«جام‌جم» پژوهشهای محققان کشور درباره راهکارهای زودبازده برای کاهش آلودگی هوا را بررسی می‌کند
میانبرهای گذر از آلودگی‌هوا
همه ما به دیدن آن هاله خاکستری و کدری که پاییز هر سال در افق شهرهای بزرگ پیدایش میشود عادت کردهایم، ممکن است مشکلات تنفسیمان عود کند یا سردردهای مکرر را تجربه کنیم، اما تقریبا میدانیم این معضل تا پایان فصل سرد همراه‌مان است و ناچاریم تحملش کنیم. این در حالی است که خودروهای بسیاری از ما نقش غیرقابل انکاری در همین آلودگیها دارد و خودمان هم نمیدانیم. گرچه دانستن آن شاید خیلی فایدهای هم نداشته باشد وقتی قرار است برای رفع مشکل خودرو هزینههای قابل‌توجهی صرف کنیم که از پس آن برنمیآییم. در چنین شرایطی همه توجهها به سمت نهادها و دستگاه‌های اجرایی معطوف میشود که باید بتوانند با ایجاد آگاهی عمومی میان شهروندان و ارائه خدمات و راهکارهای کوتاه‌مدت و بلندمدت با این معضل مقابله کنند. اجرای بعضی از راهکارهای جلوگیری از تولید آلایندههای هوا ممکن است بسیار پرهزینه باشد؛ برای مثال استفاده از خودروها و اتوبوس‌های برقی در سطح گسترده و نوسازی ناوگان حمل‌و‌نقل و... نیازمند بودجههای بسیار کلان است اما راهکارهای دیگری هم هست که می‌تواند به طور موقت و با صرف هزینه کمتر، از بار آلودگی سهمگینی که مهمان پاییزه شهرهای بزرگ کشور است، کم کند. در این مطلب که چکیدهای از نظرات متخصصهای محیط‌‌زیست و ترافیک است به چند مورد از این راهکارها اشاره می‌کنیم.
به گزارش سازمان جهانی بهداشت ، تقریبا 3درصد مرگهای زودرس ناشی از سرطان ریه منتسب به ذرات معلق در مقیاس جهانی است. در بسیاری از شهرهای بزرگ ایران هم غلظت برخی از آلایندههای هوا به مراتب از استانداردهای ملی بالاتر است، به طوری که برآوردها نشان میدهد با احتساب تاثیر پدیده ریزگردها بیش از نیمی از جمعیت کل کشور در معرض آلودگی قرار دارند. بر اساس همین گزارش، خسارت آلودگی هوا بر سلامت شهروندان تهران حدود 2.3میلیارد دلار تخمین زده شده است که این میزان برای کل کشور به هفت‌میلیارد دلار می‌رسد. بنابراین به نظر می‌رسد رسیدگی به بحران آلودگی هوا یکی از مهم‌ترین وظایف دولتمردان است که باید برایش برنامهریزی مدون داشته باشند. این مسأله برای مردم نیز باید به صورت یک مطالبه عمومی و جدی تبدیل شود.
فیلترهای جاذب در برابر ذرات معلق
یکی از آلایندههای مهم هوا، ذرات معلق هستند که معمولا اتوبوس‌های دیزلی به مقدار قابل‌توجهی آن را تولید می‌کنند. در دنیای امروز، بهترین راه برای کاهش انتشار ذرات معلق، فیلترهای جاذب هستند. این فیلترها تا حدود 90درصد ذرات معلق را کاهش میدهند. نصب این فیلترها در اتوبوس‌های دیزلی شهری می‌تواند راهکاری کم‌هزینه و موثر در کاهش آلودگی‌هایی شهری باشد. با استفاده از این روش کشورهای سوئیس، آلمان، ایتالیا و فرانسه توانستهاند مقدار قابل‌توجهی از آلودگیهای شهرهای‌شان را کاهش دهند. سال‌های گذشته، 100دستگاه اتوبوس در شهر تهران به فیلترهای جاذب مجهز شدند. پس از نصب فیلترها و اندازهگیری شاخصهای مربوط به میزان ذرات معلق در شهر تهران مشخص شد این ذرات به طور چشمگیری در هوا کاهش یافتهاند. نکته اینجاست که هنوز اتوبوس‌های زیادی در کلانشهرهای ایران به این نوع فیلترها مجهز نشدهاند، در حالی که با همین راهکار می‌توان میزان آلودگیهای شهری را تا حد خوبی کاهش داد.
نصب کاتالیست در تاکسی‌ها در انتظار حمایت مالی دولت
تاکسی‌ها از مهم‌ترین روشهای حمل‌و‌نقل درونشهری به حساب میآیند و جزو منابع متحرک آلاینده هوا هستند که صرفا با نوسازی آنها و نصب کاتالیست‌های باکیفیت می‌توان میزان آلودگیشان را کاهش داد. این کاتالیستها در زمان تولید روی خودروها نصب میشوند و ابتدا بازدهی خوبی در پایین آوردن میزان آلایندهها دارند اما با گذشت زمان و میزان پیمایش خودروها، میزان بازدهی این کاتالیستها کم میشود. عمر متوسط کاتالیستها در خودروهای بنزینی حدودا بین چهارپنج سال است اما در بین تاکسی‌ها این عدد به دلیل پیمایش بسیار‌زیاد، به زیر پنج‌سال می‌رسد. شاید نوسازی تاکسی‌ها هزینه بالایی داشته باشد اما تعویض این کاتالیستها هزینه خیلی کمی دارد و با همین روش نسبتا کم‌هزینه و بیدردسر می‌توان در کاهش آلودگی هوای کلانشهرها تاثیر جدی گذاشت. از آنجا که 4درصد از انتشار آلایندههای گازی و بیش از 2درصد از انتشار ذرات معلق در شهر تهران، ناشی از تاکسیهاست، می‌توان نتیجهگیری کرد که نصب کاتالیست روی این خودروها تا چه اندازه موثر خواهد بود. در صورتی که دولت برنامههای حمایتی برای صاحبان خودروهای عمومی و تاکسی‌ها داشته باشد و بتواند کمک هزینه قابل‌توجهی را برای تهیه کاتالیست به آنها بدهد و مردم را برای استفاده از آن ترغیب و تشویق کند احتمالا می‌توان امیدوار بود آلایندگی تاکسی‌ها تا حد خوبی کاهش پیدا کند. گفتنی است براساس بند 2-1 تصویب‌نامه‌ای درخصوص دستگاه‌های اجرایی برای مقابله با آلودگی هوا در سال 93 مصوب و وزارت کشور برای تعویض کاتالیست‌های خودروهای عمومی مکلف شده است.
مدیریت ترافیک و قوانین کارآمد؛ راه‌حلی کم‌هزینه
انتشار آلایندهها غیر از عواملی که بر اثر فرسودگی و غیراستاندارد بودن وسایل نقلیه ایجاد میشود، عاملهای دیگری هم دارد. از مهم‌ترین آنها مقدار پیمایش خودروها و اتوبوسهاست. در حقیقت هرقدر بتوان پیمایش سفرهای درونشهری را کوتاه‌تر کرد میزان تولید آلایندهها هم کاهش مییابد. به همین علت مدیریت ترافیک در سطح کلانشهرها بسیار اهمیت پیدا می‌کند. آمارها نشان میدهد در کلانشهرها دو بازه زمانی ابتدای صبح بین ساعت‌های 7 تا 8 و عصر بین ساعت‌های 4 تا 5 اوج بار ترافیک شهری است، بنابراین در این بازهها میزان انتشار آلایندهها بسیار افزایش پیدا می‌کند. مدیریت ترافیک اگر به درستی و با قوانین مدون اجرایی شود، می‌تواند بخشی از سفرهای درونشهری را به ساعات دیگری منتقل کند. روشهای سادهای برای این کار وجود دارد که از بین آنها می‌توان به شناورسازی ساعات شروع و پایان کاری کارمندان دولتی، ممنوعیت تردد کامیونهای حمل موادغذایی و سوخت در ساعت‌های اولیه صبح و تعطیلی مدارس در روزهای اوج آلودگی هوا اشاره کرد. از دیگر موارد مهم در ایجاد گرههای ترافیکی شهرها، چراغهای راهنمایی و رانندگی است که متاسفانه در برخی شهرهای کشور وضعیت مطلوبی ندارند و زمانبندی و جهت چراغ با جریان ترافیک همخوانی ندارد. تخلفاتی مثل گردش به چپ، پارک دوبله، پارک در حاشیه خیابانهای اصلی و پرتردد هم میتوانند به ایجاد گرههای ترافیکی دامن بزنند. همه این موارد نیاز به اعمال قوانین سختگیرانه و جدی دارد که به طور غیرمستقیم نقش موثری در کاهش آلودگی هوا خواهد داشت.
خودروها و اتوبوسها؛ مهم‌ترین آلایندههای هوای تهران
متخصصانی که راهکارهای موقتی را با نیت خروج از بحران آلودگی هوا و کاهش عواقب آن ارائه کردهاند، با دقت، عوامل ایجاد این آلودگی و سهم هرکدام از این عوامل را بررسی کردهاند. پس از این تحقیق و بررسی مفصل، با تحلیل این‌که چه روشهایی، توجیه فنی مناسب‌تری دارد راهکار پیشنهاد کردهاند اما این روشها باید به صورت دستورالعملهای اجرایی از سوی نهادها و دستگاه‌های مربوط در تمام کشور اجرایی شود، در غیر این صورت کارایی لازم را نخواهد داشت. قبل از هر چیزلازم است بدانیم چه منابعی بیشترین میزان و سهم انتشار آلاینده را دارند. شاید عجیب به نظر برسد ولی براساس آمار منتشر شده از سوی شرکت کنترل کیفیت هوای تهران در سال 1396، بیشترین آلودگی مربوط به منابع متحرک بوده است، یعنی همان خودروهای شخصی، اتوبوسها و موتورسیکلتها. سهم این منابع در تولید آلایندههای گازی به حدود 82درصد می‌رسد و تقریبا 572هزار و 605 تن گاز آلوده را به جو وارد می‌کنند. پس از آن نیروگاهها با 5.3درصد و پالایشگاه با 4.1درصد در ردیف دوم و سوم منابع آلاینده گازی قرار میگیرند.
برگرفته از پژوهش اخیر دفتر مطالعات زیربنایی مجلس شورای اسلامی
مریم ملی - گروه دانش و سلامت
فیلترهای جاذب در برابر ذرات معلق
یکی از آلایندههای مهم هوا، ذرات معلق هستند که معمولا اتوبوس‌های دیزلی به مقدار قابل‌توجهی آن را تولید می‌کنند. در دنیای امروز، بهترین راه برای کاهش انتشار ذرات معلق، فیلترهای جاذب هستند. این فیلترها تا حدود 90درصد ذرات معلق را کاهش میدهند. نصب این فیلترها در اتوبوس‌های دیزلی شهری می‌تواند راهکاری کم‌هزینه و موثر در کاهش آلودگی‌هایی شهری باشد. با استفاده از این روش کشورهای سوئیس، آلمان، ایتالیا و فرانسه توانستهاند مقدار قابل‌توجهی از آلودگیهای شهرهای‌شان را کاهش دهند. سال‌های گذشته، 100دستگاه اتوبوس در شهر تهران به فیلترهای جاذب مجهز شدند. پس از نصب فیلترها و اندازهگیری شاخصهای مربوط به میزان ذرات معلق در شهر تهران مشخص شد این ذرات به طور چشمگیری در هوا کاهش یافتهاند. نکته اینجاست که هنوز اتوبوس‌های زیادی در کلانشهرهای ایران به این نوع فیلترها مجهز نشدهاند، در حالی که با همین راهکار می‌توان میزان آلودگیهای شهری را تا حد خوبی کاهش داد.
نصب کاتالیست در تاکسی‌ها در انتظار حمایت مالی دولت
تاکسی‌ها از مهم‌ترین روشهای حمل‌و‌نقل درونشهری به حساب میآیند و جزو منابع متحرک آلاینده هوا هستند که صرفا با نوسازی آنها و نصب کاتالیست‌های باکیفیت می‌توان میزان آلودگیشان را کاهش داد. این کاتالیستها در زمان تولید روی خودروها نصب میشوند و ابتدا بازدهی خوبی در پایین آوردن میزان آلایندهها دارند اما با گذشت زمان و میزان پیمایش خودروها، میزان بازدهی این کاتالیستها کم میشود. عمر متوسط کاتالیستها در خودروهای بنزینی حدودا بین چهارپنج سال است اما در بین تاکسی‌ها این عدد به دلیل پیمایش بسیار‌زیاد، به زیر پنج‌سال می‌رسد. شاید نوسازی تاکسی‌ها هزینه بالایی داشته باشد اما تعویض این کاتالیستها هزینه خیلی کمی دارد و با همین روش نسبتا کم‌هزینه و بیدردسر می‌توان در کاهش آلودگی هوای کلانشهرها تاثیر جدی گذاشت. از آنجا که 4درصد از انتشار آلایندههای گازی و بیش از 2درصد از انتشار ذرات معلق در شهر تهران، ناشی از تاکسیهاست، می‌توان نتیجهگیری کرد که نصب کاتالیست روی این خودروها تا چه اندازه موثر خواهد بود. در صورتی که دولت برنامههای حمایتی برای صاحبان خودروهای عمومی و تاکسی‌ها داشته باشد و بتواند کمک هزینه قابل‌توجهی را برای تهیه کاتالیست به آنها بدهد و مردم را برای استفاده از آن ترغیب و تشویق کند احتمالا می‌توان امیدوار بود آلایندگی تاکسی‌ها تا حد خوبی کاهش پیدا کند. گفتنی است براساس بند 2-1 تصویب‌نامه‌ای درخصوص دستگاه‌های اجرایی برای مقابله با آلودگی هوا در سال 93 مصوب و وزارت کشور برای تعویض کاتالیست‌های خودروهای عمومی مکلف شده است.
مدیریت ترافیک و قوانین کارآمد؛ راه‌حلی کم‌هزینه
انتشار آلایندهها غیر از عواملی که بر اثر فرسودگی و غیراستاندارد بودن وسایل نقلیه ایجاد میشود، عاملهای دیگری هم دارد. از مهم‌ترین آنها مقدار پیمایش خودروها و اتوبوسهاست. در حقیقت هرقدر بتوان پیمایش سفرهای درونشهری را کوتاه‌تر کرد میزان تولید آلایندهها هم کاهش مییابد. به همین علت مدیریت ترافیک در سطح کلانشهرها بسیار اهمیت پیدا می‌کند. آمارها نشان میدهد در کلانشهرها دو بازه زمانی ابتدای صبح بین ساعت‌های 7 تا 8 و عصر بین ساعت‌های 4 تا 5 اوج بار ترافیک شهری است، بنابراین در این بازهها میزان انتشار آلایندهها بسیار افزایش پیدا می‌کند. مدیریت ترافیک اگر به درستی و با قوانین مدون اجرایی شود، می‌تواند بخشی از سفرهای درونشهری را به ساعات دیگری منتقل کند. روشهای سادهای برای این کار وجود دارد که از بین آنها می‌توان به شناورسازی ساعات شروع و پایان کاری کارمندان دولتی، ممنوعیت تردد کامیونهای حمل موادغذایی و سوخت در ساعت‌های اولیه صبح و تعطیلی مدارس در روزهای اوج آلودگی هوا اشاره کرد. از دیگر موارد مهم در ایجاد گرههای ترافیکی شهرها، چراغهای راهنمایی و رانندگی است که متاسفانه در برخی شهرهای کشور وضعیت مطلوبی ندارند و زمانبندی و جهت چراغ با جریان ترافیک همخوانی ندارد. تخلفاتی مثل گردش به چپ، پارک دوبله، پارک در حاشیه خیابانهای اصلی و پرتردد هم میتوانند به ایجاد گرههای ترافیکی دامن بزنند. همه این موارد نیاز به اعمال قوانین سختگیرانه و جدی دارد که به طور غیرمستقیم نقش موثری در کاهش آلودگی هوا خواهد داشت.
خودروها و اتوبوسها؛ مهم‌ترین آلایندههای هوای تهران
متخصصانی که راهکارهای موقتی را با نیت خروج از بحران آلودگی هوا و کاهش عواقب آن ارائه کردهاند، با دقت، عوامل ایجاد این آلودگی و سهم هرکدام از این عوامل را بررسی کردهاند. پس از این تحقیق و بررسی مفصل، با تحلیل این‌که چه روشهایی، توجیه فنی مناسب‌تری دارد راهکار پیشنهاد کردهاند اما این روشها باید به صورت دستورالعملهای اجرایی از سوی نهادها و دستگاه‌های مربوط در تمام کشور اجرایی شود، در غیر این صورت کارایی لازم را نخواهد داشت. قبل از هر چیزلازم است بدانیم چه منابعی بیشترین میزان و سهم انتشار آلاینده را دارند. شاید عجیب به نظر برسد ولی براساس آمار منتشر شده از سوی شرکت کنترل کیفیت هوای تهران در سال 1396، بیشترین آلودگی مربوط به منابع متحرک بوده است، یعنی همان خودروهای شخصی، اتوبوسها و موتورسیکلتها. سهم این منابع در تولید آلایندههای گازی به حدود 82درصد می‌رسد و تقریبا 572هزار و 605 تن گاز آلوده را به جو وارد می‌کنند. پس از آن نیروگاهها با 5.3درصد و پالایشگاه با 4.1درصد در ردیف دوم و سوم منابع آلاینده گازی قرار میگیرند.
برگرفته از پژوهش اخیر دفتر مطالعات زیربنایی مجلس شورای اسلامی
مریم ملی - گروه دانش و سلامت
