علی رستگار- تاثیر معماری حرم‌های مطهر و ویژگی‌های آن بر زائران غیرقابل انکار است و نقش بسزایی در تشدید معنویت و تعلق خاطر آنها دارد. حالا اگر این ویژگی‌ها با دانسته‌ها و مطالعات زائران از ائمه بزرگواری که در این حرم‌ها آرمیده‌اند، ترکیب شود، تاثیرات بیشتری هم وجود خواهد داشت. یکی از بهترین مصداق‌ها و شاید منحصربه‌فردترین آنها حرم عسکریین است؛ چرا که این حرم تنها مدفن امام هادی(ع) و امام حسن عسکری(ع) نیست و خانه و محل زندگی این بزرگواران هم بود. از این‌رو زائرانی که به حرم عسکریین مشرف می‌شوند، احساس می‌کنند مهمان این امامان هم هستند.
 به عنوان مرمتگر حرم‌های مطهر نجف و سامرا و متخصص این حوزه از معماری، کمی از سیر تاریخی حرم عسکریین بگویید، به‌ویژه درباره پیوند میان خانه و زیارتگاه و حرم که در این مورد به‌خصوص اتفاق افتاده و مثال‌زدنی است.‌
اول خوشحالم که پیگیر این موضوع هستید، چون موضوعی است که معمولا مغفول واقع می‌شود. اگر بخواهم آن سیر تاریخی را خیلی خلاصه عرض کنم، باید بگویم حضرت امام هادی(ع) به اجبار به سامرا دعوت شدند. روزهای اول هم ایشان را در یک کاروانسرای بسیار نامطلوبی بیرون از شهر نگه داشته بودند. بعد از مدتی مجموعه خانه‌هایی را برای خودشان و اهل بیت و اطرافیان خریداری می‌کنند. به نقلی ایشان این خانه‌ها را از یکی از وکلای متوکل خریدند.
 در جایی نوشته شده که ایشان این خانه را از یک فرد نصرانی خریداری کردند. این ربطی به ماجرا دارد؟
فارغ از این مساله، آن خانه‌ها ابتدا محل زندگی حضرات بود و بعد هم شهادت آنها اتفاق افتاد و هر دو بزرگوار در همین خانه دفن شدند. مسلم آن است که حرم امروز با خانه حضرت امام هادی(ع) تطابق دارد و از لحاظ مکانی، همان محل است. این خانه محل زندگی سه امام شیعه است.حرم سامرا را خانه پدری می‌نامند. این حرم خانه امام زنده و حاضر، حضرت حجت(عج) است. همین موضوع حرم سامرا را منحصربه‌فرد می‌کند، چون همه حرم‌های دیگر مثل نجف، کربلا، کاظمین، مدفن و مشهد هستند و هیچ‌گاه خانه نبودند. این را مطمئن هستیم که حضرات در خانه خودشان دفن شدند. مساله این است کالبدی که ما امروز می‌بینیم مربوط به چه دوره‌ای است و چه تطابقی با آن خانه اصیل دارد. این حرم در دوره‌هایی تخریب و بازسازی شده است. حرم سامرا مشابه دیگر حرم‌ها دوره‌های بازسازی متعددی دارد که یکی از آنها در قرن ششم و هفتم هجری قمری اتفاق افتاد؛ در زمان یکی از خلفای عباسی به نام الناصرلدین‌ا... که بیش از 40سال حکومت کرد و شیعه و ارادتمند ائمه بود. حتی در آن مقطع، ما آثاری از آن دوره تاریخی را در خود حرم و در سرداب غیبت داشتیم، از جمله یک مشبک چوبی که تاریخ 606 هجری قمری و اسم الناصرلدین‌ا... روی آن به چشم می‌خورد. بعد از انفجارهای حرم، این مشبک آسیب‌هایی دید و از حدود 10سال قبل هم آن را برداشتند و داخل جعبه‌هایی نگهداری می‌کنند اما این‌که کجا من از آن اطلاعی ندارم.
 آیا ضریح این حرم در سال‌های دور از چوب ساج بود؟
ساج، چوب بسیار مقاوم و محکمی است و استفاده از آن برای ساخت ضریح مرسوم بود. ضمن این‌که همین ضریح‌هایی که الان در همه حرم‌ها وجود دارد هم از چوب است. چوب‌های خیلی باکیفیتی هستند که با روکش مس پوشیده می‌شوند.
 یعنی زائر متوجه آن نمی‌شود.
بله، فقط اگر امکانش باشد و زائر داخل ضریح و سقف آنها را ببیند، معمولا یک منبت چوبی بسیار پرنقش می‌بیند و متوجه ساختار چوبی آن می‌شود. خلاصه، به‌جز آن بازسازی که اشاره کردم، شواهد دیگری هم مربوط به اوایل قرن هفتم هجری قمری تا همین چند وقت پیش داشتیم که از نظر اثبات اصالت کالبد بنا مهم هستند. اثبات اصالت کالبدی بنا دلالت بر اصالت عملکردی آن بنا دارد. یعنی وقتی ما می‌توانیم تاریخ یک بنای مذهبی را ببریم و به قرن ششم یا هفتم برسانیم، مقصودمان این است که اصالت کالبدی نشان می‌دهد عملکردی که بر این کالبدمترتب بوده هم اصیل است. یعنی این کالبد برای این عملکرد شکل گرفته است. این نشان می‌دهد در همان قرن شش و هفت هم حرم حضرات در دنیای اسلام محترم بوده است که یک خلیفه عباسی  گرچه شیعه بوده، تعمیراتی انجام داده است و این شواهد کالبدی از بهترین اسناد اصالت و حقانیت شیعه هستند. مقام صاحب‌الامر در حرم سامرا، یک مسجد یادمانی است که روی سرداب غیبت ساخته شد. در دوره‌های بعد مثل صفویه هم تغییرات زیادی در حرم صورت می‌گیرد. اما آنچه ما امروز در حرم سامرا مشاهده می‌کنیم، از گنبد، ایوان ها، رواق پیرامونی تا حتی گنبد مسجد مقام صاحب‌الامر، قاجاری است. درواقع هیات امروزی حرم، قاجاری است. حتی آن هیات قاجاری هم در مداخلات اخیر و در دوره صدام مخدوش شده است. به‌طور مصداقی عرض کنم که کف حرم زمان ناصرالدین‌شاه، در قیاس با کف حرم امروز، حدود یک متر و 10سانتی‌متر با هم اختلاف دارند. همچنین ایوان‌هایی بتونی به سه ضلع جنوبی، شرقی و غربی اضافه شدند.
 دلیل این اختلاف سطح چیست؟
در دوره‌های مختلف که می‌خواهند کف حرم را سنگفرش و مرتب کنند، عموما کف‌های قبلی را جمع نمی‌کنند. بلکه روی همان کف قبلی، کف جدیدی را اجرا می‌کنند. رعنایی این طاق‌ها از دوره قاجار تاکنون یک متر و 10سانت کوتاه شده است. این عدد کمی نیست و کل آن تناسبات را مخدوش می‌کند.
 در مجموع تاثیرات معماری حرم‌های مطهر، چقدر در تشدید حس و حال زائران نقش دارد؟
معماری قطعا در حس و حال زائران تاثیر دارد. در گذشته وقتی معماران سنتی ما می‌خواستند خانه‌ای را قیمت‌گذاری کنند، می‌پرسیدند خشت این خانه را در چه فصلی زدید و در چه فصلی بنا را ساختید؟ مزد کارگران را چطور می‌دادید؟ رعایت حال همسایه‌ها را می‌کردید یا نه؟ فراوان سؤالاتی از این جنس داشتند که یک خانه را نه فقط براساس کمیات، بلکه براساس کیفیات هم ارزشگذاری می‌کردند. حرم‌ها براساس سابقه تاریخی ما عموما فضاهایی هستند که در زمینه ساخت‌شان، علاوه بر هندسه غنی و عالی و کمیات بی‌نظیر، کیفیات ساخت و روند آن و رعایت حقوق انسان‌های درگیر در امر ساخت‌وساز نیز به‌شدت رعایت شده است. کسانی که در گذشته متولی ساخت و توسعه حرم‌ها بودند، حواس‌شان به این بود که دارند یک اتفاق ماندگار را در تاریخ رقم می‌زنند. برهمین اساس در این خصوص، بسیار دقت و ظرافت صورت می‌گرفت. برای همین وقتی امروز شما به حرم مشرف می‌شوید، می‌بینید که آنجا احساس آرامش دارید. یعنی کالبد، کالبدی است که چه از نظر کمیات معماری و چه از نظر کیفی، در بهترین حالت ممکن خود است و همه مسائل در آن رعایت شده است. انسان به مواد پیرامون خود دل‌بسته و وابسته می‌شود. وقتی ما با بنایی مواجهیم که در یک دوره بسیار طولانی شاهد بهترین حالات انسان‌هاست، نمی‌توانیم تاثیرات آن را نادیده بگیریم. انسان‌ها به حرم‌های مطهر مشرف می‌شوند و عبادت و رازونیاز می‌کنند و به انسانی‌ترین و معنوی‌ترین حالات انسان‌ها مشغول می‌شوند. این کالبد همه این حالات و معنویات را در خودش ثبت و ضبط و به بعدی‌ها هم منتقل می‌کند. اگر این مساله نبود که ما روایت داریم که می‌گوید: «امام، در قلب شیعه است.» پس چرا انسان به حرم برود؟ وقتی امام، درون شماست، چه نیازی به حرم رفتن دارید؟ اما این کالبدها و این حرم‌ها مثل یک سکوی پرتاب و محمل هستند. برقراری ارتباط با عالم بالا از طریق واسطه سهل‌تر است. امام خود واسطه این ارتباط است و حرم او بهترین مکان برای شکل‌گیری این رابطه. بر همین اساس نیز حفاظت از وجوه اصیل کالبدی حرم‌ها در جهت حفاظت از وجوه عملکردی و معنوی مجموعه حرم‌ها امری ضروری است.

بارگاه ملکوتی امامین عسکریین(ع)؛ یعنی حضرت امام هادی و امام حسن عسکری (ع) سبب شده که شهر تاریخی سامرا را در تاریخ همه با عنوان یک شهر مذهبی بشناسند. طی اعصار و قرون، حکمرانان مختلف در راستای هرچه زیباتر شدن این حرم تلاش‌ها کردند و روز به روز به عظمت بارگاه امامان شیعه افزوده شد. در تاریخ آمده است که محل زندگی امام حسن عسکری(ع) در حلقه پادگان‌های نظامی قرار داشت. تولیت، حفظ و نگهداری محل زندگی امام در دست شیعیان بود. امام حسن عسکری(ع) خادمی داشت که در این خانه ساکن بود و هرگاه قسمتی از آن خراب می‌شد آن را ترمیم می‌کرد.اما تخریب سرنوشت محتومی بود که پس از شهادت امام عسکری(ع) نیز ادامه یافت .

 خانه امام حسن عسکری(ع)
امام هادی و امام عسکری(علیهماالسلام) مدتی طولانی از حیات پربرکت‌شان را در این خانه سپری نمودند و حضرت صاحب‌الامر؛ امام زمان(عج) نیز در این مکان به دنیا آمدند.
پس از آن‌که متوکل عباسی در سال 243 هجری، امام هادی(ع) را از مدینه منوره به سامرا احضار کرد و در آنجا سکونت داد، امام با خانواده‌اش که از مدینه همراه ایشان به سامرا آمده بودند، در آن خانه ساکن شدند، بی‌آن‌که مردم آن عصر پی ببرند این واقعه به‌ظاهر کوچک به‌زودی تاریخ سامرا را دگرگون می‌سازد و به شهری بزرگ و معروف تبدیل می‌شود.
 پس از شهادت و ساخت بارگاه
پس از شهادت امام هادی(ع) به سبب زهری که «معتز» حاکم عباسی به ایشان خوراند، آن حضرت را در صحن خانه‌اش یا در یکی از اتاق‌های خانه به خاک سپردند. پس از مرگ معتضد عباسی، بر دیوار خانه امام هادی(ع) پنجره‌ای نصب کردند که رهگذران از طریق آن به قبور داخل خانه مشرف می‌شدند و بعضی شیعیان و دوستداران از پشت آن پنجره، دو امام خود را زیارت می‌کردند.
 شاه قاجار و بازسازی حرم
در 1285 هجری ناصرالدین‌شاه قاجار دستور تعمیر و تجدید بنای حرم مطهر عسکریین(ع) را داد. پس زمین حرم را با آجرهای سبز که از ایران آورده بودند، فرش کردند و ضریح فولادی را با ضریح نقره‌ای با تاج طلا تعویض کرده، رواق و سالن و صحن را نیز با مرمر سنگفرش کردند و درها نیز جایگزین شد. دیواری را که احمدخان دنبلی ساخته بود، ویران کردند و بعضی گوشه‌های صحن را که شکسته و تخریب شده بود، اصلاح کردند و برای نخستین‌بار گنبد نورانی حرم و اطراف مناره‌ها با لایه‌ای از طلا پوشانده شد.
 تخریب اول
در 23محرم سال1427هجری قمری، حدود ساعت ۷صبح تروریست‌های تکفیری وابسته به القاعده شاخه عراق به رهبری ابومصعب زرقاوی، با پوشیدن لباس نیروهای تکاور عراق، وارد حرم عسکریین شدند و اسلحه نگهبانان را مصادره و آنها را به همراه خادمان حرم، در یکی از غرفه‌های صحن زندانی کردند و با کارگذاری مواد منفجره TNTبه وزن حدود ۲۰۰کیلوگرم در داخل بنا، حرم مطهر را منفجر کردند. در نتیجه این بمبگذاری، گنبد بنا با پوشش آجری و طلاکاریش و همچنین تزئینات کاشیکاری در دیوارهای آن فرو ریخت. شدت این انفجار به حدی بود که برخی مصالح و تزئینات تا شعاع نیم کیلومتر به بیرون پرتاب شد. اما به علت استحکام بنا، پایه‌های گنبد، بدنه اصلی و دیوارها سالم باقی ماند.
 تخریب دوم
در ۲۷جمادی‌الاول ۱۴۲۸هجری، دومین انفجار در حرم عسکریین به وقوع پیوست. در ساعت 3 بامداد، تروریست‌ها وارد حرم شده و پس از درگیری با محافظان حرم، اقدام به بمبگذاری در حرم کردند. آنان در ساعت ۹صبح دست به دو انفجار زدند. در انفجار نخست، گلدسته سمت چپ حرم و در انفجار دوم، گلدسته سمت راست آن به طور کامل تخریب شد. گفتنی است هفت سال پس از این تخریب، در ۱۶خرداد ۱۳۹۳شمسی، حمله دیگری از سوی داعش به شهر سامرا و به قصد تخریب حرم عسکریین صورت گرفت که با مقاومت مردم و نیروهای امنیتی عراق خنثی شد.
 بازسازی
عملیات بازسازی حرم به دلیل مخالفت‌هایی که از سوی برخی گروه‌های غیرشیعی وجود داشت، با تاخیر آغاز شد. ایران برای بازسازی این حرم اعلام آمادگی کرد؛ اما به دلیل این که گنبد حرم عسکریین در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شده بود، قرار بر این شد بازسازی حرم توسط کارشناسان اروپایی و زیرنظر یونسکو انجام شود؛ اما عملیات بازسازی به کندی صورت گرفت و سرانجام دولت عراق این مسؤولیت را به ستاد بازسازی عتبات عالیات در ایران واگذار کرد.  کار ساخت گنبد حرم در سال۱۳۸۹ کلید خورد. این گنبد که با مساحت یک هزار و ۲۰۰متر مربع بزرگ‌ترین گنبد در اعتاب مقدسه به شمار می‌آید در تابستان ۱۳۹۱شمسی با بیش از ۲۳هزار خشت طلا، طلاکاری شد. امنیت پایین منطقه سامرا، مراحل بازسازی این حرم را بارها به تعویق انداخت که این امر با نارضایتی شیعیان و دوستداران اهل‌بیت(ع) همراه بود. از این رو، آیت‌ا... سید علی سیستانی ساخت ضریح عسکریین(ع) را بر عهده گرفت و آن را به نماینده خود در ایران واگذار کرد. کارگاه ساخت ضریح امامین عسکریین در سال۱۳۸۹شمسی در قم و زیرنظر سید جواد شهرستانی(نماینده آیت‌ا... سیستانی در ایران) دایر شد. طراحی این ضریح را سید مهدی علمدار بر عهده داشت و طراح چوب و سازه‌های آن نیز سیدمهدی دیدار بود. سیدمحمد حسینی موحد، کار خطاطی این ضریح را برعهده داشته است. به گفته لاجوردی، مسؤول پروژه ساخت ضریح امامین عسکریین، در این پروژه 4500 کیلو نقره، ۷۰کیلو طلا و ۱۱هزار کیلو چوب ساج استفاده شده است. ساخت ضریح عسکریین سال۱۳۹۳ به پایان رسید و در بهمن۱۳۹۵ به سامرا منتقل و در ۴اردیبهشت ۱۳۹۶ از آن رونمایی شد.  مرقد مطهر امام هادی(ع) و امام حسن عسکری (ع)، حکیمه‌خاتون و نرجس‌خاتون
ساختمان داخلی حرم تقریبا مربع شکل است؛ به طول 146متر، عرض شمالی 133متر و عرض جنوبی 115متر. اتاقی که ضریح‌های مقدس در آن قرار گرفته، 53متر طول و 37متر عرض و 11متر ارتفاع دارد. بالای ضریح، گنبدی بزرگ بر دیواره‌ای به بلندی یک متر است؛ بلندی گنبد نزدیک به 64متر، محیط آن 68 و قطرش 22متر است. ویژگی این گنبد آن است که با طلا پوشانده‌شده و در آن 7200آجر با روکش طلا به کار رفته و در دنیای اسلام، بزرگ‌ترین گنبد طلا به‌شمار می‌رود.
  صحن الغیبه
یکی از صحن‌های سه‌گانه آستان مقدس امامین عسکریین، صحن الغیبه یا صحن غیبت، متصل به ساختمان سرداب غیبت است 5/61متر طول و 64متر عرض دارد. اطراف صحن را حصاری از 62 ایوان کوچک فراگرفته و میان هر ضلع حصار بیرونی یک دروازه اصلی وجود دارد و در مجموع آستان مقدس دارای چهار دروازه است.
  صحن امامین
صحن امامین عسکریین(ع)، مقابل ایوان بزرگ حرم قرار دارد به طول 18متر و عرض 77متر. این بزرگ‌ترین صحن آستان است.
  صحن سوم
صحن مصلی است به طول 50 و عرض 40متر. در دوران اخیر دیوارهای صحن‌ها را برداشته‌ و صحن‌ها به‌صورت یکپارچه به یکدیگر متصل شده‌اند.
  شبستان جدید
احداث شبستان جدید به واپسین بازسازی صورت‌گرفته در این حرم مربوط است. در ضلع جنوبی حرم قرار دارد، جنب باب‌المهدی که یکی از درهای چهارگانه حرم است.