كارشناسان، افزایش گرد و غبار در ماه‌های آینده را به عنوان یكی از عواقب سیل سهمگین اخیر پیش‌بینی می‌كنند
وقتی سیل گرد وخاک می‌کند
وسعتش از هر زلزله‌ای بیشتر بود. ویرانه‌های باقیمانده از آن نیز همین طور. سیل آمد و هرچه را بر سر راهش بود، شست و زندگی بسیاری از مردم را برد و عید هموطنانمان را در استان‌های گلستان، لـــرستان، خوزستان و برخی از استان‌های دیگر به عزا تبدیل كرد. اما آسیب این سیل فقط بر مردم شهرها و روستاها وارد نشد، بلكه سیل سهمگین هفته‌های گذشته به بخش‌های وسیعی از طبیعت نیز آسیب زد؛ آسیبی كه نمودهای آن از جمله افزایش گرد و غبار در استان‌های سیل‌زده در آینده‌ای نه‌چندان دور بیشتر مشخص خواهد شد.
مهم‌ترین آسیب سیل برای طبیعت چه در شمال شرق و چه در غرب و جنوب غربی كشور، فرسایش خاك مناطق بالادست است؛ چراكه وقتی سیل به راه بیفتد، آن هم با این شدت و سرعتی كه این بار جاری شد، خاك سطحی ارتفاعات اولین چیزی است كه بر سر راهش قرار دارد و سیلاب این خاك را با قدرت زیاد می‌شوید و به مناطق پایین‌دست می‌برد.
این تحلیل كارشناسانی است كه با ما گفت‌وگو می‌كنند. كارشناسانی از جمله افشین علیزاده، عضو هیات علمی دانشكده منابع طبیعی دانشگاه تهران كه معتقد است وقتی بعد از چند سال خشكسالی، سیلاب شدید رخ می‌دهد مقدار بسیاری از خاك سطحی مناطق بالادست شسته می‌شود، زیرا در این شرایط، تعداد گیاهانی كه ریشه آنها مانعی است برای فرسایش خاك، كمتر شده و در نتیجه حجم بیشتری از خاك این مناطق در اثر سیل از سطح زمین جدا می‌شود.
«چون خاك سطحی دارای بیشترین میزان حاصلخیزی است، فرسایش این خاك كاهش حاصلخیزی مناطق بالادست را به همراه دارد و در نتیجه تا چند سال بعد از وقوع سیل، گیاهان كمتری به نسبت سال‌های قبل در ارتفاعات رشد خواهند كرد كه این مساله خود می‌تواند احتمال وقوع سیلاب‌های شدید در سال‌های آینده را در پی داشته باشد.»
سیل، درختان را خواهد برد
صرف نظر از این كه وقوع سیل در مناطق بالادست باعث شسته شدن خاك و كاهش حاصلخیزی آن می‌شود، سیلاب همچنین می‌تواند گیاهان و درختانی را كه بر سر راهش قرار گرفته‌اند، از ریشه جدا كند و با خود ببرد.
البته علیزاده تاكید دارد رخ دادن این اتفاق، به محل وقوع سیل، نحوه جاری شدن آن، مقدار عمق خاك و میزان پوشش گیاهی منطقه سیل‌زده وابسته است؛ «وقتی درختان با تعداد كم به‌خصوص در دره‌ها و مناطقی با شیب زیاد قرار گرفته باشند، احتمال آسیب دیدن آنها هنگام وقوع سیلاب‌های شدید بیشتر خواهد بود. همان‌طور كه در سیل اخیر نیز در مواردی در غرب و جنوب‌غربی كشورمان این موضوع مشاهده شده است.»
باید این موضوع را هم در نظر داشت كه جنگل‌ها و مراتع به صورت طبیعی به عنوان موانعی در برابر وقوع سیلاب‌های شدید ایفای نقش می‌كنند، اما آن‌طور كه عضو هیات علمی دانشگاه تهران می‌گوید در سیل اخیر پوشش‌های گیاهی به‌خصوص در مناطق كوهستانی غرب كشور، نتوانسته‌اند به خوبی جلوی وقوع سیل را بگیرند، چراكه شدت بارش در این مناطق از ظرفیت خاك جنگل‌های آن برای جذب آب باران بیشتر بود. در نتیجه، خاك جنگل‌های بلوط غرب كشور قدرت جذب خود را از دست دادند و آب باران به جای این كه به داخل خاك فرو برود، روی آن جاری شد و بر اثر تداوم بارش شدید، سیل سهمگینی در این منطقه به وقوع پیوست. البته كاهش پوشش گیاهی مناطق بالادست این جنگل‌ها بر اثر چرای بی‌رویه و بوته‌كنی بدون شك در شدت یافتن سیل اخیر تاثیرگذار بود.
سیل بعدی: گرد و غبار شدید ...
فرسایش خاك سطحی مناطق بالادست بر اثر وقوع سیلاب شدید یك مساله است و این كه این خاك شسته شده در چه منطقه‌ای نشست می‌كند، مساله‌ای است دیگر. علی‌محمد طهماسبی، مشاور رئیس سازمان محیط زیست و دبیر ستاد ملی مقابله با پدیده گرد و غبار در این باره به جام‌جم توضیح می‌دهد اگر شدت سیلاب زیاد باشد، خاكی كه از ارتفاعات كنده شده، حتی ممكن است از دشت‌ها نیز عبور كند و در چاله‌ها یا مصب‌ها و دلتاهای نزدیك دریا انباشته شود.
«در هر صورت بخشی از رسوبات در طول مسیر سیلاب پخش می‌شود و به طور مثال اگر این رسوبات در دشت‌ها ته‌نشین شود، با فروكش كردن سیلاب و بعد از آن هم تبخیر رطوبت موجود در خاك، تنها چیزی که روی زمین باقی می‌ماند، رسوبات حاصل از سیل بوده كه اغلب به صورت ریزدانه است.» طهماسبی معتقد است در سیل اخیر نیز به‌خصوص در استان خوزستان بخش زیادی از ریزدانه‌های خاك سطحی مناطق بالادست در دشت‌های این استان رسوب كرده و ممكن است بعد از فروكش كردن سیلاب، دشت‌ها هنوز مرطوب باشند، اما در فصل تابستان كه درجه حرارت در این استان به 50 درجه سانتی گراد می‌رسد، هیچ آثاری از این رطوبت باقی نمی‌ماند و با تبخیر آب، فقط این عناصر ریزدانه روی دشت‌های خوزستان باقی خواهد ماند. عناصری كه
هر وزش باد شدیدی به راحتی می‌تواند آنها را از زمین بلند كند و باعث ایجاد گرد و غبار شود.
دبیر ستاد ملی مقابله با پدیده گرد و غبار برای اثبات این ادعای خود به مقاله‌های علمی و مشاهدات تجربی كشورهای مختلف جهان استناد می‌كند و می‌گوید: «مشاهدات علمی در بسیاری از نقاط جهان نشان می‌دهد كه بعد از وقوع سیلاب در دشت‌ها، با یك فاصله زمانی شش تا 9 ماهه، در زمانی كه دشت‌ها كاملا خشك شده‌اند، گرد و غبار با غلظت و شدت بیشتری نسبت به سال‌های قبل به وقوع می‌پیوندد. بر این اساس به جرات می‌توان گفت سیلی كه امروز در خوزستان اتفاق افتاده، در ماه‌های آینده باعث ایجاد گرد و غبار با شدت بیشتری از سال‌های قبل خواهد شد.»
او البته به موضوع پرآب شدن تالاب‌ها در اثر وقوع سیلاب هم اشاره می‌كند و ادامه می‌دهد: «كم شدن گرد و غبار ناشی از خشك بودن تالاب‌ها به دلیل این سیل را می‌توان پذیرفت، اما چون دقیقا عكس این ماجرا در دشت‌های وسیعی اتفاق خواهد افتاد، به نظر می‌رسد سیل اخیر نه تنها باعث كم شدن گرد و غبار نمی‌شود، بلكه افزایش آن را نیز در پی خواهد داشت.»
از سوی دیگر به گفته طهماسبی، امروز در بخش‌هایی از مدیریت كلان كشور زمزمه‌هایی مبنی بر كاهش بودجه گرد و غبار برای امسال به راه افتاده، چراكه برخی مدیران معتقدند سیل و باران امسال باعث كاهش گرد و غبار می‌شود و دیگر لازم نیست بودجه‌ای ویژه برای مقابله با این پدیده مانند سال‌های قبل اختصاص پیدا كند. او اما می‌گوید بر مبنای استدلال‌های علمی با این نظر مخالف است و برای همین مقاله‌ای تهیه كرده و برای مركز پژوهش‌های مجلس خواهد فرستاد تا جلوی كاهش بودجه مقابله با گرد و غبار به دلیل وقوع بارش‌های شدید و سیل اخیر را بگیرد.
احتمال پیشروی آب دریا
آب سیل گل‌آلود است، زیرا این آب، خاك سطحی مناطق بالادست را با خود به همراه دارد. بنابراین فرقی نمی‌كند كه سیلاب به دشت سرازیر شود یا در مسیر خود به سد برخورد كند، چون هر جا سیلاب ساكن شود، این رسوبات ته‌نشین خواهند شد. از این جهت می‌توان گفت رسوبات حجم زیادی از آبی را كه امروز در اثر سیل پشت سدهای استان‌های سیل‌زده جمع شده، تشکیل می‌دهد.
علی سلاجقه، رئیس اتحادیه انجمن‌های علمی منابع طبیعی و محیط زیست ایران ضمن بیان این جملات، روی این نكته هم دست می‌گذارد كه در شرایط فعلی لایروبی رودخانه‌ها و معابر دچار آب‌گرفتگی به این دلیل انجام می‌شود كه بخشی از خاك سطحی بالادست در اثر سیل شسته شده و در مصب‌های مناطق پایین‌دست نشست كرده و اكنون تنها چاره برای مدیریت این بحران به‌خصوص در استان گلستان، این است كه برای باز شدن راه جریان آب، این لایروبی ادامه پیدا كند.
او اما درباره بالا رفتن تراز آب دریای خزر نیز هشدار می‌دهد. «درست است كه امروز ما ناچاریم برای باز كردن جریان آب به سمت دریا در استان گلستان، مسیر عبور سیل را لایروبی كنیم، اما اگر روزی تراز آب خزر از تراز آب ورودی رودخانه‌ها بالاتر رود، دیگر نیروی خالص رودخانه نخواهد توانست كه آب و مواد درون آن را وارد دریا كند و در این حالت دریا در دلتاهای ایجاد شده ناشی از سیل پیشروی خواهد كرد و دیگر اجازه نخواهد داد كه ما در آن منطقه رسوب‌برداری انجام دهیم. این یعنی از بین رفتن كامل مناطقی از این استان كه امروزه به زیر آب رفته‌اند.»
از بین رفتن بخش‌هایی از شهرها و روستاهای استان گلستان، افزایش گرد و غبار در استان خوزستان و كاهش پوشش گیاهی مناطق بالادست استان لرستان، تنها بخشی از احتمالاتی است كه كارشناسان ما به عنوان پیامدهای مخرب سیل اخیر بر طبیعت كشور از آن یاد می‌كنند، اما آنچه كه قطعی است، این است كه خسارات شدید ناشی از این سیل بدون شك ریشه در سوء مدیریت‌ها و برخورد نامناسب ما با طبیعت دارد. اما ناگزیر این سیل اتفاق افتاده و در كنار آسیب‌هایی كه به مردم و طبیعت ما زده، فوایدی هم برای آنها در پی داشته باشد و چه بسا مهم‌ترین فایده آن، درسی است كه باید مدیران ما از وقوع این حادثه بگیرند.
این تحلیل كارشناسانی است كه با ما گفت‌وگو می‌كنند. كارشناسانی از جمله افشین علیزاده، عضو هیات علمی دانشكده منابع طبیعی دانشگاه تهران كه معتقد است وقتی بعد از چند سال خشكسالی، سیلاب شدید رخ می‌دهد مقدار بسیاری از خاك سطحی مناطق بالادست شسته می‌شود، زیرا در این شرایط، تعداد گیاهانی كه ریشه آنها مانعی است برای فرسایش خاك، كمتر شده و در نتیجه حجم بیشتری از خاك این مناطق در اثر سیل از سطح زمین جدا می‌شود.
«چون خاك سطحی دارای بیشترین میزان حاصلخیزی است، فرسایش این خاك كاهش حاصلخیزی مناطق بالادست را به همراه دارد و در نتیجه تا چند سال بعد از وقوع سیل، گیاهان كمتری به نسبت سال‌های قبل در ارتفاعات رشد خواهند كرد كه این مساله خود می‌تواند احتمال وقوع سیلاب‌های شدید در سال‌های آینده را در پی داشته باشد.»
سیل، درختان را خواهد برد
صرف نظر از این كه وقوع سیل در مناطق بالادست باعث شسته شدن خاك و كاهش حاصلخیزی آن می‌شود، سیلاب همچنین می‌تواند گیاهان و درختانی را كه بر سر راهش قرار گرفته‌اند، از ریشه جدا كند و با خود ببرد.
البته علیزاده تاكید دارد رخ دادن این اتفاق، به محل وقوع سیل، نحوه جاری شدن آن، مقدار عمق خاك و میزان پوشش گیاهی منطقه سیل‌زده وابسته است؛ «وقتی درختان با تعداد كم به‌خصوص در دره‌ها و مناطقی با شیب زیاد قرار گرفته باشند، احتمال آسیب دیدن آنها هنگام وقوع سیلاب‌های شدید بیشتر خواهد بود. همان‌طور كه در سیل اخیر نیز در مواردی در غرب و جنوب‌غربی كشورمان این موضوع مشاهده شده است.»
باید این موضوع را هم در نظر داشت كه جنگل‌ها و مراتع به صورت طبیعی به عنوان موانعی در برابر وقوع سیلاب‌های شدید ایفای نقش می‌كنند، اما آن‌طور كه عضو هیات علمی دانشگاه تهران می‌گوید در سیل اخیر پوشش‌های گیاهی به‌خصوص در مناطق كوهستانی غرب كشور، نتوانسته‌اند به خوبی جلوی وقوع سیل را بگیرند، چراكه شدت بارش در این مناطق از ظرفیت خاك جنگل‌های آن برای جذب آب باران بیشتر بود. در نتیجه، خاك جنگل‌های بلوط غرب كشور قدرت جذب خود را از دست دادند و آب باران به جای این كه به داخل خاك فرو برود، روی آن جاری شد و بر اثر تداوم بارش شدید، سیل سهمگینی در این منطقه به وقوع پیوست. البته كاهش پوشش گیاهی مناطق بالادست این جنگل‌ها بر اثر چرای بی‌رویه و بوته‌كنی بدون شك در شدت یافتن سیل اخیر تاثیرگذار بود.
سیل بعدی: گرد و غبار شدید ...
فرسایش خاك سطحی مناطق بالادست بر اثر وقوع سیلاب شدید یك مساله است و این كه این خاك شسته شده در چه منطقه‌ای نشست می‌كند، مساله‌ای است دیگر. علی‌محمد طهماسبی، مشاور رئیس سازمان محیط زیست و دبیر ستاد ملی مقابله با پدیده گرد و غبار در این باره به جام‌جم توضیح می‌دهد اگر شدت سیلاب زیاد باشد، خاكی كه از ارتفاعات كنده شده، حتی ممكن است از دشت‌ها نیز عبور كند و در چاله‌ها یا مصب‌ها و دلتاهای نزدیك دریا انباشته شود.
«در هر صورت بخشی از رسوبات در طول مسیر سیلاب پخش می‌شود و به طور مثال اگر این رسوبات در دشت‌ها ته‌نشین شود، با فروكش كردن سیلاب و بعد از آن هم تبخیر رطوبت موجود در خاك، تنها چیزی که روی زمین باقی می‌ماند، رسوبات حاصل از سیل بوده كه اغلب به صورت ریزدانه است.» طهماسبی معتقد است در سیل اخیر نیز به‌خصوص در استان خوزستان بخش زیادی از ریزدانه‌های خاك سطحی مناطق بالادست در دشت‌های این استان رسوب كرده و ممكن است بعد از فروكش كردن سیلاب، دشت‌ها هنوز مرطوب باشند، اما در فصل تابستان كه درجه حرارت در این استان به 50 درجه سانتی گراد می‌رسد، هیچ آثاری از این رطوبت باقی نمی‌ماند و با تبخیر آب، فقط این عناصر ریزدانه روی دشت‌های خوزستان باقی خواهد ماند. عناصری كه
هر وزش باد شدیدی به راحتی می‌تواند آنها را از زمین بلند كند و باعث ایجاد گرد و غبار شود.
دبیر ستاد ملی مقابله با پدیده گرد و غبار برای اثبات این ادعای خود به مقاله‌های علمی و مشاهدات تجربی كشورهای مختلف جهان استناد می‌كند و می‌گوید: «مشاهدات علمی در بسیاری از نقاط جهان نشان می‌دهد كه بعد از وقوع سیلاب در دشت‌ها، با یك فاصله زمانی شش تا 9 ماهه، در زمانی كه دشت‌ها كاملا خشك شده‌اند، گرد و غبار با غلظت و شدت بیشتری نسبت به سال‌های قبل به وقوع می‌پیوندد. بر این اساس به جرات می‌توان گفت سیلی كه امروز در خوزستان اتفاق افتاده، در ماه‌های آینده باعث ایجاد گرد و غبار با شدت بیشتری از سال‌های قبل خواهد شد.»
او البته به موضوع پرآب شدن تالاب‌ها در اثر وقوع سیلاب هم اشاره می‌كند و ادامه می‌دهد: «كم شدن گرد و غبار ناشی از خشك بودن تالاب‌ها به دلیل این سیل را می‌توان پذیرفت، اما چون دقیقا عكس این ماجرا در دشت‌های وسیعی اتفاق خواهد افتاد، به نظر می‌رسد سیل اخیر نه تنها باعث كم شدن گرد و غبار نمی‌شود، بلكه افزایش آن را نیز در پی خواهد داشت.»
از سوی دیگر به گفته طهماسبی، امروز در بخش‌هایی از مدیریت كلان كشور زمزمه‌هایی مبنی بر كاهش بودجه گرد و غبار برای امسال به راه افتاده، چراكه برخی مدیران معتقدند سیل و باران امسال باعث كاهش گرد و غبار می‌شود و دیگر لازم نیست بودجه‌ای ویژه برای مقابله با این پدیده مانند سال‌های قبل اختصاص پیدا كند. او اما می‌گوید بر مبنای استدلال‌های علمی با این نظر مخالف است و برای همین مقاله‌ای تهیه كرده و برای مركز پژوهش‌های مجلس خواهد فرستاد تا جلوی كاهش بودجه مقابله با گرد و غبار به دلیل وقوع بارش‌های شدید و سیل اخیر را بگیرد.
احتمال پیشروی آب دریا
آب سیل گل‌آلود است، زیرا این آب، خاك سطحی مناطق بالادست را با خود به همراه دارد. بنابراین فرقی نمی‌كند كه سیلاب به دشت سرازیر شود یا در مسیر خود به سد برخورد كند، چون هر جا سیلاب ساكن شود، این رسوبات ته‌نشین خواهند شد. از این جهت می‌توان گفت رسوبات حجم زیادی از آبی را كه امروز در اثر سیل پشت سدهای استان‌های سیل‌زده جمع شده، تشکیل می‌دهد.
علی سلاجقه، رئیس اتحادیه انجمن‌های علمی منابع طبیعی و محیط زیست ایران ضمن بیان این جملات، روی این نكته هم دست می‌گذارد كه در شرایط فعلی لایروبی رودخانه‌ها و معابر دچار آب‌گرفتگی به این دلیل انجام می‌شود كه بخشی از خاك سطحی بالادست در اثر سیل شسته شده و در مصب‌های مناطق پایین‌دست نشست كرده و اكنون تنها چاره برای مدیریت این بحران به‌خصوص در استان گلستان، این است كه برای باز شدن راه جریان آب، این لایروبی ادامه پیدا كند.
او اما درباره بالا رفتن تراز آب دریای خزر نیز هشدار می‌دهد. «درست است كه امروز ما ناچاریم برای باز كردن جریان آب به سمت دریا در استان گلستان، مسیر عبور سیل را لایروبی كنیم، اما اگر روزی تراز آب خزر از تراز آب ورودی رودخانه‌ها بالاتر رود، دیگر نیروی خالص رودخانه نخواهد توانست كه آب و مواد درون آن را وارد دریا كند و در این حالت دریا در دلتاهای ایجاد شده ناشی از سیل پیشروی خواهد كرد و دیگر اجازه نخواهد داد كه ما در آن منطقه رسوب‌برداری انجام دهیم. این یعنی از بین رفتن كامل مناطقی از این استان كه امروزه به زیر آب رفته‌اند.»
از بین رفتن بخش‌هایی از شهرها و روستاهای استان گلستان، افزایش گرد و غبار در استان خوزستان و كاهش پوشش گیاهی مناطق بالادست استان لرستان، تنها بخشی از احتمالاتی است كه كارشناسان ما به عنوان پیامدهای مخرب سیل اخیر بر طبیعت كشور از آن یاد می‌كنند، اما آنچه كه قطعی است، این است كه خسارات شدید ناشی از این سیل بدون شك ریشه در سوء مدیریت‌ها و برخورد نامناسب ما با طبیعت دارد. اما ناگزیر این سیل اتفاق افتاده و در كنار آسیب‌هایی كه به مردم و طبیعت ما زده، فوایدی هم برای آنها در پی داشته باشد و چه بسا مهم‌ترین فایده آن، درسی است كه باید مدیران ما از وقوع این حادثه بگیرند.
