید اصلاح شود اما کلیت آنچه برایش تلاش میکنیم اینگونه است. در خیلی از نهادهای دولتی اگر کار خاصی انجام نشود کسی مطالبهای ندارد و شاید امنترین راه این باشد که کاری انجام نشود تا نقد و بحثی هم نباشد اما این ایده ما نیست.
با توجه به اینکه فعالیتهای ستاد فناوری نانو در سالهای اخیر، افزایش محصولات مبتنی بر این فناوری را به دنبال داشته آیا برنامه جدی و مشخصی برای درج علامت نانو روی محصولات این حوزه وجود دارد یا اقدام خاصی تا به امروز انجام شده تا مردم را در شناسایی محصولات نانویی با اصالت یاری کند؟
ما برای حل این موضوع تلاش کردیم تا از مسیر هماهنگی با سازمان استاندارد علامت مخصوص نانو داشته باشیم که البته هنوز به سرانجام نرسیده است. قبل از این هم علامت تایید نانو مقیاس را داشتیم که از سوی خود ستاد برای محصولات نانویی صادر میشود. برای محصولاتی که جزء نانومتری دارد یا به صورت مهندسی، توان تکرارپذیرشان وجود دارد یا ویژگی متناسب با نانوفناوری در آن به کار رفته باشد، واحد نانو مقیاس ستاد، این علامت را صادر میکند. اگر محصول مرتبط با سلامت باشد باید تاییدیه وزارت بهداشت را هم داشته باشد، اگر در حوزه دام باشد، نیاز است تاییدیه سازمان دام و طیور را هم دریافت کند و در نهایت اگر در حوزه سموم و دفع آفات باشد باید از جهاد کشاورزی هم تاییدیه بگیرد. ما این ظرفیت قانونی و حقوقی را هم داریم که هرکسی خواست از عنوان نانو برای محصولش استفاده کند باید تاییدیه لازم را از ستاد بگیرد و اگر این اتفاق نیفتد از نظر قضایی قابل پیگیری است.
در حال حاضر روشی برای رجوع مردم و بررسی نام محصولات نانویی وجود دارد؟
تمام محصولاتی که تاییدیه نانو را هم دارد در سایت nanoproduct.ir درج شدهاند اما جورابها و دستمالهایی که تحت عنوان نانو در مترو میبینیم، چون از مسیر رسمی به بازار ارائه نشده، قابلیت پیگیری جدی ندارد.
بیشترین نمود فناوری نانو در چه حوزههایی است؟
ستاد بیشتر در حوزههایی که نیاز به حل مسائل صنعتی دارد وارد میشود و تمرکزش بیشتر حل چالشهای صنایع با فناوری نانو است. در حقیقت در مواردی که فناوری مورد نیاز در کشور وجود دارد اما متقاضی نمیتواند ریسک استفاده از محصول جدید را بپذیرد و در تامین منابع اولیه مشکلی دارد دستمان باز است تا کمک کنیم. در مواردی که ظرفیت حل مسائل کشور با فناوری نانو وجود داشته باشد تمام تلاشمان این است که به طور جدی فعالیت داشته باشیم. برای مثال در صنعت پتروشیمی و نیازی که به کاتالیست وجود داشته تلاش کردیم از شرکتهایی که در تولید این محصول فعالیت دارند، حمایت کنیم.
در حال حاضر حدود 50 نوع نانوکاتالیست در کشور داریم که به طور کامل در داخل تولید میشود و به غیر از بازار خودشان، حدود 200 میلیون دلار صرفهجویی ارزی را هم برای کشور به همراه داشته است. از سوی دیگر، در زمینه کشاورزی سعی کردیم استفاده از فناوریهای نانوحباب و پلاسما را توسعه دهیم تا ظرفیت تولید محصولات گلخانهای حدود 15 تا 30درصد افزایش یابد و کیفیت آنها هم ارتقا پیدا کند. با این روش حتی محصولات درجه 2 به محصول درجه یک تبدیل میشود و قابلیت صادرات دارد.
بهبود کیفیت در صنعت با پشتوانه نانو
از سوالاتی که ممکن است درباره تولید محصولات نانویی پیش آید این است که کدام محصولات با این فناوری کیفیتشان ارتقا مییابد یا کاربردهای بیشتری پیدا می کنند.
در اینباره از دکتر احمدوند خواستیم تا روند شناسایی نیازهای صنایع و ارتقای کیفیت آنها به کمک فناوری نانو را برایمان شرح دهد و او گفت: «شبکه تبادل فناوری مجموعهای از کارگزاران را در اختیار دارد که هرکدام در حوزهای از صنعت خبره هستند. آنها ضمن ارتباطگیری با صنایع کشور و شناختی که از تواناییهای فنی دانشبنیان دارند، میتوانند با برگزاری نشستهایی، نیازهای صنعتی را شناسایی کنند. از طرفی تقاضاهای صنعتی که در سایت مخصوصی مطرح می شود را هم بررسی میکنند و در نهایت با توانمندیهای دانشبنیان سعی میکنند قراردادهایی را برای حل این نیازها منعقد کنند.» او با توضیح مثالی ادامه می دهد: « شرکتی را در نظر بگیرید که در تصفیه پسابهای صنعتی تخصص دارد، از طرفی یکی از صنایع پساب صنعتی تولید میکند که شرکتهای داخلی هنوز در تصفیه آن وارد نشدهاند، میتوان این دو را برای این که تواناییهایشان بر هم منطبق شود، به یکدیگر معرفی کرد.
اگر نیازهایی شناسایی شود که توان حلش در بین شرکتهای دانشبنیان نباشد میتوان با معرفی این موضوعات به پژوهشگران در دانشگاهها تحقیق و توسعه مورد نیاز برای پاسخگویی به این تقاضاها را هم پیش برد و با ظرفیتسازی از دانش روز برای حل مسائل و چالشهای صنعتی بهره گرفت.»
مریم ملی - گروه دانش و سلامت
با توجه به رشد صادرات محصولات نانویی در سالهای اخیر، سراغ دکتر عماد احمدوند، دبیر ستاد ویژه فناوری نانو رفتیم تا عواملی که باعث موفقیت کشور در حوزه فناوری نانو شده است را بررسی کنیم.
ستاد ویژه فناوری نانو برای سال آینده چه برنامههایی دارد تا روند روبه رشد کشور در این حوزه حفظ شود؟
از آنجا که برنامههای این ستاد سالانه نیست و به صورت 10 ساله تدوین میشود همه اقداماتی که در ستاد نانو انجام میشود بر اساس این برنامه بلندمدت است.
آبان امسال با ابلاغ ریاست جمهوری مسیر توسعه فناوری نانو تا سال 1412 مشخص شد و پس از این با برنامه تعیینشده جدید پیش خواهیم رفت، البته چون روال برنامهها طولانیمدت است ، ما آنها را به برنامههای سه، چهار ساله تقسیم میکنیم تا قابلیت اجرایی داشته باشد.
در سال 1401 چه میزان محصول مبتنی بر فناوری نانو به بازار کشور عرضه شد و شرکتهای فعال در این زمینه چقدر رشد داشتند؟
تعداد شرکتها تا بهمن 1401، 342 مورد بوده است که در حدود 1428 محصول نانویی را به بازار عرضه کردهاند. سال گذشته تعداد محصولات 1111محصول بوده است. طبق برنامه قرار بود که در طول سال 1401، روزی یک محصول به بازار ارائه شود که تقریبا میتوان گفت این برنامه هم محقق شدهاست.
میزان صادرات این محصولات به کشورهای خارجی چطور بوده است؟
ما معمولا آمار برآوردی ارائه نمیدهیم بلکه براساس آمار و ارقام دریافتی از شرکتها آمار نهایی را اعلام میکنیم.
آماری که اکنون در دست داریم به سال 1400 مربوط میشود و تا پایان تیر، سال بعد آمار جدید جمعبندی و ارائه میشود اما به طور کلی میتوان گفت در سال 1400 حجم بازار محصولات نانو بالغ بر 20 هزار میلیارد تومان بوده که نسبت به سال 99 که در حدود 12 هزار میلیارد تومان بوده، رشد قابل توجهی داشته است. از این حجم بازار تقریبا 60 میلیون دلار مربوط به صادرات بوده که حدود 7 درصد حجم بازار را تشکیل میدهد. به نسبت فضای اقتصادی که در کشور حاکم بوده و رشد صنایع که یا صفر بوده یا منفی، این اعداد خوب است.
بیشترین کشورهایی که محصولات نانو فناوری ایرانی به آنها صادر شده کدامها بوده اند؟
در سال گذشته رکورد صادراتی داشتیم و به 49 کشور محصول ارسال کردیم، بیشترین حجم صادرات به کشورهای عراق، ترکیه و افغانستان بوده است و بعد از آن برخی کشورهای اروپایی و امریکایی هم در مقاصد صادراتی این محصولات بودهاند.
رشد محصولات مبتنی بر فناوری نانو و افزایش تعداد مقالات در این حوزه حاکی از این است که ستاد نانو عملکرد دقیق و با برنامه ای داشته است. از نظر شما مهمترین عواملی که باعث این عملکرد مثبت و روبه رشد بوده چیست؟
فضای کارشناسی که در ستاد وجود دارد، چه در بین متخصصان و چه در بین کارگزارانی که بهعنوان مجری طرحها با ستاد همکاری دارند، یکی از علتهایی است که باعث پیشبرد کار به صورت تخصصی میشود، یعنی اعمال نظرات سلیقهای رخ نمیدهد و تصمیمات بر اساس اطلاعات و مستندات گرفته میشود. در بسیاری از سازمانها فعالیتها بر اساس سلیقه و علایق مدیر پیش میرود اما وجود بدنه کارشناسی قوی در ستاد نانو کمک کرده تا جلوی این اعمال نظرات تا حد خوبی گرفته شود. علاوه بر این در فضای کاری ما همکاران امکان نقد صریح و بحث و گفتوگو را دارند و از سویی دیگر، تمرکز بر رسالت علمی باعث میشود بحثهای حاشیهای چه از جنس بحثهای اجتماعی و چه از جنس اختلاف نظرهای سیاسی بیش از حد پررنگ نشود. البته در تمام این حوزهها حتما ضعفهایی هم داریم که باید اصلاح شود اما کلیت آنچه برایش تلاش میکنیم اینگونه است. در خیلی از نهادهای دولتی اگر کار خاصی انجام نشود کسی مطالبهای ندارد و شاید امنترین راه این باشد که کاری انجام نشود تا نقد و بحثی هم نباشد اما این ایده ما نیست.
با توجه به اینکه فعالیتهای ستاد فناوری نانو در سالهای اخیر، افزایش محصولات مبتنی بر این فناوری را به دنبال داشته آیا برنامه جدی و مشخصی برای درج علامت نانو روی محصولات این حوزه وجود دارد یا اقدام خاصی تا به امروز انجام شده تا مردم را در شناسایی محصولات نانویی با اصالت یاری کند؟
ما برای حل این موضوع تلاش کردیم تا از مسیر هماهنگی با سازمان استاندارد علامت مخصوص نانو داشته باشیم که البته هنوز به سرانجام نرسیده است. قبل از این هم علامت تایید نانو مقیاس را داشتیم که از سوی خود ستاد برای محصولات نانویی صادر میشود. برای محصولاتی که جزء نانومتری دارد یا به صورت مهندسی، توان تکرارپذیرشان وجود دارد یا ویژگی متناسب با نانوفناوری در آن به کار رفته باشد، واحد نانو مقیاس ستاد، این علامت را صادر میکند. اگر محصول مرتبط با سلامت باشد باید تاییدیه وزارت بهداشت را هم داشته باشد، اگر در حوزه دام باشد، نیاز است تاییدیه سازمان دام و طیور را هم دریافت کند و در نهایت اگر در حوزه سموم و دفع آفات باشد باید از جهاد کشاورزی هم تاییدیه بگیرد. ما این ظرفیت قانونی و حقوقی را هم داریم که هرکسی خواست از عنوان نانو برای محصولش استفاده کند باید تاییدیه لازم را از ستاد بگیرد و اگر این اتفاق نیفتد از نظر قضایی قابل پیگیری است.
در حال حاضر روشی برای رجوع مردم و بررسی نام محصولات نانویی وجود دارد؟
تمام محصولاتی که تاییدیه نانو را هم دارد در سایت nanoproduct.ir درج شدهاند اما جورابها و دستمالهایی که تحت عنوان نانو در مترو میبینیم، چون از مسیر رسمی به بازار ارائه نشده، قابلیت پیگیری جدی ندارد.
بیشترین نمود فناوری نانو در چه حوزههایی است؟
ستاد بیشتر در حوزههایی که نیاز به حل مسائل صنعتی دارد وارد میشود و تمرکزش بیشتر حل چالشهای صنایع با فناوری نانو است. در حقیقت در مواردی که فناوری مورد نیاز در کشور وجود دارد اما متقاضی نمیتواند ریسک استفاده از محصول جدید را بپذیرد و در تامین منابع اولیه مشکلی دارد دستمان باز است تا کمک کنیم. در مواردی که ظرفیت حل مسائل کشور با فناوری نانو وجود داشته باشد تمام تلاشمان این است که به طور جدی فعالیت داشته باشیم. برای مثال در صنعت پتروشیمی و نیازی که به کاتالیست وجود داشته تلاش کردیم از شرکتهایی که در تولید این محصول فعالیت دارند، حمایت کنیم.
در حال حاضر حدود 50 نوع نانوکاتالیست در کشور داریم که به طور کامل در داخل تولید میشود و به غیر از بازار خودشان، حدود 200 میلیون دلار صرفهجویی ارزی را هم برای کشور به همراه داشته است. از سوی دیگر، در زمینه کشاورزی سعی کردیم استفاده از فناوریهای نانوحباب و پلاسما را توسعه دهیم تا ظرفیت تولید محصولات گلخانهای حدود 15 تا 30درصد افزایش یابد و کیفیت آنها هم ارتقا پیدا کند. با این روش حتی محصولات درجه 2 به محصول درجه یک تبدیل میشود و قابلیت صادرات دارد.
بهبود کیفیت در صنعت با پشتوانه نانو
از سوالاتی که ممکن است درباره تولید محصولات نانویی پیش آید این است که کدام محصولات با این فناوری کیفیتشان ارتقا مییابد یا کاربردهای بیشتری پیدا می کنند.
در اینباره از دکتر احمدوند خواستیم تا روند شناسایی نیازهای صنایع و ارتقای کیفیت آنها به کمک فناوری نانو را برایمان شرح دهد و او گفت: «شبکه تبادل فناوری مجموعهای از کارگزاران را در اختیار دارد که هرکدام در حوزهای از صنعت خبره هستند. آنها ضمن ارتباطگیری با صنایع کشور و شناختی که از تواناییهای فنی دانشبنیان دارند، میتوانند با برگزاری نشستهایی، نیازهای صنعتی را شناسایی کنند. از طرفی تقاضاهای صنعتی که در سایت مخصوصی مطرح می شود را هم بررسی میکنند و در نهایت با توانمندیهای دانشبنیان سعی میکنند قراردادهایی را برای حل این نیازها منعقد کنند.» او با توضیح مثالی ادامه می دهد: « شرکتی را در نظر بگیرید که در تصفیه پسابهای صنعتی تخصص دارد، از طرفی یکی از صنایع پساب صنعتی تولید میکند که شرکتهای داخلی هنوز در تصفیه آن وارد نشدهاند، میتوان این دو را برای این که تواناییهایشان بر هم منطبق شود، به یکدیگر معرفی کرد.
اگر نیازهایی شناسایی شود که توان حلش در بین شرکتهای دانشبنیان نباشد میتوان با معرفی این موضوعات به پژوهشگران در دانشگاهها تحقیق و توسعه مورد نیاز برای پاسخگویی به این تقاضاها را هم پیش برد و با ظرفیتسازی از دانش روز برای حل مسائل و چالشهای صنعتی بهره گرفت.»
مریم ملی - گروه دانش و سلامت