در شلوغی‌های کرونا، خانه ارزشمند خیابان ایتالیا با خاک یکسان شد
خانه‌ای از شن و مه
در گیرودار كرونا و خبرهای تلخ و شیرینش، وقتی همه سرگرم عمل به توصیه‌های بهداشتی ریز و درشت مقابله با این ویروس بودند، خانه زیبای تقاطع خیابان فلسطین و ایتالیا با آن معماری بی‌نظیرش بی‌سروصدا به طور كامل تخریب شد؛ دو هفته پیش ما در همین صفحه از تهرانی نوشتیم كه خانه‌هایش هرشب كابوس لودر می‌بیند و حالا جای خالی یكی از این خانه‌ها كه می‌توانست نماینده معماری معاصر برای نسل آینده باشد و با اخذ همه مجوزهای قانونی تخریب شده، برای همیشه به چشم می‌آید. این همان نگرانی است كه روی سر بقیه خانه‌ها هم سایه كرده است؛ نگرانی از سرنوشتی كه معلوم نیست چطور برایشان به پایان می‌رسد؛ با دوام و ماندگاری یا تخریب و ویرانی؟!
آخرین روزهای بهمن، اعضای شورای شهر تهران در یكصد و نود و هشتمین جلسه خود یك فوریت طرح الزام شهرداری تهران به ارائه لایحه حفاظت از میراث معماری معاصر» را در دستور كار قرار دادند و انتشار این خبر موجی از امیدواری را در دل دوستداران تاریخ گذشته تهران به وجود آورد؛ همه آنهایی كه در طول سال‌های گذشته شاهد تخریب بناهایی بودند كه سررشته هركدام به روزگاری می‌رسید كه حالا برای خیلی‌ها خاطره شده و می‌توانست به عنوان نشانی از همان دوران برای نسل‌های بعدی هم به یادگار بماند؛ اما در فاصله ارائه لایحه حفاظت از میراث معماری معاصر تهران توسط شهرداری به شورای شهر، روزشمار زندگی یكی دیگر از این خانه‌ها هم به پایان رسید.
میراث فرهنگی ورود کند
محمد سالاری، رئیس كمیسیون شهرسازی و معماری شورای اسلامی شهر تهران درهمین رابطه به ما می‌گوید: همان‌طور كه بناهای دارای ارزش برای ما مهم هستند و می‌بایستی صیانت شوند، توجه به قانون و حقوق عامه و حقوق خصوصی هم اهمیت دارد. اما واقعیت این است كه در بحث تخریب خانه‌های معماری معاصر، شهرداری تهران یا سایر شهرداری‌های كشور براساس قوانین در این خصوص نمی‌توانند ورود جدی داشته باشند، چراكه قانونگذار اختیار اظهار نظر در این باره را به میراث فرهنگی داده است.
سالاری در توضیح بیشتر می‌گوید: ما به عنوان شورای شهر و كمیسیون شهرسازی و معماری در این خصوص طرح‌هایی را پیشنهاد دادیم كه آخرین نمونه‌اش طرح صیانت از معماری ارزشمند معاصر تهران است، با این حال در همین طرح هم كه شهرداری را مكلف به ارائه لایحه كرده ایم، باز اجرای این لایحه منوط شده است به نظر میراث فرهنگی و گردشگری، چراكه در این موضوع آنها متولی هستندو نظرشان درباره واجد ارزش بودن یك بنا برای اجرام حكم مورد توجه قرار می‌گیرد.
ارزش معماری مورد نظر ثبتی‌ها نیست
در تهران، مخصوصا در منطقه‌هایی كه انگار از دل تاریخِ گذشته پا به این دهه گذاشته‌اند، هنوز خانه‌هایی با معماری خاص و ارزشمند زیاد است؛ خانه‌هایی كه بچه‌های گروه مطالعاتی تهران پلاك به پلاك خیلی‌هایشان را می‌شناسند؛ گروهی مطالعاتی كه از ده سال پیش كار عكاسی و مستندنگاری از آثار معماری معاصر تهران را انجام می‌دهند و به طور مشخص روی بناهای به جا مانده از دوره پهلوی اول و دوم یعنی سال‌های 1300 به بعد كار می‌كنند. بهانه‌ای كه باعث می‌شود پای صحبت‌های علیرضا مهیاری، مدرس معماری معاصر تهران و مسوول این گروه مطالعاتی بنشینیم و او از تب و تاب تخریب بناهای معماری معاصر بگوید كه در این چند وقت در تهران بیشتر شده؛ درست مثل همین خانه تقاطع خیابان ایتالیا و فلسطین، كه به گفته مهیاری، جزو خانه‌هایی است كه تخریبش دیده شده آن هم درحالی كه تعداد خانه‌های تخریب شده بسیار بیشتر است.
مهیاری به جام‌جم می‌گوید: بنای تقاطع خیابان فلسطین و ایتالیا، ثبت میراث نبوده، اما واجد ارزش شناخته شده و در نتیجه اجازه تخریب گرفته است، چراكه تنها بناهایی كه در میراث فرهنگی ثبت شده‌اند، اجازه تخریب ندارند.
این مدرس معماری معاصر تهران اما در ادامه صحبت‌هایش از جای خالی توجه به ارزش‌های معمارانه در ثبت بناها در میراث فرهنگی گلایه می‌كند و می‌گوید: بناهایی كه در تهران ثبت می‌شوند دوحالت دارند، یا این كه در این خانه یك اتفاق تاریخی افتاده، یا این كه برای شخص معتبری بوده است، درحقیقت در تهران بیشتر این خانه‌ها ثبت می‌شوند و ما كمتر بنایی داریم كه دلیل ثبت شدنش در میراث، مباحث معماری اش باشد؛ یعنی یا یك رویداد یا یك شخص باعث ثبت بنا می‌شود و متاسفانه بیشتر این بناهای ارزشمند معماری معاصر تهران، فاقد این دو فاكتور و فقط از نظر معماری منحصربه فرد و قابل‌توجه هستند.
ناتوانی میراث فرهنگی
ثبت این آثار با این كه برعهده میراث فرهنگی است، اما به گفته مهیاری، به خاطر كثرت آثار كار سختی است چراكه میراث فرهنگی نه توان این كار را دارد و نه آدم‌های متخصص مورد نیاز آن را.
مهیاری در توضیح بیشتر می‌گوید: برای صیانت از این آثار ما احتیاج داریم كه منافع همه گروه‌ها را در نظر بگیریم، حتی مالك این بناها را تا برای مالك بنا ارزش حفظ ملك بیشتر از تخریب و ساختن باشد. الان در مورد این بنای مشخص تقاطع خیابان فلسطین و ایتالیا، ما نه رویداد خاصی داریم نه آدم خاصی و تنها نكته معماری خاص آن است كه كار برادران مشاور مرجان است كه در یك دوره‌ای در تهران ساختمان‌های از نظر معماری با ارزشی طراحی كرده و ساخته‌اند. پس در مورد این ملك باید كاری می‌شد تا مالك به این نتیجه برسد كه اگر آن را تخریب نكند، از نظر اقتصادی بیشتر برد كرده تا تخریبش و این همان كاری است كه باید چند نهاد كنار هم انجام بدهند مثل خود میراث فرهنگی، شهرداری،
وزارت مسكن و....
مهیاری به عنوان یك معمار از ارتباط میراث فرهنگی با معماران با هدف دسترسی به سابقه و ارزش معماری این بنا و بناهای مشابه، اظهار بی‌اطلاعی می‌كند و با این حال می‌گوید شناسایی این بناها در تهران به یك عزم جدی نیاز دارد تا در نتیجه آن، گروه یا گروه‌هایی تشكیل شوند كه زیر نظر میراث یا به صورت غیرانتفاعی، شروع به مستندنگاری از آثار كنند. اتفاقی كه جای خالی اش در معماری معاصر ما دیده می‌شود.
جای خالی مستندنگاری قبل از تخریب
نتیجه تلاش 10 ساله بچه‌های گروه مطالعاتی تهران پلاك به پلاك حالا ایجاد یك بانك اطلاعاتی از مجموع خانه‌های معماری معاصر تهران است؛ بناهایی كه تعداد زیادی از آنها در همین مدت از دست رفته و حالا چیزی جز تصویر و چند پلان از نقشه آنها باقی نمانده. همین است كه حالا مهیاری پیشنهاد می‌دهد حداقل در شرایطی كه نمی‌توان جلوی تخریب این خانه‌ها را گرفت، قبل از تخریب از آنها مستندنگاری شود: «در تمام این سال‌ها پیشنهاد ما به شهرداری و شورای شهر این بود كه كمترین كار این است كه شما بیایید یك یك سازوكار قانونی ایجاد كنید كه اگر نمی‌توانید جلوی تخریب را بگیرید، به گروه‌های دغدغه مند اجازه بدهید كه به صورت قانونی این پروژه‌ها را قبل از تخریب مستند كنند.»
اتفاقی كه درباره خانه تقاطع خیابان ایتالیا و فلسطین، توسط آنها افتاده است و مهیاری درباره‌اش می‌گوید: ما با هزار بدبختی بعد از هماهنگی‌های شخصی با مالك قبل از تخریب وارد این خانه شدیم و پلانش راكشیدیم و حداقل الان خوشحالیم كه این مستندنگاری وجود دارد، چرا كه وقتی ساختمانی خراب می‌شود دیگر وجود ندارد و این طور نیست كه مثل یك فیلم آن را به عقب برگردانیم و دوباره از اول ببینیم.
از مهیاری درباره ویژگی خاص معماری بنای تخریب شده خیابان ایتالیا هم می‌پرسیم و او می‌گوید: واقعیت این است كه این بنا به خاطر ورودی شاخصش كه از بیرون ساختمان مشخص بود مشهور شده بود؛ یك ورودی بسیار جذاب درست سر نبش. اما وقتی داخلش رفتیم، دیدیم كه دیاگرام فضایی آن، هم سبك معماری مدرن را در خودش دارد و هم از مفاهیم معماری ایرانی استفاده كرده است، مثلا یك جایی حوض آب داشت و حركت‌هایی اینچنینی كه دو معماری را به هم پیوند داده بود و حالا متاسفانه اثری از آن معماری وجود ندارد.
میراث فرهنگی ورود کند
محمد سالاری، رئیس كمیسیون شهرسازی و معماری شورای اسلامی شهر تهران درهمین رابطه به ما می‌گوید: همان‌طور كه بناهای دارای ارزش برای ما مهم هستند و می‌بایستی صیانت شوند، توجه به قانون و حقوق عامه و حقوق خصوصی هم اهمیت دارد. اما واقعیت این است كه در بحث تخریب خانه‌های معماری معاصر، شهرداری تهران یا سایر شهرداری‌های كشور براساس قوانین در این خصوص نمی‌توانند ورود جدی داشته باشند، چراكه قانونگذار اختیار اظهار نظر در این باره را به میراث فرهنگی داده است.
سالاری در توضیح بیشتر می‌گوید: ما به عنوان شورای شهر و كمیسیون شهرسازی و معماری در این خصوص طرح‌هایی را پیشنهاد دادیم كه آخرین نمونه‌اش طرح صیانت از معماری ارزشمند معاصر تهران است، با این حال در همین طرح هم كه شهرداری را مكلف به ارائه لایحه كرده ایم، باز اجرای این لایحه منوط شده است به نظر میراث فرهنگی و گردشگری، چراكه در این موضوع آنها متولی هستندو نظرشان درباره واجد ارزش بودن یك بنا برای اجرام حكم مورد توجه قرار می‌گیرد.
ارزش معماری مورد نظر ثبتی‌ها نیست
در تهران، مخصوصا در منطقه‌هایی كه انگار از دل تاریخِ گذشته پا به این دهه گذاشته‌اند، هنوز خانه‌هایی با معماری خاص و ارزشمند زیاد است؛ خانه‌هایی كه بچه‌های گروه مطالعاتی تهران پلاك به پلاك خیلی‌هایشان را می‌شناسند؛ گروهی مطالعاتی كه از ده سال پیش كار عكاسی و مستندنگاری از آثار معماری معاصر تهران را انجام می‌دهند و به طور مشخص روی بناهای به جا مانده از دوره پهلوی اول و دوم یعنی سال‌های 1300 به بعد كار می‌كنند. بهانه‌ای كه باعث می‌شود پای صحبت‌های علیرضا مهیاری، مدرس معماری معاصر تهران و مسوول این گروه مطالعاتی بنشینیم و او از تب و تاب تخریب بناهای معماری معاصر بگوید كه در این چند وقت در تهران بیشتر شده؛ درست مثل همین خانه تقاطع خیابان ایتالیا و فلسطین، كه به گفته مهیاری، جزو خانه‌هایی است كه تخریبش دیده شده آن هم درحالی كه تعداد خانه‌های تخریب شده بسیار بیشتر است.
مهیاری به جام‌جم می‌گوید: بنای تقاطع خیابان فلسطین و ایتالیا، ثبت میراث نبوده، اما واجد ارزش شناخته شده و در نتیجه اجازه تخریب گرفته است، چراكه تنها بناهایی كه در میراث فرهنگی ثبت شده‌اند، اجازه تخریب ندارند.
این مدرس معماری معاصر تهران اما در ادامه صحبت‌هایش از جای خالی توجه به ارزش‌های معمارانه در ثبت بناها در میراث فرهنگی گلایه می‌كند و می‌گوید: بناهایی كه در تهران ثبت می‌شوند دوحالت دارند، یا این كه در این خانه یك اتفاق تاریخی افتاده، یا این كه برای شخص معتبری بوده است، درحقیقت در تهران بیشتر این خانه‌ها ثبت می‌شوند و ما كمتر بنایی داریم كه دلیل ثبت شدنش در میراث، مباحث معماری اش باشد؛ یعنی یا یك رویداد یا یك شخص باعث ثبت بنا می‌شود و متاسفانه بیشتر این بناهای ارزشمند معماری معاصر تهران، فاقد این دو فاكتور و فقط از نظر معماری منحصربه فرد و قابل‌توجه هستند.
ناتوانی میراث فرهنگی
ثبت این آثار با این كه برعهده میراث فرهنگی است، اما به گفته مهیاری، به خاطر كثرت آثار كار سختی است چراكه میراث فرهنگی نه توان این كار را دارد و نه آدم‌های متخصص مورد نیاز آن را.
مهیاری در توضیح بیشتر می‌گوید: برای صیانت از این آثار ما احتیاج داریم كه منافع همه گروه‌ها را در نظر بگیریم، حتی مالك این بناها را تا برای مالك بنا ارزش حفظ ملك بیشتر از تخریب و ساختن باشد. الان در مورد این بنای مشخص تقاطع خیابان فلسطین و ایتالیا، ما نه رویداد خاصی داریم نه آدم خاصی و تنها نكته معماری خاص آن است كه كار برادران مشاور مرجان است كه در یك دوره‌ای در تهران ساختمان‌های از نظر معماری با ارزشی طراحی كرده و ساخته‌اند. پس در مورد این ملك باید كاری می‌شد تا مالك به این نتیجه برسد كه اگر آن را تخریب نكند، از نظر اقتصادی بیشتر برد كرده تا تخریبش و این همان كاری است كه باید چند نهاد كنار هم انجام بدهند مثل خود میراث فرهنگی، شهرداری،
وزارت مسكن و....
مهیاری به عنوان یك معمار از ارتباط میراث فرهنگی با معماران با هدف دسترسی به سابقه و ارزش معماری این بنا و بناهای مشابه، اظهار بی‌اطلاعی می‌كند و با این حال می‌گوید شناسایی این بناها در تهران به یك عزم جدی نیاز دارد تا در نتیجه آن، گروه یا گروه‌هایی تشكیل شوند كه زیر نظر میراث یا به صورت غیرانتفاعی، شروع به مستندنگاری از آثار كنند. اتفاقی كه جای خالی اش در معماری معاصر ما دیده می‌شود.
جای خالی مستندنگاری قبل از تخریب
نتیجه تلاش 10 ساله بچه‌های گروه مطالعاتی تهران پلاك به پلاك حالا ایجاد یك بانك اطلاعاتی از مجموع خانه‌های معماری معاصر تهران است؛ بناهایی كه تعداد زیادی از آنها در همین مدت از دست رفته و حالا چیزی جز تصویر و چند پلان از نقشه آنها باقی نمانده. همین است كه حالا مهیاری پیشنهاد می‌دهد حداقل در شرایطی كه نمی‌توان جلوی تخریب این خانه‌ها را گرفت، قبل از تخریب از آنها مستندنگاری شود: «در تمام این سال‌ها پیشنهاد ما به شهرداری و شورای شهر این بود كه كمترین كار این است كه شما بیایید یك یك سازوكار قانونی ایجاد كنید كه اگر نمی‌توانید جلوی تخریب را بگیرید، به گروه‌های دغدغه مند اجازه بدهید كه به صورت قانونی این پروژه‌ها را قبل از تخریب مستند كنند.»
اتفاقی كه درباره خانه تقاطع خیابان ایتالیا و فلسطین، توسط آنها افتاده است و مهیاری درباره‌اش می‌گوید: ما با هزار بدبختی بعد از هماهنگی‌های شخصی با مالك قبل از تخریب وارد این خانه شدیم و پلانش راكشیدیم و حداقل الان خوشحالیم كه این مستندنگاری وجود دارد، چرا كه وقتی ساختمانی خراب می‌شود دیگر وجود ندارد و این طور نیست كه مثل یك فیلم آن را به عقب برگردانیم و دوباره از اول ببینیم.
از مهیاری درباره ویژگی خاص معماری بنای تخریب شده خیابان ایتالیا هم می‌پرسیم و او می‌گوید: واقعیت این است كه این بنا به خاطر ورودی شاخصش كه از بیرون ساختمان مشخص بود مشهور شده بود؛ یك ورودی بسیار جذاب درست سر نبش. اما وقتی داخلش رفتیم، دیدیم كه دیاگرام فضایی آن، هم سبك معماری مدرن را در خودش دارد و هم از مفاهیم معماری ایرانی استفاده كرده است، مثلا یك جایی حوض آب داشت و حركت‌هایی اینچنینی كه دو معماری را به هم پیوند داده بود و حالا متاسفانه اثری از آن معماری وجود ندارد.
