گفتاردرمانی خلیج‌گرگان
تصور باتلاقی به نام اشتباهی خلیج خیلی دور از ذهن نیست. روند خشک شدن خلیج‌گرگان به گونه‌ای است که بسیاری از کارشناسان را به این باور رسانده که تا 4سال دیگر از خلیج‌گرگان تنها یک نام باقی می‌ماند و بس. آخرین ارزیابی سازمان نقشه‌برداری کشور هم نشان می‌دهد افزون بر صد کیلومتر مربع از پهنه آبی خلیج‌گرگان خشک شده که تعلل در یافتن راه چاره مانند بازگشایی دالان تبادل آب با دریای خزر سرعت نابودی این ذخیرگاه ارزشمند را بیشتر خواهد کرد. رصد اخبار در رابطه با چرایی وضعیت خلیج‌گرگان را می‌شود از ده سال گذشته پی گرفت. وعده‌های دولت هم از همان 6 سال پیش برای نجات تنها خلیج ایرانی دریای خزر به جایی نرسیده‌است و نجات این خلیج هم درست همچون دریاچه ارومیه حالا به تزئیناتی برای سخنرانی‌های انتخاباتی تبدیل شده‌است. شیوه‌ای که برخی از آن به عنوان «شیوه گفتاردرمانی» نجات خلیج‌گرگان یاد کرده‌اند. از سال 93 که نخستین سفر دولت یازدهم به استان گلستان انجام شد، قول احیای خلیج‌گرگان به مردم این استان داده شد اما با گذشت حدود 6 سال از آن زمان، هنوز هیچ برنامه‌ای برای نجات این خلیج مصوب و اجرایی نشده‌است.




چرا خلیج، بیابان شد؟
روند خشک شدن خلیج‌گرگان و کاهش سریع عمق آب خلیج از یک دهه پیش سرعت گرفته‌است. دلایل بسیاری هم در این رابطه مطرح شده‌است. برخی مداخله‌های انسانی و ندادن حقابه را دلیل بر خشکی می‌دانند و برخی دیگر تغییرات اقلیمی و تبخیر آب را. محمدرضا فاطمی، کارشناس محیط‌زیست‌دریایی اما سهم اصلی را به نوسانات سطح دریای خزر می‌دهد. به باور او خلیج‌گرگان بخشی از پیکره دریای خزر است و بنابراین تاثیری از منابع آب‌های داخلی یا حقابه ندارد. ممکن است از این منابع تاثیر کمی بگیرد اما این‌که خشک شدن آن را به این منابع نسبت بدهیم آدرس اشتباه‌است. نوسانات آب دریای خزر مانند ظروف مرتبط تاثیر مستقیمی بر دیگر پیکره‌های دریای خزر از جمله خلیج‌گرگان، تالاب انزلی، تالاب گمیشان و خط ساحلی که تا عمق ده متر محسوب می‌شود دارد.
اما چقدر نوسانات آب دریای خزر در وضعیت کنونی خلیج‌گرگان موثر است. فائزه سلامی، کارشناس سازمان نقشه‌برداری به ایرنا می گوید: «به ازای یک سانتی‌متر کاهش سطح تراز آب دریای‌خزر حدود یک کیلومتر مربع از وسعت خلیج‌گرگان کاهش یافته و با افزایش رو به رشد گرمایش زمین و تغییرات اقلیمی و در نتیجه کاهش سطح تراز آب دریا لزوم پایش مستمر سطح دریای خزر و خلیج‌گرگان بیشتر می‌شود.»به اعتقاد فاطمی هم این نسبت را می‌توان در روند عمق آب خلیج در 20 سال اخیر به دست آورد. به گفته او 20 سال پیش میانگین عمق این تالاب حدود 2 متر بود در حال حاضر سطح آب دریای خزر نسبت به آن سال حدود 1/5 متر پایین آمده‌است و عمق این تالاب رسیده‌است به نیم متر و در بسیاری از نقاط خشک شده‌است. می‌توان نسبتی هم در رابطه با حجم نوسان آب دریای خزر و کاهش عمق خلیج گرگان به‌دست آورد، به این مفهوم که با کم شدن 5/1 متری سطح آب دریای خزر در 20 سال گذشته آب خلیج گرگان از چهارچهارم به یک‌چهارم رسیده‌است. به اعتقاد این کارشناس زیست دریایی نباید بگوییم تنها یک‌چهارم خلیج گرگان خشک شده‌است باید بگوییم تنها یک‌چهارم از خلیج گرگان باقی‌مانده‌است
چرا که سه چهارم آب این خلیج از بین رفته‌است.




پرندگان مسموم در خلیج
در سهم نوسانات آب دریای خزر در خشک شدن خلیج گرگان شکی نیست اما در این ارتباط تنها مشکل این نیست. خشکی در مجموعه میانکاله و خلیج گرگان رخ داده‌است، چون تراز آب دریا مدام درحال کاسته‌شدن است. اما مسعود باقرزاده کریمی، مدیرکل دفتر حفاظت و احیای تالاب‌های سازمان محیط‌زیست، می‌گوید: «گرچه خیلی نمی‌توان در رفتار دریا تغییر ایجاد کرد اما مرکز تحقیقاتی اقیانوس‌شناسی به این جمع‌بندی رسیده‌است که تالاب میانکاله و خلیج گرگان علاوه بر کم شدن تراز آب، مشکل جدی دیگری هم دارند: کمبود اکسیژن.» او به جام‌جم می‌گوید: «این مساله به دنبال نبود شرایط تبادل آب رخ می‌دهد. وقتی جریان آب دریا بالا می‌آید، جریان آب وارد خلیج می‌شود و بعد دوباره ارتفاع آن کم می‌شود یا توفان‌هایی در خشکی آب را به دریا هدایت می‌کنند. حالا در نبود این جریان اکسیژن به تالاب نمی‌رسد و خفگی و مسمومیت در آب رخ می‌دهد. چه آن‌که سال پیش هزاران پرنده در میانکاله و خلیج گرگان تلف شدند و یکی از علت‌ها همین مسمومیت بود.»



خلیجی که تالاب شد
به پیوست هر خبری از خلیج‌گرگان تصویری از کلونی قایق‌های به گل نشسته به چشم می‌خورد. تصویری که البته بیراه با ماجرای این خلیج نیست. بحث بر سر نجات این خلیج همچنان ادامه دارد و همه راه‌های نجات هم به پول ختم می‌شود. رئیس سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی گلستان گفته که کانال‌های منتهی به خلیج‌گرگان با اعتبار هزارمیلیاردریالی سازمان بنادر و دریانوردی لایروبی و این پهنه آبی احیا می‌شود. قدرت‌ا... عابدی گفته این اعتبار اخیرا تصویب شده‌است. البته این اعتبار در حالی به گفته او تامین شده که در لایجه بودجه ۱۴۰۰ برای احیای خلیج‌گرگان ردیف‌بودجه مستقل پیش‌بینی نشده‌است. دولت مدعی محیط‌زیست هم  اعلام کرده برای اجرای طرح هفت‌ساله نجات خلیج‌گرگان «با موانعی روبه‌روست». گمانه کارشناسان این حوزه اما تبدیل خلیج به یک تالاب در آینده نزدیک است. حمید علیزاده، معاون پژوهش و فناوری پژوهشگاه ملی اقیانوس‌شناسی و علوم جوی می‌گوید : « درصورت نبود اقدامات مبتنی بر راهکارهای دقیق علمی برای بهبود شرایط زیست بوم خلیج‌گرگان در جنوب دریای‌خزر، این خلیج به یک تالاب مرطوب داخلی تبدیل شود.‌»




آیا لایروبی خلیج را زنده می‌کند؟
دریاچه خزر دارای یکسری نوسانات فصلی کوتاه‌مدت، میان‌مدت و بلندمدت است. نوسانات کوتاه‌مدت شامل تغییرات فصلی و بارندگی‌های بهار و پاییز است و باعث بالا آمدن سطح دریا تا 20 سانتی‌متر می‌شود و به همان نسبت در فصول کم‌بارش شاهد کاهش همان مقدار هستیم. نوسانات میان‌مدت در یک بازه 20 تا 30 ساله بررسی می‌شود که نشان می‌دهد در این مدت آب دریای خزر یک تا دو متر نوسان داشته‌است. نوسانات بلندمدت هم در بازه صدساله است که نشان از تغییرات سطح آب دریای خزر تا 30 متر هم دارد. در نوسانات میان‌مدت در دهه 80 نوسانات دریای خزر منجر به بالا آمدن آب شد آن‌قدر که تقریبا تمامی کناره دریای خزر را در برگرفت. براساس داده‌کاوی آماری پس از 30 سال باید منتظر بالا آمدن آب دریای خزر باشیم، اما این اتفاق نیفتاده‌است و روند نزولی سطح نوسانات آب دریای خزر ادامه دارد و آنطور که شواهد نشان می‌دهد به نظر نمی‌رسد آب دریای خزر برگردد. پس چاره چیست؟ مرکز اقیانوس‌شناسی ادعا می‌کند که بر اساس مطالعاتی، اگر تنگه‌هایی که خلیج و دریا را به هم مرتبط کرده لایروبی کنیم، جریان آب سریع‌تر خواهد شد و خودپالایی و تبادل آب به میزان بیشتری رخ خواهد داد. باقرزاده کریمی معتقد است با این راهکار البته که سطح آب خلیج بالا نخواهد آمد و این مرکز نیز چنین ادعایی ندارد، اما به اطمینان بیشتری می‌توان گفت که با انجام لایروبی کانال‌های منتهی به خزر نوعی تهویه در این زیستگاه رخ خواهد داد.»