جام‌جم پخش یك مستند تاریخی جدید را در شبكه 3 بررسی می‌كند
تنفس در عصر خمینی(ره)
مجموعه‌های مستند از جمله قالب‌های جذاب در روایت‌های تاریخی هستند كه البته به طور كل مخاطبانی محدود و حرفه‌ای دارند و در مواردی، وقتی مستندهای ساخته شده از استانداردهای بالاتری به لحاظ نوع تصویر، استفاده از منابع آرشیوی، به كار بردن تكنیك‌های مختلف و... برخوردار باشند، مخاطبان عام را هم با خود همراه می‌كنند. شاید اصلی‌ترین نقطه قوت در ساخت آثار مستند و دلیلی كه مخاطبان با این نوع از آثار همراه می‌شوند، این باشد كه مستندساز به نمایندگی از جامعه مخاطبان خود سراغ پژوهش و تحقیق و تحلیل درباره موضوعات مختلف می‌رود، به منابع و آرشیوها سرك می‌كشد و در مجموع سعی می‌كند سوژه مورد نظر را از زاویه‌ای كمتر دیده شده و حتی نادیده مورد بررسی قرار دهد. این روزها شبكه سه سیما مجموعه مستند تازه‌ای را در ده قسمت روی آنتن دارد. مجموعه مستندی با نام «روزگار خمینی(ره)» که شماری از موضوعات مهم و سرنوشت‌ساز از زمان پیروزی انقلاب اسلامی به این سو در را مورد بررسی قرار می‌دهد و از زاویه نگاه و بینش بنیانگذار انقلاب به آنها می‌پردازد. این مجموعه مستند هر روز ساعت 18 از شبكه سه روی آنتن می‌رود و جام‌جم در گفت‌وگو با تهیه‌كننده و كارگردان آن، ساختار این اثر را بررسی می‌كند.
به بهانه یك زندگی
مجموعه مستند تاریخی روزگار خمینی(ره) در ده قسمت 40 دقیقه‌ای تهیه و تولید شده است. نكته جالب توجه این‌كه گرچه این مجموعه مستند با محوریت زندگی روح‌ا... خمینی(ره) تولید شده، اما پرداختن به ابعاد شخصی زندگی بنیانگذار كبیر انقلاب، تنها بخش كوچكی از این مستند است و در واقع زندگی ایشان بیشتر بهانه‌ای برای پرداختن به دیگر موضوعات و اتفاقات سیاسی و اجتماعی است كه در طول آن برهه از تاریخ معاصر كشور اتفاق افتاده‌اند.
هادی نعمت‌اللهی، تهیه‌كننده و كارگردان این مجموعه مستند در گفت‌وگو با جام‌جم توضیح می‌دهد: مستند روزگار خمینی تنها مرور و تشریح زندگی امام خمینی(ره) نیست؛ بلكه در واقع فقط برشی از تعدادی از اتفاقات مهمی كه در طول حیات ایشان رخ دادند را مورد بررسی قرار می‌دهد. شروع این اتفاقات هم با نهضت امام خمینی(ره) است. در قسمت اول به مرور اهداف و ابعاد این نهضت و به ثمر رسیدن آن پرداخته‌ایم و در قسمت‌های بعد و 9 قسمت باقیمانده، مرور اتفاقات سال‌های بعد از انقلاب را مدنظر داریم.
مرور تاریخ معاصر
به گفته نعمت‌اللهی، تهیه‌كننده و كارگردان این برنامه، موضوعات و محورهایی چون شخصیت ابوالحسن بنی‌صدر، آیت‌ا... منتظری، سازمان مجاهدین خلق، تسخیر لانه جاسوسی آمریكا، تبلور اندیشه نه شرقی نه غربی، موضع سیاست خارجی، ارتباط با آمریكا و مواجهه با مردم كشور، اصلی‌ترین موضوعاتی هستند كه در مستند روزگار خمینی(ره) و به بهانه حیات ایشان مورد نگاه و بررسی قرار گرفته‌اند.
این مستندساز توضیح می‌دهد: در تمام این موضوعات، اول خود قصه را تعریف می‌كنیم؛ از آن مهم‌تر به روایت امام از آن موضوعات و مقطع‌های مختلف می‌پردازیم و اتفاقات مهم دهه 60 تاریخ كشور را از منظر نگاه امام روایت می‌كنیم.
نعمت‌اللهی كه پیش از این كارگردانی مجموعه مستند موفق «اقیانوس آرام» را با مشاركت گروه كودك و نوجوان سازمان فرهنگی هنری اوج و با محوریت مخاطبان نوجوان از شبكه دوی سیما روی آنتن داشته است، خاطرنشان می‌كند: موضوعاتی كه ما در این مستند بررسی می‌كنیم، عملا موضوعات مهم و حساس تاریخ معاصر كشور هستند. بر این اساس حیات شخصی امام خمینی(ره) موضوع خود قسمت‌ها نیست، بلكه این اتفاقات مهم را از زبان امام خمینی(ره) روایت می‌كنیم و به سؤالاتی از این دست می‌پردازیم كه امام در واكنش به آن اتفاق چه گفت، چه بیانیه‌ای داد، چه تدبیر و مدیریتی داشت و به این صورت در پرداختن به موضوعات جلو می‌آییم.
روایتگری كه پژوهشگر نیست
از جمله نكات قابل توجهی كه حین تماشای مجموعه مستند روزگار خمینی(ره) خودنمایی می‌كند، حضور علی‌رام نورایی و روایتگری او در این برنامه است. بازیگر فیلم‌های سینمایی نفوذی، گلوگاه شیطان، قلاده‌های طلا، استرداد، یتیم‌خانه ایران و مجموعه‌های نمایشی تلویزیونی چون مسافری از هند، پول كثیف، ماتادور و سارق روح كه این روزها با گاندو، مجموعه نمایشی جدید شبكه سه سیما كه محتوایی امنیتی و جاسوسی دارد، روی آنتن است.
حضور نورایی در این مستند و روایتگری او، اتفاقی است كه موجب شده این مستند از ساختار سنتی و همیشگی مجموعه‌های مستند و تاریخی فاصله بگیرد و ساختاری جذاب برای مخاطبانی كه كار را دنبال می‌كنند، داشته باشد.
نعمت‌اللهی با اشاره به چرایی انتخاب علی‌رام نورایی می‌گوید: ما در همان مراحل اولیه تولید مستند، به این نتیجه رسیدیم كه بهتر است برنامه‌مان یك راوی داشته باشد. برای انتخاب راوی‌مان خیلی به دنبال انتخاب كسی نبودیم كه نقش پژوهشگر را در اثرمان داشته باشد؛ لذا تصمیم گرفتیم كه با علی‌رام نورایی صحبت كنیم و او هم پذیرفت. در واقع نقشی هم كه او در این مستند بر عهده دارد، خودش است. این خودش بود كه در متن‌ها كنجكاوی می‌كرد و دوستش هم داشت. درواقع حضور او اتفاق بانمك مجموعه ما بود و او تبدیل به روایتگر روزگار خمینی(ره) شد.
در ساخت مستند روزگار خمینی(ره) به سراغ مصاحبه با هیچ چهره‌ای (چه سیاسی و چه مربوط به زندگی شخصی امام خمینی) نرفته‌اند. نعمت‌اللهی علت این امر را چنین عنوان می‌كند: اگر می‌خواستیم سراغ گفت‌وگو با چهره‌ها برویم، پروسه تولیدمان خیلی پیچیده‌تر می‌شد. لذا صرفا از یك روایتگر (علی‌رام نورایی) استفاده كردیم و بیشتر به سراغ اطلاعات و منابع رفتیم.
مخاطب عام داریم
همان‌طور كه در لابه‌لای این گزارش هم اشاره شد، نعمت‌اللهی پیش از این با ساخت برنامه‌ای ویژه گروه سنی نوجوان روی آنتن شبكه دو سیما بود. با این حال این كارگردان، طیف مخاطبان روزگار خمینی(ره) را طیفی گسترده و از گروه‌های سنی گوناگون می‌داند؛ نه تنها مخاطبانی كه خود آن دوره تاریخی معاصر را زندگی كرده‌اند. او تشریح می‌كند: به نظر من روزگار خمینی(ره) مخاطبانی عام دارد. در واقع ما تلاش كردیم روایتی تاریخی از وقایع داشته باشیم و قاعدتا باید مخاطبانی متنوع را در نظر می‌گرفتیم. افرادی كه این پدیده‌ها را به عنوان اتفاقاتی تاریخی بشنوند. سعی‌مان بر این بود كه روایتی عادلانه داشته باشیم و حضور نورایی در رسیدن به این قالب به ما كمك كرد.
زمان پخش این مجموعه مستند، دیگر اتفاق جالب توجه در پخش این اثر بود. شاید در ابتدا این‌طور به نظر می‌رسید كه روزهای منتهی به 14 و 15 خرداد ماه (ایام رحلت امام خمینی(ره) و قیام خونین مردم كشور) می‌توانست روزهایی مناسب‌تر برای پخش این اثر باشد. با این حال پخش آن به بعد از این ایام موكول شد؛ اتفاقی كه به دلیل فشرده بودن جدول پخش در آن ایام عنوان شد. نعمت‌اللهی توضیح می‌دهد: شبكه سه سیما در آن ایام با توجه به همزمانی‌اش با روزهای پایانی ماه رمضان و عید فطر، جدول پخش شلوغی داشت. برای پخش این مجموعه مستند باید زمانی را در نظر می‌گرفتند كه بشود ده روز پشت سر هم را خالی كرد. البته الان هم متاسفانه اتفاقاتی چون پخش زنده مسابقات والیبال و فوتبال در پیش است. باید این نكته را پذیرفت كه شبكه سه كنداكتور حساسی دارد و از ابتدا هم كار ما به سفارش تامین شبكه سه تولید شده است.
دستیابی به منابع سخت است
در سال‌های اخیر برخی شبكه‌های فعال در خارج از كشور با اتكا به منابع و آرشیوی كه به‌ویژه از سال‌های پیش از انقلاب به دست آورده‌اند، شروع به ساخت مستندهایی با سوگیری‌های گوناگون كرده‌اند. بحث خروج این منابع و تصاویر آرشیوی، بحث‌هایی را ایجاد كرده و در نتیجه دسترسی مستندسازان ایرانی را هم به آثار تا اندازه‌ای سخت كرده است. كارگردان مجموعه مستند تاریخی روزگار خمینی(ره) با اشاره به منابع استفاده شده برای ساخت این كار توضیح می‌دهد: دستیابی‌مان به منابع آرشیوی سخت بود، با این حال منابع دست‌اولی پیدا كردیم و تصویرهایی را برای نخستین بار در كار به نمایش درآوردیم كه قبلا دیده نشده بودند. از باب پژوهش اثر هم باید بگویم كه حدود 5، 6 ماه مرحله تحقیق و پژوهش را طی كردیم تا به یك روایت درست دست یابیم. ضمن این‌كه موضوعاتمان هم در این مستند متنوع و گوناگون بود و لذا باید به منابع مختلفی مراجعه می‌كردیم.
این كارگردان ضمن تاكید بر سختی‌های ساخت آثار تاریخی عنوان می‌كند: متاسفانه تلویزیون آرشیوش را به سادگی در اختیار مستندسازان قرار نمی‌دهد و همیشه فرآیند سخت و پیچیده‌ای را برای رسیدن به منابع پیش رو داریم. اساسا همكاری میان مستندسازان و آرشیو وجود دارد، اما سخت است. شاید دلیل این احتیاط هم همین اتفاقات (ساخت مستندهایی در شبكه‌های فارسی‌زبان خارج از ایران) باشد. در سال‌های اخیر برخی منابع از آرشیو سازمان خارج شده و اتفاق بدی هم بوده است؛ لذا سختگیری‌شان را درست و منطقی می‌دانم.
به گفته هادی نعمت‌اللهی، مهدی نعمت‌اللهی به عنوان نویسنده، علی خزائی به عنوان سرپرست تیم پژوهش، رضا محبی به‌عنوان دستیار كارگردان، مهدی سهرابی به‌عنوان سرپرست تدوین و احمد كیانی به‌عنوان مسؤول بخش گرافیك از جمله عوامل اصلی هستند كه در ساخت این مجموعه مستند همكاری داشته‌اند.
مجموعه مستند تاریخی روزگار خمینی(ره) در ده قسمت 40 دقیقه‌ای تهیه و تولید شده است. نكته جالب توجه این‌كه گرچه این مجموعه مستند با محوریت زندگی روح‌ا... خمینی(ره) تولید شده، اما پرداختن به ابعاد شخصی زندگی بنیانگذار كبیر انقلاب، تنها بخش كوچكی از این مستند است و در واقع زندگی ایشان بیشتر بهانه‌ای برای پرداختن به دیگر موضوعات و اتفاقات سیاسی و اجتماعی است كه در طول آن برهه از تاریخ معاصر كشور اتفاق افتاده‌اند.
هادی نعمت‌اللهی، تهیه‌كننده و كارگردان این مجموعه مستند در گفت‌وگو با جام‌جم توضیح می‌دهد: مستند روزگار خمینی تنها مرور و تشریح زندگی امام خمینی(ره) نیست؛ بلكه در واقع فقط برشی از تعدادی از اتفاقات مهمی كه در طول حیات ایشان رخ دادند را مورد بررسی قرار می‌دهد. شروع این اتفاقات هم با نهضت امام خمینی(ره) است. در قسمت اول به مرور اهداف و ابعاد این نهضت و به ثمر رسیدن آن پرداخته‌ایم و در قسمت‌های بعد و 9 قسمت باقیمانده، مرور اتفاقات سال‌های بعد از انقلاب را مدنظر داریم.
مرور تاریخ معاصر
به گفته نعمت‌اللهی، تهیه‌كننده و كارگردان این برنامه، موضوعات و محورهایی چون شخصیت ابوالحسن بنی‌صدر، آیت‌ا... منتظری، سازمان مجاهدین خلق، تسخیر لانه جاسوسی آمریكا، تبلور اندیشه نه شرقی نه غربی، موضع سیاست خارجی، ارتباط با آمریكا و مواجهه با مردم كشور، اصلی‌ترین موضوعاتی هستند كه در مستند روزگار خمینی(ره) و به بهانه حیات ایشان مورد نگاه و بررسی قرار گرفته‌اند.
این مستندساز توضیح می‌دهد: در تمام این موضوعات، اول خود قصه را تعریف می‌كنیم؛ از آن مهم‌تر به روایت امام از آن موضوعات و مقطع‌های مختلف می‌پردازیم و اتفاقات مهم دهه 60 تاریخ كشور را از منظر نگاه امام روایت می‌كنیم.
نعمت‌اللهی كه پیش از این كارگردانی مجموعه مستند موفق «اقیانوس آرام» را با مشاركت گروه كودك و نوجوان سازمان فرهنگی هنری اوج و با محوریت مخاطبان نوجوان از شبكه دوی سیما روی آنتن داشته است، خاطرنشان می‌كند: موضوعاتی كه ما در این مستند بررسی می‌كنیم، عملا موضوعات مهم و حساس تاریخ معاصر كشور هستند. بر این اساس حیات شخصی امام خمینی(ره) موضوع خود قسمت‌ها نیست، بلكه این اتفاقات مهم را از زبان امام خمینی(ره) روایت می‌كنیم و به سؤالاتی از این دست می‌پردازیم كه امام در واكنش به آن اتفاق چه گفت، چه بیانیه‌ای داد، چه تدبیر و مدیریتی داشت و به این صورت در پرداختن به موضوعات جلو می‌آییم.
روایتگری كه پژوهشگر نیست
از جمله نكات قابل توجهی كه حین تماشای مجموعه مستند روزگار خمینی(ره) خودنمایی می‌كند، حضور علی‌رام نورایی و روایتگری او در این برنامه است. بازیگر فیلم‌های سینمایی نفوذی، گلوگاه شیطان، قلاده‌های طلا، استرداد، یتیم‌خانه ایران و مجموعه‌های نمایشی تلویزیونی چون مسافری از هند، پول كثیف، ماتادور و سارق روح كه این روزها با گاندو، مجموعه نمایشی جدید شبكه سه سیما كه محتوایی امنیتی و جاسوسی دارد، روی آنتن است.
حضور نورایی در این مستند و روایتگری او، اتفاقی است كه موجب شده این مستند از ساختار سنتی و همیشگی مجموعه‌های مستند و تاریخی فاصله بگیرد و ساختاری جذاب برای مخاطبانی كه كار را دنبال می‌كنند، داشته باشد.
نعمت‌اللهی با اشاره به چرایی انتخاب علی‌رام نورایی می‌گوید: ما در همان مراحل اولیه تولید مستند، به این نتیجه رسیدیم كه بهتر است برنامه‌مان یك راوی داشته باشد. برای انتخاب راوی‌مان خیلی به دنبال انتخاب كسی نبودیم كه نقش پژوهشگر را در اثرمان داشته باشد؛ لذا تصمیم گرفتیم كه با علی‌رام نورایی صحبت كنیم و او هم پذیرفت. در واقع نقشی هم كه او در این مستند بر عهده دارد، خودش است. این خودش بود كه در متن‌ها كنجكاوی می‌كرد و دوستش هم داشت. درواقع حضور او اتفاق بانمك مجموعه ما بود و او تبدیل به روایتگر روزگار خمینی(ره) شد.
در ساخت مستند روزگار خمینی(ره) به سراغ مصاحبه با هیچ چهره‌ای (چه سیاسی و چه مربوط به زندگی شخصی امام خمینی) نرفته‌اند. نعمت‌اللهی علت این امر را چنین عنوان می‌كند: اگر می‌خواستیم سراغ گفت‌وگو با چهره‌ها برویم، پروسه تولیدمان خیلی پیچیده‌تر می‌شد. لذا صرفا از یك روایتگر (علی‌رام نورایی) استفاده كردیم و بیشتر به سراغ اطلاعات و منابع رفتیم.
مخاطب عام داریم
همان‌طور كه در لابه‌لای این گزارش هم اشاره شد، نعمت‌اللهی پیش از این با ساخت برنامه‌ای ویژه گروه سنی نوجوان روی آنتن شبكه دو سیما بود. با این حال این كارگردان، طیف مخاطبان روزگار خمینی(ره) را طیفی گسترده و از گروه‌های سنی گوناگون می‌داند؛ نه تنها مخاطبانی كه خود آن دوره تاریخی معاصر را زندگی كرده‌اند. او تشریح می‌كند: به نظر من روزگار خمینی(ره) مخاطبانی عام دارد. در واقع ما تلاش كردیم روایتی تاریخی از وقایع داشته باشیم و قاعدتا باید مخاطبانی متنوع را در نظر می‌گرفتیم. افرادی كه این پدیده‌ها را به عنوان اتفاقاتی تاریخی بشنوند. سعی‌مان بر این بود كه روایتی عادلانه داشته باشیم و حضور نورایی در رسیدن به این قالب به ما كمك كرد.
زمان پخش این مجموعه مستند، دیگر اتفاق جالب توجه در پخش این اثر بود. شاید در ابتدا این‌طور به نظر می‌رسید كه روزهای منتهی به 14 و 15 خرداد ماه (ایام رحلت امام خمینی(ره) و قیام خونین مردم كشور) می‌توانست روزهایی مناسب‌تر برای پخش این اثر باشد. با این حال پخش آن به بعد از این ایام موكول شد؛ اتفاقی كه به دلیل فشرده بودن جدول پخش در آن ایام عنوان شد. نعمت‌اللهی توضیح می‌دهد: شبكه سه سیما در آن ایام با توجه به همزمانی‌اش با روزهای پایانی ماه رمضان و عید فطر، جدول پخش شلوغی داشت. برای پخش این مجموعه مستند باید زمانی را در نظر می‌گرفتند كه بشود ده روز پشت سر هم را خالی كرد. البته الان هم متاسفانه اتفاقاتی چون پخش زنده مسابقات والیبال و فوتبال در پیش است. باید این نكته را پذیرفت كه شبكه سه كنداكتور حساسی دارد و از ابتدا هم كار ما به سفارش تامین شبكه سه تولید شده است.
دستیابی به منابع سخت است
در سال‌های اخیر برخی شبكه‌های فعال در خارج از كشور با اتكا به منابع و آرشیوی كه به‌ویژه از سال‌های پیش از انقلاب به دست آورده‌اند، شروع به ساخت مستندهایی با سوگیری‌های گوناگون كرده‌اند. بحث خروج این منابع و تصاویر آرشیوی، بحث‌هایی را ایجاد كرده و در نتیجه دسترسی مستندسازان ایرانی را هم به آثار تا اندازه‌ای سخت كرده است. كارگردان مجموعه مستند تاریخی روزگار خمینی(ره) با اشاره به منابع استفاده شده برای ساخت این كار توضیح می‌دهد: دستیابی‌مان به منابع آرشیوی سخت بود، با این حال منابع دست‌اولی پیدا كردیم و تصویرهایی را برای نخستین بار در كار به نمایش درآوردیم كه قبلا دیده نشده بودند. از باب پژوهش اثر هم باید بگویم كه حدود 5، 6 ماه مرحله تحقیق و پژوهش را طی كردیم تا به یك روایت درست دست یابیم. ضمن این‌كه موضوعاتمان هم در این مستند متنوع و گوناگون بود و لذا باید به منابع مختلفی مراجعه می‌كردیم.
این كارگردان ضمن تاكید بر سختی‌های ساخت آثار تاریخی عنوان می‌كند: متاسفانه تلویزیون آرشیوش را به سادگی در اختیار مستندسازان قرار نمی‌دهد و همیشه فرآیند سخت و پیچیده‌ای را برای رسیدن به منابع پیش رو داریم. اساسا همكاری میان مستندسازان و آرشیو وجود دارد، اما سخت است. شاید دلیل این احتیاط هم همین اتفاقات (ساخت مستندهایی در شبكه‌های فارسی‌زبان خارج از ایران) باشد. در سال‌های اخیر برخی منابع از آرشیو سازمان خارج شده و اتفاق بدی هم بوده است؛ لذا سختگیری‌شان را درست و منطقی می‌دانم.
به گفته هادی نعمت‌اللهی، مهدی نعمت‌اللهی به عنوان نویسنده، علی خزائی به عنوان سرپرست تیم پژوهش، رضا محبی به‌عنوان دستیار كارگردان، مهدی سهرابی به‌عنوان سرپرست تدوین و احمد كیانی به‌عنوان مسؤول بخش گرافیك از جمله عوامل اصلی هستند كه در ساخت این مجموعه مستند همكاری داشته‌اند.
ضمیمه نوجوانه
تیتر خبرها
