در روز هشتم تیرماه سال جاری در ستون «مکث» صفحه دانش روزنامه جام‌جم، گزارشی با این تیتر «خبری که ابتدا خوشحال و سپس بهت‌زده‌مان کرد / رصدخانه ملی افتتاح شد؛ با تلسکوپی که آینه نداشت!» درخصوص ‌آغاز راه‌اندازی رصدخانه ملی ایران منتشر شد که در همین رابطه لازم می‌دانیم توضیحاتی را ارائه کنیم تا پس از انتشار، مردم فهیم ایران از طریق آن رسانه، بیشتر و بهتر در جریان این پروژه ملی و بسیار با اهمیت کشور قرار بگیرند. ان‌شاءا...
 رصدخانه ملی ایران پس از دو دهه تلاش دانشمندان و مهندسان و خبرگان اهل فن این مرز و بوم و با وجود مشکلات و تحریم‌هایی که قرار بود فلج‌کننده باشد، به مرحله نهایی و آغاز فرآیند راه‌اندازی علمی رسیده است. پروژه‌ای که بزرگ‌ترین تاسیس علمی سده‌های اخیر ایران است و امیدواریم که موجب تحرک دوباره فعالیت‌های علمی در حوزه نجوم و فناوری های مرتبط معارف جانبی آن شود.
 رصدخانه ملی ایران یک ابرپروژه علمی است که - همان‌طور که به آن اشاره شد - بیش از 20 سال تلاش و زحمت و فداکاری علمی و فنی را شاهد بوده است و دوره ریاست سه رئیس‌جمهور را به خود دیده است:  در مرحله اول، که مقارن با دولت‌های محترم هفتم و هشتم بود؛ تلاش‌های اساسی آن توسط جناب آقای دکتر ثبوتی - استاد عالیقدر و پیشکسوت نجوم کشور - و آقای دکتر نصیری‌قیداری و حمایت وزارت محترم علوم، تحقیقات و فناوری صورت گرفته است که عمده آن مساله «جایابی» رصدخانه بود. مساله جایابی حدود شش سال به طول انجامید و بیش از 80 نقطه از سرزمین پهناور ایران، با زحمت و فداکاری‌های فراوان آمایش شد و بالاخره نهایی شد. مطالعات جایابی رصدخانه، محور تحقیقات جالبی شد که محصول آن در مجلات معتبر علمی مربوطه دنیا چاپ شد و اکنون به یک توانمندی قابل ستایش تبدیل شده است و برخی کشورها، متقاضی انجام جایابی توسط نیروهای ایرانی برای پروژه رصدخانه خود بوده‌اند. بررسی مقایسه‌ای با سایر رصدخانه‌های دنیا نشان می‌دهد که دقت مطالعات مربوط به رصدخانه و اندازه‌گیری‌های «رویت‌پذیری» آن کم‌نظیر بوده است. در مرحله دوم، که عمدتا مقارن با دولت‌های نهم و دهم بود، مطالعات طراحی اولیه و نوع آینه اپتیک با مشورت منجمان باسابقه دنیا با هدایت جناب آقای دکتر منصوری و معاون علمی طرح، آقای دکتر خسروشاهی به انجام رسید. در این مرحله، کمک و حمایت ویژه مقام معظم رهبری مدظله‌العالی باعث تحرک فراوان در پروژه شد و باوجود تحریم‌ها، آینه اصلی تلسکوپ ساخته و با زحمت فراوان به کشور منتقل شد. در مرحله سوم نیز که عمدتا مقارن با دولت‌های یازدهم و دوازدهم بوده است، جهش اصلی صورت گرفت. از یک سو حمایت همکاران تلاشگرمان در پژوهشگاه و هدایت پرتحرک دکتر خسروشاهی و تیم او و از سوی دیگر حمایت‌های بی‌دریغ دولت محترم (خصوصا معاونت علمی و فناوری - جناب آقای دکتر ستاری - و رئیس‌ سازمان برنامه و بودجه - جناب آقای نوبخت و همکاران‌شان -) «حادثه مهم» سپهر علمی ایران را رقم زد؛ رصدخانه تاسیس شد. تلسکوپ نیز با بیش از 100 هزار قطعه توسط صنایع داخلی و با طراحی تیم علمی رصدخانه و با مشورت و تایید صاحب‌نظران و شورای علمی بین‌المللی طرح، آماده ورود به مرحله راه‌اندازی شد. این حادثه، که پیش از ساخته شدن رصدخانه است، عملا نشان داد ما می‌توانیم.
 در هفتم تیرماه سال جاری، فاز راه‌اندازی رصدخانه ملی ایران در هفتاد و ششمین برنامه رونمایی از طرح‌های معاونت علمی گنجانده شد و توسط ریاست محترم جمهوری کلید خورد. آغاز مسیری که ان‌شاءا... تا پایان سال 1401 ما را به مرحله بهره‌برداری علمی و عملی از این تلسکوپ می‌رساند. امید داریم تا در همین مدت، این پروژه علوم پایه کشور، جاذب درخشش‌های افق‌های دوردست باشد!
 پس از آغاز فاز راه‌اندازی، برخی تعریض‌ها و کنایه‌ها و طعن‌های «کم‌وزن» که هیچ شباهتی به نقد علمی - فنی نداشتند، عمدتا توسط برخی همکاران سابق پروژه در برخی رسانه‌ها و فضای مجازی مطرح شد. مثلا یکی از مسؤولان سابق پروژه با ژستی خاص! گفته است که رصدخانه یعنی آینه و چون آینه ندارد، پس رصدخانه نداریم! البته ایشان این ادعا را زود رها کردند! زیرا رصدخانه آینه دارد و یکی از بهترین و مدرن‌ترین آینه‌ها را دارد و اتفاقا آینه اصلی با همت و زحمت فراوان گروهی از همکاران از جمله معترض محترم! طراحی - سفارش - خریدار و به کشور منتقل شده است! ظاهرا مقصود معترض طاعن استقرار آینه بوده است. البته هر استقراری هم رصدخانه نمی‌سازد، بلکه مهم این است که چگونه مستقر می‌شود و دقیقا استقرار و منظومه‌ای از ویژگی‌های کنترل و اپتیک تلسکوپ 4/3 متری به عنوان مهم‌ترین ابزار رصدی مستقر شده در رصدخانه است که هدف اصلی طرح بوده است. آنچه نباید فراموش شود، مجاهدت و جانفشانی نخبگان و دانشمندان بسیار تلاشگر این پروژه در ساخت و انتقال آن به قله کوه گرگش است. اهل فن می‌دانند که استقرار آینه در محل خاص آن، عملی ظریف، لیکن رویه‌ای مدت‌دار است و هرچند وقت یکبار آینه از محل استقرار جدا شده و به محل لایه نشانی و سایر عملیات متصل می‌رود و دوباره به محل اصلی بازمی‌گردد. به هر حال روشن است که بازی «ارزان» با الفاظ، جای نقد علمی را نمی‌گیرد. وانگهی به جای تلاش پرمشقت «تحلیل منطقی عکس تلسکوپ»!، کافی بوده و هست که از نزدیک واقعیت موجود را ملاحظه و از مسائل فنی آن باخبر شوند و نباید طوری سخن گفت که شائبه «من و دیگر هیچ» در اذهان پیدا شود.
 همچنین برخی روزنامه‌نگاران محترم مدعی شدند که بررسی فنی انجام داده‌اند و در نتیجه این بررسی «چون طراحی محفظه تلسکوپ ساده‌تر و طول پایه آن کوتاه‌تر شده است، پس کیفیت دید گنبد کاهش یافته است» و نتیجه گرفتند که تلسکوپ فاقد کیفیت لازم برای کار علمی جدی خواهد بود! بسیار مشتاقیم که روزنامه‌نگاران یادشده، گزارش این بررسی و مستندات آن را به یکی از متخصصان واجد صلاحیت علمی در این حوزه ارائه کنند تا مورد ارزیابی علمی قرار گیرد.
 پژوهشگاه دانش‌های بنیادی، میدان نقد است. نقد علمی، اصولی و دقیق که حدی هم ندارد. از سوی دیگر پژوهشگاه، خانه همت‌های بلند است؛ لازمه آوردن اینترنت به کشور، همکاری با سرن، ایجاد آزمایشگاه علوم شناختی در کنار تحقیقات عمیق و ریشه‌ای در حوزه علوم پایه همت بلند بوده است. اگر نگرانی مدعیان در ایرادهایی که به رصدخانه و تلسکوپ 4/3 متری گرفته‌اند، علمی است، شورای مشورتی بین‌المللی طرح، پاسخ روشنی به مجموعه‌ این ادعاها داد و این پاسخ منتشر شده است. نگاهی به سوابق اعضای شورا می‌تواند اعتبار علمی این پاسخ را مشخص کند. مرحله مهم راه‌اندازی تلسکوپ آغاز شده است. مرحله‌ای که در آن نتیجه اقدامات انجام‌شده ما را به آغاز بهره‌برداری علمی از تلسکوپ خواهد رساند. در این مرحله نقش تیم مهندسی طرح کلیدی است. حفظ آرامش فکری آنها و پرهیز از هر نوع شتاب، مسیری است که مدیریت طرح دنبال خواهد کرد و تصمیم‌گیری برای آغاز نورگیری مهندسی و نجومی تنها پس از تحقیق همه مقدمات آن انجام خواهد شد.
دفتر رئیس پژوهشگاه دانش‌های بنیادی