ایران اقدامات مقابله‌ای خود را یك سال پس از خروج آمریكا و تعلل كشورهای اروپایی از 18‌اردیبهشت امسال كلید زد. مطابق برجام، سقف ذخایر اورانیوم غنی‌شده ایران در برجام، 300 كیلوگرم تعیین شده و آب‌سنگین هم نباید از سقف 130 تن عبور كند. ایران در گام اول كاهش تعهدات خود این سقف‌ها را كنار گذاشت و اعلام كرد كه به سقف نگهداری ۳۰۰ كیلوگرم اورانیوم غنی شده با خلوص كم و ۱۳۰ تن آب سنگین پایبند نخواهد ماند. در این مرحله ۶۰ روز به طرف‌های باقیمانده در برجام مهلت داده شد مشكلات موجود در زمینه فروش نفت ایران و تبادلات مالی و بانكی را حل كنند. پس از این اعلام، سازمان انرژی اتمی در روز ۳۰ اردیبهشت از چهار برابر شدن ظرفیت تولید غنی‌سازی اورانیوم در نطنز خبر داد و سخنگوی سازمان انرژی اتمی اعلام كرد ایران در 6 تیر از سقف تعیین شده در برجام برای ذخیره اورانیوم غنی‌شده عبور می‌كند و حدود 10‌شهریور، همین اتفاق برای آب سنگین می‌افتد.
واكنش‌های اروپا در گام اول
اولین واكنش اروپا نسبت به گام اول جمهوری اسلامی ایران، رد ضرب‌الاجل تعیین شده بود اما اقدامات بعدی اروپا نشان داد كه این واكنش، بیشتر نوعی ژست بوده است. آنها رفته رفته به وضوح به تكاپو افتادند تا تهران را از اقدامات تعلیقی خود منصرف كنند. در همین زمینه دیپلمات‌هایی از سه كشور اروپایی به تهران آمدند و در كنار این رفت‌و آمدها یادداشت تهدیدآمیزی هم برای ایران ارسال كردند كه ادامه روند فعلی، تبعاتی به دنبال خواهد داشت. این یادداشت پاسخ تند وزیر خارجه كشورمان را به همراه داشت و اروپایی‌ها وقتی عزم ایران را در ادامه روند فعلی مشاهده كردند سریعا تشكیل كمیسیون مشترك برجام را در دستور كار قرار دادند و 7تیر یک روز پس از زمانی كه ایران اعلام كرده بود از سقف 300 كیلوگرمی تعیین ‌شده در برجام عبور می‌‌كند، اروپایی‌ها اعلام كردند اینستكس راه‌اندازی شده و به‌زودی اولین تراكنش‌ها را انجام خواهد داد. همچنین اعلام شد در بحث رآكتور اراك، پیشرفت‌های خوبی صورت گرفته و همه اعضا تعهد كردند در جدول زمانی مشخص شده، ساخت این رآكتور جدید به پایان برسد.
پس از نشست كمیسیون مشترك برجام در وین و ادعاهای اروپا مبنی بر عملیاتی شدن اینستكس، گمانه‌زنی‌هایی درباره میزان تاثیر این اتفاق بر روند كاهش تعهدات ایران مطرح شد تا این‌كه محمدجواد ظریف، وزیر خارجه كشورمان در روز 10 تیر ضمن تایید عبور میزان ذخایر اورانیوم غنی‌شده ایران از سقف 300 كیلوگرم تاكید كرد، اقدام اروپا در راه‌اندازی اینستكس كافی نبوده و گام دوم كاهش تعهدات برجامی در 16 تیر برداشته خواهد شد.
حسن روحانی، رئیس‌جمهور هم در جلسه هیات دولت در چهارشنبه گذشته، ساز‌و‌كار مالی اروپایی‌ها (اینستكس) را تاكنون تنها اقدامی نمایشی دانست و افزود: امروز اینستكس تنها ساز و كاری بدون پول است و اینستكس توخالی به هیچ دردی نمی‌خورد، اما اگر اینستكس فعال شده و پول فروش نفت ایران به آنها به‌واسطه آن حاصل شود، با وجود ایرادات آن می‌توان تا حدی آن اقدام را قبول كرد.
رئیس‌جمهور با اشاره به این‌كه اگر اقدام عملی از سوی طرف‌های مقابل انجام نشود، ایران از 16 تیر اقدامات بعدی را انجام خواهد داد، گفت: در 16 تیرماه سطح غنی‌سازی ایران دیگر 67/3 نخواهد بود و این تعهد را كنار گذاشته و به هر مقداری كه ضرورت و نیاز ما باشد، ارتقا خواهیم داد. روحانی افزود: از 16 تیر اگر طرف‌های مقابل به تمامی تعهدات خود طبق زمان‌بندی عمل نكنند، رآكتور اراك به شرایط سابق یعنی شرایطی كه آنها ادعا می‌كردند خطرناك بوده و می‌تواند پلوتونیوم تولید كند، بازخواهد گشت؛ مگر این‌كه در مورد رآكتور اراك آنها به تمامی تعهدات خود عمل كنند.
كم و كیف گام دوم ایران
در سخنان رئیس‌جمهور درباره گام دوم ایران، اما و اگرهایی وجود دارد كه نمی‌توان به طور دقیق پیش‌بینی كرد در این گام چه اتفاقی می‌افتد. بر همین اساس است كه چندی قبل برخی منابع آگاه با اشاره به توافقات انجام شده در نشست اخیر وین درباره رآكتور اراك به تسنیم گفته بودند اگر این روال درست پیش برود مساله دیگری جایگزین موضوع اراك در گام دوم خواهد شد. رئیس‌جمهور هم در سخنان خود در این بخش گفته اگر طرف مقابل به تمام تعهدات خود در مورد رآكتور اراك عمل كند، ایران از تصمیم خود در این بخش صرف نظر می‌كند.
حال امروز مشخص می‌شود كه آیا طرف مقابل به تعهدات خود در این بخش عمل كرده یا وعده‌ها درباره بازطراحی رآكتور اراك هم به سرنوشتی نظیر اینستكس دچار شده است.
اما درباره میزان افزایش غنی‌سازی اورانیوم هم، رقم دقیقی اعلام نشده است.
علی‌اكبر ولایتی، مشاور رهبر معظم انقلاب در امور بین‌الملل گفته است: تا جایی كه مورد نیاز فعالیت‌های صلح‌آمیز ما باشد، میزان غنی‌سازی پیش خواهد رفت. وی با ذكر مثالی افزوده است: فرض كنید برای استفاده در رآكتور بوشهر، میزان غنی‌سازی را به 5 درصد برسانیم، این كار را می‌كنیم چون این هم كاملا یك هدف صلح‌آمیز است و ما می‌خواهیم از رآكتورهای ساخته شده مشترك بین ایران و روسیه برای نیازمندی‌های عادی و صنعتی یك كشور برق استحصال كنیم.
واكنش‌ها به اقدامات ایران
اروپایی‌ها همزمان با بی‌عملی كه در برجام دارند در مقابل اقدامات ایران، خط و نشان‌هایی هم می‌كشند اگرچه احتیاط می‌كنند این خط‌و‌نشان‌هایشان به گونه‌ای باشد كه برجام را با خطر جدی روبه‌رو نكند، زیرا ایران در نامه‌ای كه در 18 اردیبهشت و همزمان با سالگرد خروج آمریكا از برجام به كشورهای اروپایی ارسال كرد با آنها اتمام حجت كرد كه اگر بخواهند در مقابل اقدامات ایران پرونده كشورمان را به شورای امنیت ببرند با واكنش جدی تهران روبه‌رو خواهند شد. درباره این‌كه واكنش ایران چه خواهد بود خبر دقیقی نه از سوی ایران و نه از سوی اروپا منتشر نشده است اما هرچه بود تا‌كنون واكنش‌های اروپا به كاهش تعهدات ایران، بیشتر در حد ابراز نگرانی بوده است.
حتی امانوئل مكرون، رئیس‌جمهور فرانسه و یكی از طرف‌های برجامی در این باره اعلام كرده حتی اگر ایران برجام را زیر پا بگذارد، اروپا برنامه‌ای فوری برای پیروی از آمریكا و بازگرداندن تحریم‌های هسته‌ای ایران ندارد.
طنز تلخ
در حالی‌ كه تحولات اخیر پیرامون برجام ارتباطی با پادمان‌های آژانس و همچنین وظایف شورای حكام آژانس ندارد، اما آژانس بین‌المللی انرژی اتمی به درخواست آمریكا یك نشست ویژه درباره ایران برگزار می‌كند. این نشست كه روز چهارشنبه و چند روز پس از آغاز گام دوم كاهش تعهدات كشورمان برگزار خواهد شد در حالی است كه دولت آمریكا در ۲۰۱۸ به‌طور یك‌جانبه از توافق هسته‌ای خارج و تحریم‌ها را نیز علیه جمهوری اسلامی بازگرداند. در چنین شرایطی جكی ولكات، نماینده آمریكا در سازمان‌های بین‌المللی روز جمعه خواستار برگزاری نشست ویژه شورای حكام آژانس بین‌المللی انرژی اتمی برای بحث درباره برنامه هسته‌ای ایران شد.
ولكات مدعی است دولت آمریكا قویا از آژانس بین‌المللی انرژی اتمی و فعالیت‌های راستی‌آزمایی این نهاد بین‌المللی در ایران حمایت می‌كند.
به دنبال این درخواست آمریكا، سخنگوی آژانس بین‌المللی انرژی اتمی نیز اعلام كرد شورای حكام آژانس روز دهم ژوئیه (۱۹ تیر) در وین یك نشست ویژه برای بررسی برنامه هسته‌ای ایران برگزار می‌كند.  نماینده ایران در سازمان‌های بین‌المللی در بیانیه‌ای درخواست آمریكا برای برگزاری جلسه را طنزی تلخ عنوان كرد و افزود: در واقع، این یك طنز تلخ است همان رژیمی كه در عمل، برجام را به‌واسطه خروج غیرقانونی و یكجانبه از این توافق نقض كرده و به دیگران فشار وارد كرده است تا همین كار را انجام دهند و در نتیجه، اجرای آن توسط جامعه بین‌المللی را از طریق اعمال همان ابزار قهرآمیز با مانع مواجه کرده است، حال نگرانی خود را در مورد اجرای همان توافق بیان می‌كند. در ادامه این بیانیه آمده است: این حقیقت كه آمریكا، به عنوان نقض‌كننده نخستین و اصلی برجام، چنین درخواستی را مطرح کرده، حاكی از انزوای آن به علت مخالفت با چندجانبه‌گرایی و حاكمیت قانون در امور بین‌المللی است.
همچنین میخائیل اولیانوف، نماینده روسیه در سازمان‌های بین‌المللی در وین در این باره گفت نشست شورای حكام جای مناسبی برای رسیدگی به این موضوع، یعنی عبور ایران از حد تعیین شده در برجام نیست.
وی تصریح كرد: باتوجه به وظایف تعریف شده برای آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، بررسی موارد نقض برجام شامل آن نمی‌شود.