كارشناسان رویت هلال، رمضان را بهار خود می‌دانند! می‌گویند اگر قرار باشد رسانه‌ها و مردم سالی یك بار احوالی از ما بپرسند، قطعا اول و آخر ماه مبارك رمضان است!
اگر می‌پرسید با پیشرفت فناوری و دانش نجوم چه لزومی دارد برای مشخص‌شدن آغاز و پایان ماه، هلال رویت شود، بد نیست بدانید اصل ماجرا مسأله‌ای فقهی است و طبق اصول مذهبی شیعیان، با وجود اطمینان یا یقین نسبت به پیش‌بینی‌های علمی منجمان واجب است فرآیند رویت هلال ماه به صورت عملی صورت گیرد؛ ولو با اطمینان كامل از رویت‌شدن یا نشدن هلال ماه در شامگاه بیست‌ونهمین روز ماه قمری. به این كار اصطلاحا «استهلال» می‌گویند.
چرا ماه‌های قمری 29 یا 30 روزه هستند؟
این‌كه چرا ماه‌های قمری گاهی 29 روز است و گاهی 30 روز، به ماهیت كره ماه برمی‌گردد. زیرا مدت زمان گردش ماه به دور زمین از دید ناظر زمینی حدود 5/29 روز است و چون واحد تقویم یك شبانه‌روز است، برای حل مشكل آن نیم‌روز، به صورت سنتی با رویت‌هلال معلوم می‌شود كه ماه قمری باید 29روز باشد یا 30 روز. قاعده این است در شامگاه بیست و نهمین روز از هر ماه قمری رو به افق مغرب می‌ایستیم و طبق مشخصات نجومی ماه، به دنبال رویت هلال باریك ماه در افق مغرب هستیم. اگر هلال رویت شد در این صورت فردا روز اول ماه قمری بعدی است. اما اگر هلال ماه رویت نشد فردا روز سی‌ام ماه قمری فعلی و پس‌فردا روز اول ماه قمری بعدی است. حتی اگر در شامگاه روز سی‌ام ماه قمری به هر دلیلی هلال ماه رویت نشود فردای آن روز، ماه قمری بعدی آغاز خواهد شد و تحت هیچ شرایطی ماه قمری 31روز نمی‌شود.
با این حال چون برای برنامه‌ریزی كاری و اداره جامعه اصولا به استخراج تقویم نیاز است و زمان بسیاری از اعیاد و مناسبت‌های مذهبی به تقویم هجری قمری گره خورده است، استخراج ماهانه تقویم قمری با توجه به رویت‌شدن یا نشدن هلال ماه و تعیین زمان اعیاد و مناسبت‌ها از چند هفته یا چند روز جلوتر عملا امكان‌پذیر نیست. همین موضوع باعث شده از صدر اسلام و با تشكیل حكومت اسلامی، منجمان درپی یافتن راهكار اصولی قابل اتكایی برای پیش‌بینی رویت‌پذیری هلال ماه در استخراج تقویم قمری سالانه باشند. آنها با رصد هلال ماه در شامگاه بیست‌ونهمین روز هر ماه قمری و با درنظر گرفتن شاخصه‌های نجومی ماه مانند ارتفاع ماه از خط افق (بر حسب درجه)، سمت ماه، جدایی زاویه‌ای بین قرص ماه و قرص خورشید، مدت زمان بین غروب ماه و غروب خورشید (مكث ماه) و ... به مرور دریافتند هر هلال ماه چه شاخصه‌های محاسباتی اگر داشته باشد می‌تواند رویت شود. در این صورت طبق محاسبات نجومی با دقت قابل قبولی پیشاپیش معلوم می‌كردند كدام‌یك از ماه‌های قمری آینده 29 روزه خواهد بود یا 30روزه. با این حال اگر در جریان استهلال، هلال ماه طبق تقویم رویت نمی‌شد به حكم حاكم شرع، ماه قمری با یك روز جابه‌جایی اصلاح می‌شد و در غیر این صورت همه چیز طبق تقویم از پیش استخراج‌شده پیش می‌رفت.
پیشرفت در رویت هلال ماه با دوربین و تلسكوپ
تا چند دهه پیش، اساس تمام پیش‌بینی‌های نجومی برای رویت هلال و استخراج تقویم هجری قمری مبتنی بر رصد با چشم غیرمسلح بود. اما به‌تدریج با رواج استفاده از دوربین‌های دوچشمی و تلسكوپ در فرآیند رویت هلال و در جریان نشست‌ها و تبادل نظرهایی كه در سال‌های اخیر میان منجمان و رصدگران هلال ماه با علما برگزار شد، اكنون بسیاری از علما و از جمله رهبر انقلاب برای رویت هلال ماه با دوربین دوچشمی و تلسكوپ‌های متعارف حجت شرعی قائلند و تقویم رسمی كشور نیز با توجه به این نكته استخراج می‌شود. كارشناسی‌شدن فرآیند رویت هلال ماه در كشور و آموزش مبانی علم نجوم و تقویم به هزاران رصدگر علاقه‌مند اتفاق بزرگی است كه در دو دهه اخیر در كشور رخ داده است.
این فرآیند در 20 سال اخیر به قدری منسجم و دقیق پیش رفته كه در حال حاضر بیشتر ركوردهای علمی مربوط به رویت دشوارترین هلال‌های ماه از آن رصدگران و كارشناسان رویت هلال ایرانی است و خوشبختانه نتیجه ملموس آن در سال‌های اخیر این بوده كه به جمع‌بندی رساندن گزارش‌های رصد و اعلام حلول ماه مبارك رمضان و شوال با بیشترین دقت و كمترین تأخیر پس از غروب خورشید و ماه از جانب دفتر مقام معظم رهبری در رسانه‌ها اعلام می‌شود.
دشواری پیش‌بینی رویت هلال رمضان امسال
وقتی مشخصه‌های نجومی هلال رمضان 1440 را در شامگاه یكشنبه 15 اردیبهشت برای تمام پهنه ایران با نرم‌افزارهای نجومی بررسی می‌كنیم، می‌بینیم با هلال بسیار دشوار و در عین حال جالبی روبه‌رو هستیم. این هلال بر اساس شاخصه‌های رصد با چشم غیرمسلح در كشور رویت‌پذیر نیست. چنان‌كه علی ابراهیمی سراجی، رصدگر كارآزموده رویت هلال ماه و از اعضای ستاد استهلال استان تهران درباره پیش‌بینی‌اش از چگونگی دیده‌شدن این هلال به جام‌جم می‌گوید: «از رصدگاه‌های مستقر بر ارتفاعات می‌توان امید داشت كه این هلال با تلسكوپ دیده شود. اما تقریبا احتمالی برای دیدن این هلال با چشم غیرمسلح در سراسر كشور وجود ندارد. هیچ‌گاه در تاریخ چنین هلالی با چشم غیرمسلح دیده نشده و مسلما اگر كسی چنین ادعایی كند، احتمال این‌كه دچار اشتباه شده باشد برای ما محرز است. اشتباه در تشخیص درست هلال به هنگام رویت، پدیده رایجی است و ابدا فرآیند عجیبی نبوده و عمدی هم نیست. دیدن هلال بسیار باریك و در حال غروب ماه كار فوق‌العاده دشواری است و مهارت بالایی می‌طلبد.»
بررسی‌های ابراهیمی سراجی و همكارانش نشان می‌دهد این هلال در نواحی جنوبی و جنوب غربی كشور با دوربین‌های دوچشمی قدرتمند و تلسكوپ‌های بزرگ می‌تواند قابل رویت باشد. ابراهیمی می‌افزاید: «تلاش داریم برای رویت هلال ماه عازم جنوب كشور شویم. اما اگر در تهران بمانیم سعی می‌كنیم از بالای برج میلاد یا مثلا از گردنه امامزاده هاشم كه افق باز داشته و غبار كمتری دارد برای رویت اقدام كنیم. شاید بتوانیم این هلال را در روز و پیش از غروب خورشید هم به دام بیندازیم. باید صبر كنیم و ببینیم آیا با رصد این هلال در روز یا در شامگاه می‌توانیم داده مهمی به بانك داده‌های رویت هلال بیفزاییم یا خیر.»
این رصدگر با تجربه كه از ركوردداران رویت هلال‌های دشوار است، متغیربودن شرایط جوی و احتمال ابرناكی یا غبارآلود بودن افق را چالش اصلی خود و همكارانش در شكار هلال رمضان امسال می‌داند و می‌گوید: «بعید می‌دانم ابرها و غبارها اجازه دهند كار خودمان را بكنیم. اگر شرایط جوی مناسب باشد محاسبات می‌گوید این هلال را خواهیم دید. اما احساسم می‌گوید شرایط جوی متغیر امسال كار را برایمان سخت خواهد كرد.»
به جز ابراهیمی، گروه دیگری از كارشناسان رویت هلال ماه نظیر قاسم رستمی از ستاد استهلال دفتر رهبر انقلاب نیز معتقدند شانس بسیار پایینی برای دیده‌شدن این هلال در نیمه شمالی كشور وجود دارد.
شاید هلال فقط در شمال شرقی كشور دیده نشود
اما گروه دیگری از كارشناسان با تكیه بر برخی داده‌ها و با استناد به تجارب مشابه دیگر احتمال بالاتری برای رویت این هلال در نیمه شمالی كشور قائلند. از جمله آنها سیدمحسن قاضی میرسعید، رصدگر برجسته و ركورددار جهانی رویت هلال ماه است. محاسبات او نشان می‌دهد این هلال در ایران به استثنای غرب استان گلستان، خراسان شمالی، خراسان رضوی و قسمتی از خراسان جنوبی هلال ماه با تلسكوپ قابل رویت است.
میرسعید نیز همچون ابراهیمی و دیگر كارشناسان رویت هلال معتقد است این هلال در ایران امكان ندارد با چشم غیرمسلح رویت شود. او با انتشار مقاله‌ای در پایگاه اینترنتی helalemah.ir تأكید می‌كند: «عواملی كه باعث شده این هلال با سن حدود 16 تا 17 ساعت (پس از لحظه هم راستایی مراكز زمین و ماه و خورشید) با چشم غیر مسلح رویت نشود، ارتفاع كم هلال به خاطر عرض جنوبی دایره البروجی ماه وهمچنین فاصله آن از زمین است كه بین اوج و حضیض مداری قرار دارد. این دو عامل باعث شده این هلال ارتفاع كمی از افق در لحظه غروب خورشید داشته باشد، مضاف براین‌كه بخش درخشان آن كمتر از حد رویت است.»
بنا به محاسبات و معیار رویت هلال میرسعید، هلال ماه رمضان امسال در شامگاه یكشنبه 15 اردیبهشت در كشورهای تركیه، سوریه، لبنان، فلسطین اشغالی، عراق، كشورهای حوزه خلیج فارس، عربستان، یمن، عمان، منتهی‌الیه جنوب غربی افغانستان و شرق پاكستان با ابزار نجومی دیده خواهد شد.
چرا وضعیت هلال رمضان امسال این قدر دشوار شده است؟
همان‌طور كه پیشتر اشاره شد، پیش‌بینی رویت‌پذیری هلال ماه با استناد به گزارش‌های قبلی رویت در ماه‌ها و سال‌های گذشته انجام می‌شود. در این شرایط اگر با هلال ماهی مواجه باشیم كه هلال‌های شبیه به آن در گذشته دیده نشده باشد یا در برخی موارد با تلسكوپ یا دوربین دوچشمی قوی با دشواری فراوان رویت شده باشد و در این صورت گزارش رویتش نزد اكثریت پژوهشگران تقویم از صحت و اعتبار لازم برخوردار نباشد، در این صورت پیش‌بینی هلال ماهی كه ویژگی‌های نجومی شبیه به آن و در مرز هلال‌های دیده‌شده و دیده نشده داشته باشد بسیار دشوار و از نظر علمی جذاب خواهد بود.
علی‌اكبر نیری، كارشناس تقویم، محاسب و توسعه‌دهنده نرم‌افزار همراه ایرانی «مه‌یار» كه كار پیش‌بینی رویت هلال ماه را انجام می‌دهد، درباره علت اختلاف میان نقشه‌های پیش‌بینی‌های رویت‌پذیری هلال رمضان امسال به جام‌جم می‌گوید: «مسأله اصلی نبود داده‌های متعدد از رویت‌ یا رویت‌نشدن هلال ماه‌هایی با ویژگی‌های نجومی شبیه به ویژگی‌های هلال رمضان امسال است. با گذشت زمان و غنی‌تر شدن بانك داده‌های ما پیش‌بینی‌هایمان نیز دقیق‌تر می‌شود. كار علمی بر اساس داده‌ها انجام می‌شود و این داده‌ها نیز با گذشت زمان به دست می‌آید. این مسیر پویایی است كه برای استخراج هرچه دقیق‌تر تقویم هجری قمری با مبنا قراردادن رصد با ابزارهای نجومی باید به تدریج طی كنیم.»