و نخواهیم مگس از سرانگشت طبیعت بپرد
کاشت بذرها و برداشت محصولات متنوع گیاهی از زمینها، روزی زندگی همه ما انسانها را تغییر داد. تا قبل از آن یافتن غذا برای انسان به معنی درگیری با حیوانات درنده و مرارتهای فراوان بود. افزایش جمعیت و نحوه استفاده انسان از زمینهای کشاورزی به مرور زمان باعث شد خطراتی برای سیارهمان ایجاد شود. تحقیقات تازه نشان میدهد که تغییرات آب وهوایی بهسرعت در حال تبدیل شدن به تهدیدی بزرگ برای تنوعزیستی در زمین است. تبدیل دریا و زمین به زمین کشاورزی، زیاده روی در ماهیگیری، قطع درختان و شکار و تجارت حیاتوحش مخربترین رفتارهای انسان تا به امروز بوده است که چون در مقیاسهای گسترده و بیش از توان طبیعت انجام شده نظم سیاره خاکیمان را برهم زده است. این تغییرات در زندگی انواع گونه های جانوری هم تاثیر گذاشته است. با اینکه تعداد مناطق حفاظتشده در سراسر جهان طی 10سال گذشته افزایش داشته است اما تعداد گونه ها همچنان رو به کاهش است، علتش هم این بوده که حفاظت در مناطقی که نیاز بوده صورت نگرفته است و اگر با همین فرمان پیش برویم احتمالا در سالهای آینده تعداد قابلتوجهی از گونه های گیاهی و جانوری منقرض خواهند شد. سؤال اینجاست این انقراضها چه تاثیری در زندگی ما دارند و با چه روشهایی میتوان سد راه موج انقراضها شد؟
انقراض با سرعت 1000برابر دوره تکامل
استوارت پیم، بومشناس دانشگاه دوک در دورهام معتقد است: «انسانها با سرعتی حدود هزار برابر سریعتر از آنچه در طول تکامل وجود داشت، گونههای جانوری و گیاهی را به سمت انقراض سوق میدهند. »
بحران تنوعزیستی در جهان از زمانی آغاز شده که یکچهارم همه گونههای گیاهی و جانوری بهدلیل تغییرات آبوهوا و آلودگیهای مختلف در معرض خطر انقراض قرار دارند. در مذاکره تازهای که بین وزرا و مسئولان 190 کشور مختلف جهان در اجلاس تنوعزیستی سازمان ملل COP15 در مونترال کانادا صورت گرفت، متخصصان محیطزیست تلاش کردند تا همه را از وضعیت بحرانی حیاتوحش و گیاهان باخبر کنند. این اجلاس که از 16آذر/7 دسامبر شروع شده و تا 28 آذر/ 19دسامبر ادامه دارد قرار است اهداف مشخصی برای کشورها تعیین کند تا اقدامات لازم برای حفظ 30درصد از گونههای زنده کره زمین تا سال 2030 انجام بگیرد. بخشی از این اقدامات در حوزه کاهش آلودگی مواد غذایی و کاهش استفاده از کودهای نیتروژندار در زمینهای کشاورزی است.
مرجانها و دوزیستان بیش از بقیه در خطرند
از میان همه گونههایی که خطر انقراض آنها را تهدید میکند، دوزیستان و صخرههای مرجانی مهمترین گونهها هستند. این در حالی است که تبلیغات عمومی سازمانهای محیطزیست کشورها بیشتر درباره گونههای دیگری است که بیشتر در بین مردم محبوب هستند. ارزیابیها نشان میدهد که بیشتر از 40 درصد از دوزیستان در معرض خطر انقراض قرار دارند. در این بین وضعیت وزغها از بقیه بدتر است. برخی پیشبینیهای علمی میگفت احتمالا وزغها تا سال 2000 منقرض میشود، علتش هم این بود که گروهی از متخصصان به سرپرستی میرزاکوسرینی، جانورشناس دانشگاه اندونزی با مطالعه روی دوزیستان مختلف به این نتیجه رسیده بود که بیماری قارچی دوزیستان جهان را در معرض خطر قرار داده است. او معتقد بود که گرمتر شدن کرهزمین باعث شیوع قارچها میشود، این قارچ در بدن دوزیستان باعث برهمخوردن نظم زمانی برخی رفتارها میشود؛ برای مثال زمان تولیدمثل آنها را تحتتاثیر قرارمیدهد و آنها را نسبت به تغییرات محیطی آسیبپذیرتر میکند. گرچه وزغها هنوز بهطور کامل منقرض نشدهاند اما تحقیقات جدید نشان میدهد که آنها بیش از بقیه گونهها در معرض خطر انقراض هستند.قربانی دیگر این تغییرات آبوهوایی مرجانها هستند. گرم شدن زمین و بالا رفتن دمای آب اقیانوسها صخرههای مرجانی در سراسر جهان آسیب جدی دیدهاند. در دورهای 9 ساله تا سال 2018، تقریبا 14درصد از مرجانهای جهان از بین رفتهاند.
انقراض گونهها چه پیامدهایی دارد؟
در مواجهه با خطر انقراض گونههای مختلف، سؤالی که برای خیلیها پیش میآید این است که حالا فرض کنیم فلان وزغ در محیطزیست وجود نداشته باشد این چه تاثیری در زندگی ما دارد؟ همه ما در کتابهای درسی دوران مدرسه، چرخهای را دیدهایم که در آن انواع و اقسام گونههای جانوری وجود دارند و هریک از دیگری تغذیه میکنند و خودشان هم غذای شکارچی قویتر از خود میشوند. این سیر طبیعی در طبیعت تا زمانی دچار اختلال نمیشود که تعدادی که از هر گونه از بین میروند با تعداد متولد شده متناسب باشد اما وقتی دمای هوا از آنچه بهطور میانگین برای زندگی گونههای مختلف لازم بوده بالاتر میرود، مسلما امکان دسترسی به غذا و شکار موجودات دیگر هم کاهش پیدا میکند. به این ترتیب بخشهای مختلف این چرخه دچار اشکال میشوند و آسیبهای آن خیلی زود دامان دیگر گونهها را هم خواهد گرفت. با این حال شهید نعیم، بومشناس دانشگاه کلمبیا در نیویورک میگوید: «پیشبینی اینکه حذف هر گونه دقیقا چه تاثیری در طبیعت دارد نیازمند این است که بدانیم گونهها در زیستبومی خاص مثل جنگلهای بارانی چه عملکردهایی دارند. مثلا زیستبومی که تنوعزیستی کمتری دارد برای تبدیل به زیستتوده یا بیومس (Biomass) مناسب نیستند. چون در چنین جنگلهایی، تجزیه و بازیافت مواد زیستی و مواد مغذی به اندازه کافی سریع انجام نمیشود. مطالعات نشان میدهد که موجودات مرده در جنگلی که تنوعزیستی بالایی دارد خیلی زود تجزیه میشوند و مواد مغذی آنها بازیافت میشود در حالی که زیستبومهایی که تنوعزیستی کمی دارند در برابر تغییرات انعطافپذیر نیستند.» او معتقد است که اگر بخشهای کوچکی از یک مجموعه را از دست بدهیم سامانه دیگر مثل سابق کار نمیکند و قوی نخواهد بود به همین دلیل است که حفظ هر گونه در طبیعت بسیار مهم است.
افزایش بیماریها نتیجه انقراض گونهها
از مهمترین اتفاقاتی که در طبیعت و درون هر زیستبومی رخ میدهد پاکسازی آب است. زیستبومی که پویاست و تنوعزیستی خوبی در آن جریان دارد، آب مناسبی را برای گونههای مختلف فراهم میکند که میتواند از گسترش بیماریها به انسان جلوگیری کند. کوسرینی میگوید بیشتر دوزیستان حشراتی را میخورند که اغلب آفت محسوب میشود مثل سوسکها، موریانهها و پشهها. تحقیقات نشان میدهد در مناطقی از آمریکای مرکزی که جمعیت دوزیستان از بین رفته، بیماری مالاریا افزایش داشته است. به این دلیل که با کم شدن جمعیت دوزیستان، پشههای مالاریا زیاد میشود و مردم شروع به استفاده آفتکشهای بیشتری برای کشتن آنها میکنند.
راهکارهایی برای حفاظت از تنوعزیستی
ریشهکن کردن گونههای مهاجم یکی دیگر از روشهای حفاظتی مهم است و پیشنویس چارچوب معاهده درحال حاضر، خواستار برقراری تعادل در جمعیت این گونههاست. تخمینها نشان میدهد که شکارچیان مهاجم، مانند گربهها و موشها، مسئول بیش از نیمی از انقراض پرندگان، پستانداران و خزندگان هستند. بنابراین لازم است تا درباره نحوه مواجهمان با این حیوانات آموزشهای تازهای ببینیم و اقداماتی را انجام دهیم که به نفع کل طبیعت و انواع گونهها باشد نه فقط برای حفظ گونهای خاص. در کنار این مورد، کنترل دمای کره زمین با صرفهجویی در منابع انرژی و استفاده از حملونقل عمومی میتواند مهمترین راهکارهای اجرایی برای کشورها باشد. وضعیت سیاره زمین بحرانی است و این لحظات آخرین فرصت ما برای عملکرد صحیح است.
منبع: nature.com
مریم ملی - گروه دانش و سلامت