مدرسه‌سازی به سبک خیرین
سازمان نوسازی، توسعه و تجهیز مدارس با هدف گسترش فرهنگ مشارکت مردمی و بسترسازی برای جلب کمک آحاد مردم در مدرسه‌سازی قرار است طرح «آجر به آجر» را اجرایی کند. به باور مسؤولان این سازمان استفاده از مشارکت‌های کوچک مردمی در کنار بازوی حمایتی به نام انجمن خیرین مدرسه‌ساز می‌تواند از حجم بالای نیازهای این سازمان بکاهد. اما روش کار این انجمن در همه این سال‌ها چگونه بوده‌است و چه کمک‌هایی توانسته‌است در این حوزه داشته باشد؟
ساختاری که از دو دهه پیش به نام انجمن خیرین مدرسه‌ساز شکل گرفت برای تامین هزینه‌های مورد نیاز بیشتر روی افرادی تمرکز داشت که از توان مالی خوبی بهره‌مند بودند. این افراد با به عهده گرفتن ساخت چند مدرسه هزینه ساخت آن را به سازمان نوسازی می‌دادند و به این طریق در نهضت مدرسه‌سازی سهم عمده‌ای داشتند. گسترده شدن شبکه ساختاری این انجمن در همه این سال‌ها باعث شد تا حتی کمک‌های آنها سایه به سایه بودجه‌های دولتی در این راه موثر باشد.
آن‌طور که مهراله رخشانی‌مهر، معاون آموزش و پرورش و رئیس سازمان نوسازی، توسعه و تجهیز مدارس می‌گوید: «تاکنون ۳۰ هزار خیر مدرسه‌ساز در سراسر کشور عضو این مجمع هستند و تنها در سال گذشته از سوی خیران مدرسه‌ساز ۱۵۰۰ میلیارد تومان برای این منظور اهدا شده‌است.» در میانه آمارهای عنوان شده از سوی رخشانی‌مهر رقم قابل‌توجهی هم به چشم می‌خورد. او می‌گوید: «تخمین زده می‌شود که ۶۰ درصد کلاس‌های درس تحویلی امسال خیرساز باشد.» اما با این ساختار شبکه‌ای گسترده چه نیازی به مشارکت‌های خرد وجود دارد؟
قطره به قطره، آجر به آجر
متین شریفی، مسؤول اجرایی پویش آجر به آجر برای کاری که در طرح «آجر به آجر» قرار است اجرا شود پیشینه‌ای پژوهشی دارد. نکته‌هایی که هر چند وجه تفاوت‌های عمده این طرح با کاری که در انجمن خیرین مدرسه‌ساز در جریان است را نشان می‌دهد اما برخی از چالش‌های روش ابتدایی را هم برطرف می‌کند. از او درباره این نکته‌ها می‌پرسیم. این‌که چگونه می‌تواند جذب مشارکت‌های خرد مردمی چالش‌های گذشته را نداشته‌باشد؟ او به جام‌جم می‌گوید: «نکته این است که بالاخره افراد با تمکن مالی این‌چنینی و ذهنیت خیرانه محدود هستند. اما مهم‌تر از این محدودیت، فرهنگی است که می‌تواند جذب مشارکت‌های خرد مردمی در جامعه پیاده کند. این‌که مردم به این باور برسند که می‌توانند با پول کمی در ساخت یک مدرسه شریک شوند و برای این کار خیر حتما نیاز به پول کلانی ندارند.»
 نظام مکان‌یابی مدارس
مدرسه‌سازی هم تفاوتی با دیگر موارد ندارد و گذشت زمان تغییرات بسیاری در آن ایجاد کرده‌است. پیش‌ازاین مدارس در ایران معمولاً به‌صورت موسمی ساخته‌شده‌اند به این مفهوم که در یک دهه به‌عنوان‌مثال دهه 50 به یکباره چند صد مدرسه ساخته‌شده‌است و به همین دلیل ناگهان تعداد زیادی از این مدارس با پایان یافتن عمر مفیدشان نیاز به نوسازی یا حتی بازسازی دارند. در کنار آن طی همه این سال‌ها شاهد تغییر در بافت جمعیتی هم بوده‌ایم. در دهه‌هایی مهاجرت گسترده‌ای از سوی روستا به شهر انجام‌گرفته و سال‌های بعد هم شاهد مهاجرت معکوس بودیم. فارغ از همه اینها استانداردها و نیازهای مردمی در تمام این سال‌ها تغییرات گسترده‌ای داشته‌است. اگر درگذشته یک کلاس با چند نیمکت و یک‌تخته سیاه قابل بهره‌برداری می‌شد، اما در این زمانه
فضای الکترونیک و مجازی بحث مهم و قابل‌توجهی در ساخت مدارس است،‌ وضعیت فراگیری بیماری کرونا هم توجه جدی به موارد بهداشتی در این حوزه را طلب می‌کند. همه این موارد دربسته تحولی دیگری از زبان مهرا... رخشانی‌مهر عنوان‌شده‌است، بسته‌ای با عنوان «نظام مکان‌یابی مدارس». متین شریفی به این نکته هم اشاره می‌کند و می‌گوید: «پیش‌ازاین توجه صرف به ساخت مدارس و بی‌توجهی به سایر عوامل مؤثر در انتخاب مکان مناسب برای احداث مدارس جدید یکی از چالش‌هایی بوده که گاهی با صرف هزینه‌های گزاف در ساخت مدرسه بی‌تأثیر و حتی زیان‌آور بوده‌است. عدم توجه کافی به مساله تحولات جمعیتی، آمایش سرزمین و توسعه پایدار در ساخت و تجهیز مدارس از مشکلاتی بوده که کمتر به آن پرداخته می‌شده‌است.» ساخت مدارس در همجواری با کاربری‌های ناسازگار و مناطق حادثه‌خیز، مهاجرت در بعضی مناطق و رویارویی با مدارس بدون دانش‌آموز، برخوردار نبودن از عدالت آموزشی در برخی از مناطق استان، نداشتن توجه کافی به اقتضائات محیط‌های آموزشی و استاندارد سرانه زمین و فضا، ساخت‌وساز سلیقه‌ای فضاهای آموزشی و همچنین اتلاف امکانات و منابع اندک موجود از مصداق‌های این مشکلات است. در کنار اینها مساله جابه‌جایی جمعیتی هم از آن دسته موضوعاتی بوده که باعث شده در برخی مناطق ایران کلاس‌ها خالی از دانش آموزان باشد و در مناطقی کلاس‌ها با 40 دانش‌آموز تشکیل شود. موضوعی که اهمیت بسته تحولی نظام مکان‌یابی مدارس را بیشتر نشان می‌دهد.


گلریزان برای ساخت مدرسه
باور اشتباهی همواره وجود داشته‌است مبنی بر این‌که مدرسه‌سازی کار افراد با تمکن مالی بالاست؛ البته که رسوب چنین باوری هم بیراه نیست و همواره تصویری که از خیرین مدرسه‌ساز وجود داشته مملو از حضور چنین افرادی بوده‌است. متین شریفی هم می‌گوید: «همیشه فکر می‌شده که مدرسه‌سازی عنوان پرطمطراقی است که از عهده هرکسی برنمی‌آید، بنابراین نمی‌توان با خرده‌پول‌های معمولی اقدام به مدرسه‌سازی کرد.» برای زدودن این باور پویشی طراحی شد به نام «آجر به آجر» که به نوعی گروه‌های جهادی را به مسؤولان سازمان‌نوسازی پیوند می‌دهد؛ به این طریق که در کنار سازمان نوسازی در هر استانی یک گروه جهادی بومی هم معرفی شد که هدف نهایی آنها ساخت یک مدرسه سه‌کلاسه در منطقه محروم استان بود. متین شریفی به جام‌جم می‌گوید:‌ «ساخت مدارس سه‌کلاسه از جهتی مهم بود که به‌نوعی برای مردم و حتی سازمان‌های دولتی فرهنگ‌سازی صورت بگیرد. به این مفهوم که این باور را نشان بدهیم که می‌شود با پول‌های خرد هم مدرسه ساخت و این کار را بارها گروه‌های جهادی در مناطق محروم انجام دادند، چرا که این گروه‌ها ردیف بودجه و اعتبار ندارند.» این باور در فرهنگ غنی گذشته ما هم وجود دارد و آن‌طور که مسؤول اجرایی پویش آجر به آجر می‌گوید، فرمولش از همان باور سنت قدیمی ما به نام «گلریزان» پیاده شده‌است. او می‌افزاید:« همان فرمولی که در فرهنگ «گلریزان» میان مردم عادی جریان دارد حالا به‌صورت ساختاری و شبکه‌ای درآمده‌است. به این مفهوم که می‌توان ذره‌ذره در راه کمک به ساخت یک مدرسه شریک شد.» محسن حاجی‌میرزایی،
وزیر آموزش و پرورش هم بارها به موضوع فرهنگ‌سازی این طرح اشاره کرده‌است، این‌که شاید وجه فرهنگ‌سازی این طرح از وجه اعتباری آن هم پیشی بگیرد و از درجه اهمیت بالاتری برخوردار باشد. حاجی‌میرزایی در رابطه با طرح آجر و به آجر گفته بود: « برای ما بیش از ساخت مدرسه، این فرهنگ اهمیت دارد؛ مدرسه یک ساختمان نیست بلکه مدرسه یک فرهنگ و کانون تحول و عرصه آماده کردن انسان‌ها برای آینده است؛ همچنین فرهنگ کار خیر در تمام دنیا از باب مسؤولیت‌های اجتماعی برای بنگاه‌ها و مجموعه‌های بزرگ اقتصادی مطرح است.»