سیاوش صفاریان‌پور، چهره آشنای برنامه‌های علمی:
کرونا باعث شد کمی متواضع شویم
امسال از دید فعالان حوزه دانش و فناوری چطور گذشت؟
به‌نظرم سال خیلی جالب و عجیبی بود. انسان پس از مدت‌ها گرفتار ماجرایی شد که به‌شدت جنبه‌های مختلف زندگی‌اش را تحت‌تأثیر قرار داد. چالشی که تنها راهکار برون‌رفت از آن از مسیر علم تعریف شد و همه دنیا چشم‌شان به جامعه علمی به‌ویژه حوزه پزشکی و داروسازی بود که از این همه‌گیری نجات‌شان دهد.از سوی دیگر در کنار این دغدغه‌ها امسال شاهد رقابت تنگاتنگ چین، امارات متحده عربی و ایالات متحده برای رساندن دست‌ساخته‌های بشر به مریخ بودیم که یکی پس از دیگری در زمستان امسال به مریخ رسیدند و تقریبا همه در طرح‌هایی که داشتند تا به اینجا موفق بوده‌اند. نکته جالبی که در این مورد قابل‌تأمل بود، به میدان آمدن امارات متحده عربی با مدارگردی بود که راهی مریخ شد. به نظر می‌رسد مریخ دیگر قلمرو چند کشور محدود نیست و کشورهای تازه‌نفسی نیز در رسیدن به مریخ می‌توانند طعم موفقیت را بچشند.
فکر می‌کنید اگر سر و کله کرونا پیدا نشده‌بود، امسال شاهد چه تفاوت‌هایی در دستاوردهای علمی بشر بودیم؟
شاید در‌خصوص دستاوردهای حوزه فضایی با توجه به برنامه‌ریزی بلندمدتی که برای اجرای هر‌یک از آنها انجام می‌شود و همچنین محدودیت زمانی که نحوه قرارگیری سیارات در منظومه شخصی در اختیار پژوهشگران این حوزه برای اجرای پروژه‌هایشان قرار می‌دهد، شیوع کرونا کمتر اثرگذار بوده‌باشد. پنجره فضایی به سمت مریخ از حدود شش ماه پیش گشوده شده‌بود و اگر در همین مجال مأموریت‌های مریخ انجام نمی‌شدند، دست‌کم تا دو سال آینده این فرصت دوباره فراهم نمی‌شد. اما در‌خصوص سایر حوزه‌های دانش می‌توان گفت عموم محققان و پژوهشگران و فعالان عرصه علم که در پژوهشگاه‌ها و دانشگاه‌ها مشغول مطالعه علم هستند، مانند سایر افراد با محدودیت‌هایی در فعالیت‌های کاری و علمی خود روبه‌رو شدند. گرچه در این یک سال بشر با توسعه بیشتر فناوری ارتباطات توانست سبک زندگی جدیدی را تجربه کند و تا حد زیادی نیازهای ارتباطی خود را به‌شیوه جدیدی پاسخ دهد. تمام فعالیت‌ها با شرایط جدید به نوعی انطباق یافتند و با کمک بسترهای ارتباطی موجود، با سرعتی هرچند آهسته‌تر اما بدون انقطاع ادامه پیدا کردند. به همین ترتیب سرعت مسیر توسعه علمی نیز مانند بسیاری از فعالیت‌های دیگر کم شد اما همچنان با کمک بسترهای ارتباطی، بسیاری از همکاری‌ها و رویدادهای علمی از راه دور دنبال شد و فعالیت‌ها به‌صورت کامل متوقف نشد.
تا چه حد پیشرفت‌ها و دستاوردهای علمی امسال با پیش‌بینی‌ها و گمانه‌زنی‌های پایان سال گذشته تطابق داشت؟ به بیان دیگر چه دستاوردهایی امسال بیش از حد انتظار شگفت‌زده‌تان کرد و در چه حوزه‌هایی احساس می‌کنید اگر کرونا نبود، بشر به پیشرفت‌های بیشتری دست پیدا می‌کرد؟
قطعا در حوزه داروسازی شاهد جهش بسیار بزرگی بودیم. همان‌طور که شاهد بودیم بیشتر قواعد و معیارها و خط‌کش‌هایی که برای تولید واکسن‌ها همیشه در‌نظر گرفته می‌شد، به‌دلیل شرایط اضطراری که به‌وجود آمده‌بود کنار زده شد و محققان توانستند با سرعت بیشتری پژوهش‌های خود را در زمینه تولید واکسن به نتیجه برسانند. اما به‌طور کلی روند تولید علم در حوزه‌های مختلف روند بلندمدتی است و نمی‌توان با قطعیت گفت که اگر شرایط به این شکل نبود به چه دستاوردهایی دست پیدا می‌کردیم. اما طبیعتا در بسیاری از حوزه‌های توسعه علم به‌ویژه در زمینه توسعه مراکز علمی و نیروی انسانی تحت تأثیر این همه‌گیری با روند کندتری روبه‌رو بوده‌ایم.
بیایید سراغ رسانه‌های علمی و فعالان این حوزه برویم؛ به‌نظر شما رسانه‌های حوزه علم با توجه به نیاز شدیدی که جوامع در یک سال گذشته به دلیل همه‌گیری کووید- 19 به دستیابی به اطلاعات صحیح و قابل اعتماد داشتند، توانستند موفق عمل کنند؟
از نظر من همان‌قدر که جامعه علمی با شیوع کرونا و رفتارهای متغیری که ویروس در طول زمان از خود بروز می‌داد، غافلگیر شد، سایر جنبه‌های اجتماعی از جمله رسانه‌ها، دولت‌ها، حاکمیت‌ها و ساختارهای بهداشت و درمان نیز تحت‌تأثیر این غافلگیری قرار گرفتند. به‌عبارتی شیوع این بیماری باعث شد انسان متواضعانه‌تر به جایگاه خودش نگاه کند و متوجه شود موجودی کاملا آسیب‌پذیر است و حتی یک ویروس می‌تواند زیست بشر را با تهدید جدی روبه‌رو کند. این همه‌گیری درسی برای همه ما داشت که بدانیم برای بیرون آمدن از این چالش چاره‌ای جز اعتماد به علم و یافته‌های علمی نداریم. در عین حال به جامعه علمی نیز یادآور شد که با وجود همه پیشرفت‌های علمی، به‌سادگی می‌توانند در برابر یک چالش غافلگیر شوند و با اظهارنظرهای پراکنده و عجولانه، رسانه‌ها و به‌دنبال آن عموم مردم را با سردرگمی روبه‌رو کنند. پدیده‌ای که از سوی سازمان بهداشت جهانی «اینفودمی» نام گرفت که طی آن افراد جامعه با حجم وسیعی از اطلاعات روبه‌رو می‌شوند و تفکیک اطلاعات درست یا نادرست از میان آنها واقعا دشوار است.
با این حساب پس معتقدید رسانه‌ها نتوانستند نقش خود را در جهت آگاهی‌رسانی به‌درستی انجام دهند؟
به‌نظرم باید بگوییم رسانه‌ها همان‌قدر از این عالم‌گیری غافلگیر شدند که جامعه علمی جا خورد و غافلگیر شد. در حقیقت توقع بالایی از جامعه علمی داشتیم که با توجه به سابقه همه‌گیری‌هایی مشابه در سال‌های پیشتر بتواند بدون غافلگیری به سرعت راهکار مناسب را ارائه دهد. در حالی که واقعیت این است که رفتار علم، رفتاری دفعی نیست و نیاز به زمان و آزمون و خطا دارد. این توقع ناشی از ناآشنایی عموم جامعه با فرآیندهای تولید علم است و همین موضوع موجب بروز پدیده اینفودمی و به نوعی دفن‌شدن‌مان زیر حجم وسیعی از اطلاعات بود. اما در نهایت این ماجرا شاهد بودیم هیچ‌چیز نمی‌تواند این شرایط را تغییر دهد مگر اعتماد به توصیه‌های جامعه پزشکی و محققان تولیدکننده واکسن.
به نظرتان مهم‌ترین دستاورد علمی امسال چه بود؟
بدون شک تولید واکسن کووید - 19 و تأیید اثرگذاری آن در اولین فرد دریافت‌کننده مهم‌ترین دستاورد علمی سال بود.
چه رخدادی در یک سالی که گذشت عمیقا خاطرتان را آزرد؟
از دست دادن بسیاری از چهره‌های ماندگار دنیای علم، نخبگان و دانشمند دنیا، همچنین کادر درمانی و محققانی که در مسیر دستیابی به واکسن این بیماری از بین ما رفتند و جهان از وجودشان محروم شد.
به‌نظرم سال خیلی جالب و عجیبی بود. انسان پس از مدت‌ها گرفتار ماجرایی شد که به‌شدت جنبه‌های مختلف زندگی‌اش را تحت‌تأثیر قرار داد. چالشی که تنها راهکار برون‌رفت از آن از مسیر علم تعریف شد و همه دنیا چشم‌شان به جامعه علمی به‌ویژه حوزه پزشکی و داروسازی بود که از این همه‌گیری نجات‌شان دهد.از سوی دیگر در کنار این دغدغه‌ها امسال شاهد رقابت تنگاتنگ چین، امارات متحده عربی و ایالات متحده برای رساندن دست‌ساخته‌های بشر به مریخ بودیم که یکی پس از دیگری در زمستان امسال به مریخ رسیدند و تقریبا همه در طرح‌هایی که داشتند تا به اینجا موفق بوده‌اند. نکته جالبی که در این مورد قابل‌تأمل بود، به میدان آمدن امارات متحده عربی با مدارگردی بود که راهی مریخ شد. به نظر می‌رسد مریخ دیگر قلمرو چند کشور محدود نیست و کشورهای تازه‌نفسی نیز در رسیدن به مریخ می‌توانند طعم موفقیت را بچشند.
فکر می‌کنید اگر سر و کله کرونا پیدا نشده‌بود، امسال شاهد چه تفاوت‌هایی در دستاوردهای علمی بشر بودیم؟
شاید در‌خصوص دستاوردهای حوزه فضایی با توجه به برنامه‌ریزی بلندمدتی که برای اجرای هر‌یک از آنها انجام می‌شود و همچنین محدودیت زمانی که نحوه قرارگیری سیارات در منظومه شخصی در اختیار پژوهشگران این حوزه برای اجرای پروژه‌هایشان قرار می‌دهد، شیوع کرونا کمتر اثرگذار بوده‌باشد. پنجره فضایی به سمت مریخ از حدود شش ماه پیش گشوده شده‌بود و اگر در همین مجال مأموریت‌های مریخ انجام نمی‌شدند، دست‌کم تا دو سال آینده این فرصت دوباره فراهم نمی‌شد. اما در‌خصوص سایر حوزه‌های دانش می‌توان گفت عموم محققان و پژوهشگران و فعالان عرصه علم که در پژوهشگاه‌ها و دانشگاه‌ها مشغول مطالعه علم هستند، مانند سایر افراد با محدودیت‌هایی در فعالیت‌های کاری و علمی خود روبه‌رو شدند. گرچه در این یک سال بشر با توسعه بیشتر فناوری ارتباطات توانست سبک زندگی جدیدی را تجربه کند و تا حد زیادی نیازهای ارتباطی خود را به‌شیوه جدیدی پاسخ دهد. تمام فعالیت‌ها با شرایط جدید به نوعی انطباق یافتند و با کمک بسترهای ارتباطی موجود، با سرعتی هرچند آهسته‌تر اما بدون انقطاع ادامه پیدا کردند. به همین ترتیب سرعت مسیر توسعه علمی نیز مانند بسیاری از فعالیت‌های دیگر کم شد اما همچنان با کمک بسترهای ارتباطی، بسیاری از همکاری‌ها و رویدادهای علمی از راه دور دنبال شد و فعالیت‌ها به‌صورت کامل متوقف نشد.
تا چه حد پیشرفت‌ها و دستاوردهای علمی امسال با پیش‌بینی‌ها و گمانه‌زنی‌های پایان سال گذشته تطابق داشت؟ به بیان دیگر چه دستاوردهایی امسال بیش از حد انتظار شگفت‌زده‌تان کرد و در چه حوزه‌هایی احساس می‌کنید اگر کرونا نبود، بشر به پیشرفت‌های بیشتری دست پیدا می‌کرد؟
قطعا در حوزه داروسازی شاهد جهش بسیار بزرگی بودیم. همان‌طور که شاهد بودیم بیشتر قواعد و معیارها و خط‌کش‌هایی که برای تولید واکسن‌ها همیشه در‌نظر گرفته می‌شد، به‌دلیل شرایط اضطراری که به‌وجود آمده‌بود کنار زده شد و محققان توانستند با سرعت بیشتری پژوهش‌های خود را در زمینه تولید واکسن به نتیجه برسانند. اما به‌طور کلی روند تولید علم در حوزه‌های مختلف روند بلندمدتی است و نمی‌توان با قطعیت گفت که اگر شرایط به این شکل نبود به چه دستاوردهایی دست پیدا می‌کردیم. اما طبیعتا در بسیاری از حوزه‌های توسعه علم به‌ویژه در زمینه توسعه مراکز علمی و نیروی انسانی تحت تأثیر این همه‌گیری با روند کندتری روبه‌رو بوده‌ایم.
بیایید سراغ رسانه‌های علمی و فعالان این حوزه برویم؛ به‌نظر شما رسانه‌های حوزه علم با توجه به نیاز شدیدی که جوامع در یک سال گذشته به دلیل همه‌گیری کووید- 19 به دستیابی به اطلاعات صحیح و قابل اعتماد داشتند، توانستند موفق عمل کنند؟
از نظر من همان‌قدر که جامعه علمی با شیوع کرونا و رفتارهای متغیری که ویروس در طول زمان از خود بروز می‌داد، غافلگیر شد، سایر جنبه‌های اجتماعی از جمله رسانه‌ها، دولت‌ها، حاکمیت‌ها و ساختارهای بهداشت و درمان نیز تحت‌تأثیر این غافلگیری قرار گرفتند. به‌عبارتی شیوع این بیماری باعث شد انسان متواضعانه‌تر به جایگاه خودش نگاه کند و متوجه شود موجودی کاملا آسیب‌پذیر است و حتی یک ویروس می‌تواند زیست بشر را با تهدید جدی روبه‌رو کند. این همه‌گیری درسی برای همه ما داشت که بدانیم برای بیرون آمدن از این چالش چاره‌ای جز اعتماد به علم و یافته‌های علمی نداریم. در عین حال به جامعه علمی نیز یادآور شد که با وجود همه پیشرفت‌های علمی، به‌سادگی می‌توانند در برابر یک چالش غافلگیر شوند و با اظهارنظرهای پراکنده و عجولانه، رسانه‌ها و به‌دنبال آن عموم مردم را با سردرگمی روبه‌رو کنند. پدیده‌ای که از سوی سازمان بهداشت جهانی «اینفودمی» نام گرفت که طی آن افراد جامعه با حجم وسیعی از اطلاعات روبه‌رو می‌شوند و تفکیک اطلاعات درست یا نادرست از میان آنها واقعا دشوار است.
با این حساب پس معتقدید رسانه‌ها نتوانستند نقش خود را در جهت آگاهی‌رسانی به‌درستی انجام دهند؟
به‌نظرم باید بگوییم رسانه‌ها همان‌قدر از این عالم‌گیری غافلگیر شدند که جامعه علمی جا خورد و غافلگیر شد. در حقیقت توقع بالایی از جامعه علمی داشتیم که با توجه به سابقه همه‌گیری‌هایی مشابه در سال‌های پیشتر بتواند بدون غافلگیری به سرعت راهکار مناسب را ارائه دهد. در حالی که واقعیت این است که رفتار علم، رفتاری دفعی نیست و نیاز به زمان و آزمون و خطا دارد. این توقع ناشی از ناآشنایی عموم جامعه با فرآیندهای تولید علم است و همین موضوع موجب بروز پدیده اینفودمی و به نوعی دفن‌شدن‌مان زیر حجم وسیعی از اطلاعات بود. اما در نهایت این ماجرا شاهد بودیم هیچ‌چیز نمی‌تواند این شرایط را تغییر دهد مگر اعتماد به توصیه‌های جامعه پزشکی و محققان تولیدکننده واکسن.
به نظرتان مهم‌ترین دستاورد علمی امسال چه بود؟
بدون شک تولید واکسن کووید - 19 و تأیید اثرگذاری آن در اولین فرد دریافت‌کننده مهم‌ترین دستاورد علمی سال بود.
چه رخدادی در یک سالی که گذشت عمیقا خاطرتان را آزرد؟
از دست دادن بسیاری از چهره‌های ماندگار دنیای علم، نخبگان و دانشمند دنیا، همچنین کادر درمانی و محققانی که در مسیر دستیابی به واکسن این بیماری از بین ما رفتند و جهان از وجودشان محروم شد.
