بررسی ویژگی‌های تقویم هجری شمسی و تمایز آن با دیگر روش‌های گاهشماری
نوروز زمین
زمین در گردش سالانه خود به دور خورشید کم‌کم به لحظه بهار نزدیک می‌شود. این لحظه در علم نجوم به نام «اعتدال بهاری» معروف است. ما در زندگی روزمره تغییر فصل‌ها را از تغییر دنیای اطراف‌مان می‌شناسیم. اما اگر نگاه‌مان را از زمین فراتر ببریم، می‌توانیم تغییرات مدار حرکت زمین به دور خورشید را بررسی کنیم که باعث پیدایش فصل‌ها می‌شود.
زمین در فاصله متوسط 150میلیون کیلومتری از خورشید قرار دارد و در مدت 23 ساعت و 56 دقیقه به دور خودش و حدود 356 روز و شش ساعت به دور خورشید می‌چرخد. محور چرخش زمین به دور خود با خط عمود بر صفحه چرخش زمین به دور خورشید 23.5 درجه زاویه دارد و همین میزان انحراف باعث تغییر زاویه تابش نور خورشید به زمین در حرکت سالانه‌اش به دور خورشید و پیدایش فصل‌ها می‌شود. این قوانین نجومی مبنای تنظیم تقویم هجری شمسی به عنوان یکی از دقیق‌ترین و بهترین تقویم‌های جهان است که آغاز آن همزمان با بهار طبیعت در نظر گرفته می‌شود.
در ابتدای فصل بهار و پاییز، نور خورشید عمود بر خط استوا و به طور مساوی به نیمکره شمالی و جنوبی زمین می‌تابد و به همین دلیل اول فروردین و اول پاییز به عنوان اعتدال بهاری و پاییزی نیز شناخته می‌شود و طول شبانه‌روز در این روزها در دو نیمکره زمین
برابر است.
همچنین در ابتدای تیر، نورخورشید به نیمکره شمالی عمود و در ابتدای دی، به نیمکره شمالی مایل می‌تابد. این دو روز به ترتیب به نام‌های «انقلاب تابستانی» (طولانی‌ترین روز سال) و «انقلاب زمستانی» (طولانی‌ترین شب سال) شناخته می‌شود.
از دید علم نجوم تغییر فصل‌ها با کره سماوی، دایرهالبروج و استوای سماوی تعریف می‌شود. کره سماوی، کره‌ای فرضی با شعاع بی‌نهایت است که زمین در مرکز آن قرار می‌گیرد و استوای سماوی امتداد استوای زمین روی کره سماوی است. دایرهالبروج نیز به عنوان مسیر حرکت ظاهری خورشید در آسمان شناخته می‌شود.
این دو دایره روی کره سماوی با یکدیگر در دو نقطه برخورد می‌کنند که نقاط اعتدال بهاری و پاییزی نام گرفته‌اند. شروع فصل بهار از دیدگاه نجوم رسیدن زمین به نقطه اعتدال بهاری است و در تقویم شمسی این زمان به عنوان لحظه تحویل سال و شروع سال نو شناخته می‌شود.
تقویم هجری شمسی چطور به وجود آمد؟
تقویمی که ما امروز از آن استفاده می‌کنیم از دقیق‌ترین تقویم‌های جهان است که مدت هر سال آن به اندازه فاصله زمانی دو عبور متوالی خورشید از نقطه اعتدال بهاری و به طور متوسط 356 روز و 5 ساعت و 48 دقیقه 45.97 ثانیه است.
اولین بار عبدالغفارخان نجم‌الدوله که تقویم امروزی ما را استخراج کرده بود، عبارت «1264 شمسی» را در حاشیه تقویم سال 807 جلالی (مطابق با 1303-1302 هجری قمری) نوشت و از آن زمان به بعد تقویمی در ایران رایج شد که اساس آن خورشید و مبدا آن هجرت پیامبر اکرم (ص) از مکه به مدینه بود.
در تقویم‌های آن روزگار 12 ماه سال به صورت 12 برج به نام‌های حمل، ثور، جوزا، سرطان، اسد، سنبله، میزان، عقرب، قوس، جدی، دلو و حوت مشخص می‌شدند و به این ترتیب این تقویم به «تقویم هجری شمسی برجی» معروف شد.
تقویم هجری شمسی که امروز به عنوان تقویم رسمی کشور شناخته می‌شود تنها در نام‌ها و تعداد روزهای یک ماه، با تقویم شمسی برجی تفاوت دارد. در روز 11 فروردین 1304 قانون تبدیل بروج به ماه‌های فارسی را مجلس شورای ملی تصویب کرد.
در تقویم شمسی امروزی مدت زمان هر سال 365 روز در سال‌های عادی در نظر گرفته می‌شود و هرچهار و گاهی پنج سال یکبار سال کبیسه 366 روز است. همچنین لحظه تحویل سال در این تقویم در مقایسه با لحظه ظهر حقیقی برای نصف النهار رسمی ایران تعیین می‌شود.
بر این اساس برای مثال اگر این لحظه بین بعد از ظهر سال 1401 و قبل از ظهر 1402 قرار داشته باشد، سیصد و شصت و ششمین روز سال را نوروز و مساوی با روز اول سال جدید حساب می‌کنند. از طرف دیگر در یک سال کبیسه اگر لحظه تحویل سال در بعدازظهر سیصد و شصت و ششمین روز سال واقع شود، آن روز به عنوان سی‌امین روز اسفند به حساب می‌آید و روز بعد نوروز خواهد بود.
تقویم هجری قمری
تقویم هجری قمری به عنوان تقویم دینی مسلمانان شناخته می‌شود و برای ما نیز اهمیت زیادی دارد. مبدا این تقویم، اول محرم سالی است که پیامبر اسلام (ص) از مکه به مدینه هجرت فرمودند. سال‌های تقویم هجری قمری شامل 12 ماه قمری هلالی است که به ترتیب با محرم آغاز می‌شود. روز اول هر ماه در تقویم هجری قمری با رویت هلال ماه نو در شامگاه روز قبل مشخص می‌شود و هر ماه می‌تواند 29 یا 30 روزه باشد.
با توجه به مدار حرکت ماه به دور زمین و زمین به دور خورشید مدت زمان یک ماه هلالی تغییر می‌کند. بنابراین طول سال قمری که مساوی با 12 ماه هلالی است به طور متوسط 354 روز و 8 ساعت و 48 دقیقه محاسبه می‌شود که مقدار آن نیز با توجه به تغییرات نجومی ثابت نیست. در تقویم هجری قمری قراردادی که امروز از آن استفاده می‌کنیم، مدت زمان هر ماه به طور متناوب 30 و 29 روزه است. با این حال در تقویم هجری قمری نیز کبیسه به شکلی دیگر محاسبه می‌شود و بر این اساس تعداد شبانه‌روز ماه ذیحجه در سال‌های عادی 29 و در سال‌های کبیسه 30 روزه است.
تقویم میلادی
تقویم رسمی بسیاری از کشورهای جهان تقویم میلادی است. در سال 313 بعد از میلاد، کنستانتینوس، امپراتور روم، آیین مسیحیت را در ردیف ادیان رسمی آن زمان قرار داد و دستگاه شمارش روزهای ماه را لغو و روزهای هفته را به جای آن قرار داد. در سال 525 بعد از میلاد تاریخ تولد حضرت مسیح (ع) به عنوان مبدا تقویم مسیحیان شناخته شد و به دلایل نامعلوم این روز را 25 دسامبر در نظر گرفتند.
تقویم میلادی از قرن هفتم در ایتالیا و انگلیس و سپس در قسمت‌هایی از اسپانیا مورد استفاده قرار گرفت. از قرن 11 میلادی این تقویم در بخش‌های زیادی از اروپا رواج پیدا کرد. در سال 1576 پاپ گریگوری سیزدهم، شورایی از منجمها را مامور اصلاح تقویم میلادی کرد و بعدها این تقویم، تقویم گریگوری نیز نامیده شد. بر طبق این تقویم همه ماه‌های میلادی 30 و 31 روزه تعیین شدند، به‌جز ماه فوریه که 28 روزه و در سال‌های کبیسه 29 روزه است. با اجرای قانون کبیسه طول یک سال 2425/365 روز در نظر گرفته می‌شود و در هر 3300 سال تقویم میلادی یک روز خطا دارد. همچنین شروع سال نو در این تقویم اول ژانویه در نظر گرفته می‌شود.
برتری‌های تقویم هجری شمسی
در میان تقویم‌های مرسوم، تقویم هجری شمسی از لحاظ نجومی و طبیعی دقیق‌ترین تقویم جهان است. از جمله دلایل برتری تقویم شمسی باید به مدت زمان سال شمسی، تعیین دقیق لحظه اعتدال بهاری و محاسبه کبیسه‌ها اشاره کرد. این تقویم تنها تقویم در جهان است که علاوه بر کبیسه‌های چهارساله، کبیسه‌های پنج‌ساله نیز دارد و این موضوع باعت انطباق دقیق تقویم شمسی با طبیعت می‌شود.
همچنین تعداد روزهای ماه‌ها در تقویم شمسی مبنای نجومی دارد و با توجه به حرکت ظاهری خورشید روی دایرهالبروج تعیین می‌شود. به عبارت دقیق‌تر، تعداد روزهای ماه‌ها با مدت حرکت ظاهری غیریکنواخت مرکز خورشید روی دایرهالبروج و عبور از 12 صورت فلکی منطقه‌البروج، هماهنگی کامل دارد.
مرکز خورشید، نیمه اول مدار ظاهری خود (بهار و تابستان) را در 186 روز و نیمه دوم مدار ظاهری (پاییز و زمستان) را در سال‌های عادی و کبیسه به ترتیب در 179 یا 180 روز طی می‌کند. اما آنچه تقویم شمسی را در میان دیگر تقویم‌ها برجسته می‌کند همزمانی آغاز سال تقویم هجری شمسی با سالگرد تولد بهار و آغاز شکوفایی دوباره طبیعت است. در تاریخچه تحول تقویم‌ها در جهان هیچ تقویم دیگری نیست که آغاز سال آن همواره با آغاز فصل بهار باشد.
مائده فرهوش - گروه دانش و سلامت
در ابتدای فصل بهار و پاییز، نور خورشید عمود بر خط استوا و به طور مساوی به نیمکره شمالی و جنوبی زمین می‌تابد و به همین دلیل اول فروردین و اول پاییز به عنوان اعتدال بهاری و پاییزی نیز شناخته می‌شود و طول شبانه‌روز در این روزها در دو نیمکره زمین
برابر است.
همچنین در ابتدای تیر، نورخورشید به نیمکره شمالی عمود و در ابتدای دی، به نیمکره شمالی مایل می‌تابد. این دو روز به ترتیب به نام‌های «انقلاب تابستانی» (طولانی‌ترین روز سال) و «انقلاب زمستانی» (طولانی‌ترین شب سال) شناخته می‌شود.
از دید علم نجوم تغییر فصل‌ها با کره سماوی، دایرهالبروج و استوای سماوی تعریف می‌شود. کره سماوی، کره‌ای فرضی با شعاع بی‌نهایت است که زمین در مرکز آن قرار می‌گیرد و استوای سماوی امتداد استوای زمین روی کره سماوی است. دایرهالبروج نیز به عنوان مسیر حرکت ظاهری خورشید در آسمان شناخته می‌شود.
این دو دایره روی کره سماوی با یکدیگر در دو نقطه برخورد می‌کنند که نقاط اعتدال بهاری و پاییزی نام گرفته‌اند. شروع فصل بهار از دیدگاه نجوم رسیدن زمین به نقطه اعتدال بهاری است و در تقویم شمسی این زمان به عنوان لحظه تحویل سال و شروع سال نو شناخته می‌شود.
تقویم هجری شمسی چطور به وجود آمد؟
تقویمی که ما امروز از آن استفاده می‌کنیم از دقیق‌ترین تقویم‌های جهان است که مدت هر سال آن به اندازه فاصله زمانی دو عبور متوالی خورشید از نقطه اعتدال بهاری و به طور متوسط 356 روز و 5 ساعت و 48 دقیقه 45.97 ثانیه است.
اولین بار عبدالغفارخان نجم‌الدوله که تقویم امروزی ما را استخراج کرده بود، عبارت «1264 شمسی» را در حاشیه تقویم سال 807 جلالی (مطابق با 1303-1302 هجری قمری) نوشت و از آن زمان به بعد تقویمی در ایران رایج شد که اساس آن خورشید و مبدا آن هجرت پیامبر اکرم (ص) از مکه به مدینه بود.
در تقویم‌های آن روزگار 12 ماه سال به صورت 12 برج به نام‌های حمل، ثور، جوزا، سرطان، اسد، سنبله، میزان، عقرب، قوس، جدی، دلو و حوت مشخص می‌شدند و به این ترتیب این تقویم به «تقویم هجری شمسی برجی» معروف شد.
تقویم هجری شمسی که امروز به عنوان تقویم رسمی کشور شناخته می‌شود تنها در نام‌ها و تعداد روزهای یک ماه، با تقویم شمسی برجی تفاوت دارد. در روز 11 فروردین 1304 قانون تبدیل بروج به ماه‌های فارسی را مجلس شورای ملی تصویب کرد.
در تقویم شمسی امروزی مدت زمان هر سال 365 روز در سال‌های عادی در نظر گرفته می‌شود و هرچهار و گاهی پنج سال یکبار سال کبیسه 366 روز است. همچنین لحظه تحویل سال در این تقویم در مقایسه با لحظه ظهر حقیقی برای نصف النهار رسمی ایران تعیین می‌شود.
بر این اساس برای مثال اگر این لحظه بین بعد از ظهر سال 1401 و قبل از ظهر 1402 قرار داشته باشد، سیصد و شصت و ششمین روز سال را نوروز و مساوی با روز اول سال جدید حساب می‌کنند. از طرف دیگر در یک سال کبیسه اگر لحظه تحویل سال در بعدازظهر سیصد و شصت و ششمین روز سال واقع شود، آن روز به عنوان سی‌امین روز اسفند به حساب می‌آید و روز بعد نوروز خواهد بود.
تقویم هجری قمری
تقویم هجری قمری به عنوان تقویم دینی مسلمانان شناخته می‌شود و برای ما نیز اهمیت زیادی دارد. مبدا این تقویم، اول محرم سالی است که پیامبر اسلام (ص) از مکه به مدینه هجرت فرمودند. سال‌های تقویم هجری قمری شامل 12 ماه قمری هلالی است که به ترتیب با محرم آغاز می‌شود. روز اول هر ماه در تقویم هجری قمری با رویت هلال ماه نو در شامگاه روز قبل مشخص می‌شود و هر ماه می‌تواند 29 یا 30 روزه باشد.
با توجه به مدار حرکت ماه به دور زمین و زمین به دور خورشید مدت زمان یک ماه هلالی تغییر می‌کند. بنابراین طول سال قمری که مساوی با 12 ماه هلالی است به طور متوسط 354 روز و 8 ساعت و 48 دقیقه محاسبه می‌شود که مقدار آن نیز با توجه به تغییرات نجومی ثابت نیست. در تقویم هجری قمری قراردادی که امروز از آن استفاده می‌کنیم، مدت زمان هر ماه به طور متناوب 30 و 29 روزه است. با این حال در تقویم هجری قمری نیز کبیسه به شکلی دیگر محاسبه می‌شود و بر این اساس تعداد شبانه‌روز ماه ذیحجه در سال‌های عادی 29 و در سال‌های کبیسه 30 روزه است.
تقویم میلادی
تقویم رسمی بسیاری از کشورهای جهان تقویم میلادی است. در سال 313 بعد از میلاد، کنستانتینوس، امپراتور روم، آیین مسیحیت را در ردیف ادیان رسمی آن زمان قرار داد و دستگاه شمارش روزهای ماه را لغو و روزهای هفته را به جای آن قرار داد. در سال 525 بعد از میلاد تاریخ تولد حضرت مسیح (ع) به عنوان مبدا تقویم مسیحیان شناخته شد و به دلایل نامعلوم این روز را 25 دسامبر در نظر گرفتند.
تقویم میلادی از قرن هفتم در ایتالیا و انگلیس و سپس در قسمت‌هایی از اسپانیا مورد استفاده قرار گرفت. از قرن 11 میلادی این تقویم در بخش‌های زیادی از اروپا رواج پیدا کرد. در سال 1576 پاپ گریگوری سیزدهم، شورایی از منجمها را مامور اصلاح تقویم میلادی کرد و بعدها این تقویم، تقویم گریگوری نیز نامیده شد. بر طبق این تقویم همه ماه‌های میلادی 30 و 31 روزه تعیین شدند، به‌جز ماه فوریه که 28 روزه و در سال‌های کبیسه 29 روزه است. با اجرای قانون کبیسه طول یک سال 2425/365 روز در نظر گرفته می‌شود و در هر 3300 سال تقویم میلادی یک روز خطا دارد. همچنین شروع سال نو در این تقویم اول ژانویه در نظر گرفته می‌شود.
برتری‌های تقویم هجری شمسی
در میان تقویم‌های مرسوم، تقویم هجری شمسی از لحاظ نجومی و طبیعی دقیق‌ترین تقویم جهان است. از جمله دلایل برتری تقویم شمسی باید به مدت زمان سال شمسی، تعیین دقیق لحظه اعتدال بهاری و محاسبه کبیسه‌ها اشاره کرد. این تقویم تنها تقویم در جهان است که علاوه بر کبیسه‌های چهارساله، کبیسه‌های پنج‌ساله نیز دارد و این موضوع باعت انطباق دقیق تقویم شمسی با طبیعت می‌شود.
همچنین تعداد روزهای ماه‌ها در تقویم شمسی مبنای نجومی دارد و با توجه به حرکت ظاهری خورشید روی دایرهالبروج تعیین می‌شود. به عبارت دقیق‌تر، تعداد روزهای ماه‌ها با مدت حرکت ظاهری غیریکنواخت مرکز خورشید روی دایرهالبروج و عبور از 12 صورت فلکی منطقه‌البروج، هماهنگی کامل دارد.
مرکز خورشید، نیمه اول مدار ظاهری خود (بهار و تابستان) را در 186 روز و نیمه دوم مدار ظاهری (پاییز و زمستان) را در سال‌های عادی و کبیسه به ترتیب در 179 یا 180 روز طی می‌کند. اما آنچه تقویم شمسی را در میان دیگر تقویم‌ها برجسته می‌کند همزمانی آغاز سال تقویم هجری شمسی با سالگرد تولد بهار و آغاز شکوفایی دوباره طبیعت است. در تاریخچه تحول تقویم‌ها در جهان هیچ تقویم دیگری نیست که آغاز سال آن همواره با آغاز فصل بهار باشد.
مائده فرهوش - گروه دانش و سلامت
