چندی پیش، معاون کل وزارت بهداشت، ایرج حریرچی از افزایش 30درصدی بار مراجعه مردم بدون داشتن نسخه به داروخانه‌ها ابراز نگرانی كرده بود. او گفته بود:‌ «در شرایط فعلی اقتصادی، بار مراجعات به داروخانه‌ها بدون داشتن نسخه و بدون مراجعه به پزشك زیاد شده است.»‌ او این روش را یكی از راه‌های كاهش هزینه‌ها دانسته و گفته بود كه هر ایرانی سالانه 339 عدد دارو مصرف می‌كند كه رقمی بیش از استانداردهای جهانی است. در گزارشی كه توسط وزارت بهداشت منتشر شده در ده سال گذشته عوارض دارویی غیرقابل توصیفی در هزار مركز بهداشتی و درمانی ثبت شده كه 30 درصد آن مربوط به داروهای تزریقی است. در راستای همین آمار، آمار مرگ و میر بین مردان و زنان در اثر مسمومیت با دارو به‌طور معمول بین 80 و 20 درصد می‌چرخد. در این بخش اما آمار دیگری هم منتشر شده كه حكایت و داستان عجیبی را روایت می‌كند. در كنار خودتجویزی خانواده‌های ایرانی كه 36 درصد است، آمار دیگری هم به چشم می‌خورد. 67 درصد دانشجویان و 68 درصد سالمندان هم دست به خودتجویزی می‌زنند. آمار این دو گروه در بین اقشار دیگر در صدر جدول قرار دارد.
​​​​​​​
پزشك بودن از بدو تولد
 اما دلیل این كه این گروه بیشتر از همه خودتجویزی دارند چیست؟ غلامرضا قاسمی كبریا، رفتارشناس، با اشاره به آمار 36 درصدی خانواده، ابتدا این رفتار ایرانی را به طور كلی بررسی می‌كند و به ما می‌گوید: «خود درمانی ریشه در فرهنگ ایرانی دارد و جزو موارد رایج و دیرین ایرانی‌هاست.» او به سنت ایرانی اشاره می‌كند و معتقد است كه از دیرباز ایرانی‌ها به تجویز داروهای ایرانی، عادت داشته‌اند و طب سنتی، نقش كلیدی در زندگی سنتی ایرانی داشته و این رفتار هم نشأت گرفته از آن است. او توضیح می‌دهد كه امروز در خانه هر ایرانی، داروی گیاهی وجود دارد و این مهم هم به خاطر ریشه‌دار بودن طب سنتی در فرهنگ و روزمره ایرانی‌هاست. قاسمی كبریا با اشاره به آمار دانشجویان و سالمندان به خودتجویزی، عنوان می‌كند:‌ «این كه دانشجویان بیشتر از دیگر اقشار جامعه، خودتجویزی دارند، كاملا مشخص است. آنها دسترسی كامل به اطلاعات و امكان جست‌وجو در اینترنت را دارند.» بنابراین هر دانشجویی می‌تواند علائم بیماری‌اش را در گوگل جست‌وجو كند و بعد دارویی را كه فكر می‌كند می‌تواند مناسبش باشد، با یك كلیك پیدا كند. اتفاقی كه با وجود برنامه‌های سلامت كه به‌راحتی در گوشی‌های هوشمند قابل استفاده هستند، بیشتر هم شده است. دسترسی ساده به اطلاعات باعث شده كه آنها فكر كنند می‌توانند به استناد این اطلاعات خوددرمانی كنند. از نظر این رفتارشناس، گروه سالمندان هم به خاطر پیشینه درمانی ـ سنتی به تجویز دارو دست می‌زنند، بنابراین توهم خود‌دانی درنهایت به خوددرمانی منجر می‌شود.

مقام دوم در مصرف خودسرانه
احمد خیری، عضو هیات علمی انجمن داروسازان ایران، به‌جز مصرف خودسرانه و درواقع خودتجویزی، نكته مهم دیگری را متذكر می‌شود. او به ما می‌گوید: «به‌جز مصرف خودسرانه كه در ایران وجود دارد، دیگر‌تجویزی هم مشكل مهم دیگری است كه در فرهنگ ایرانی ریشه دوانده است.» در بسیاری از موارد، افراد بدون داشتن تخصص و این كه بدانند تا چه حد خودتجویزی می‌تواند برای خودشان آسیب‌زا باشد، به دیگران هم كه فكر می‌كنند درد مشتركی با آنها دارند، دارویی را تجویز می‌كنند، حال این كه آن دارو می‌تواند برای آن بیمار ضرر داشته باشد مثل این كه شخصی كه مبتلا به انسداد ریوی است، اگر خودسرانه كورتون استفاده كند، قند بیمار بالا می‌رود و این برای بیمارانی كه دیابتی هم هستند، خطرناك است. خیری توضیح می‌دهد كه ایران در رتبه بیستم جهان به واسطه استفاده از مصرف خودسرانه دارو ایستاده است. اینها همه در حالی است كه رتبه قاره‌ای ایران، بالاتر است. كشورمان در رتبه دوم استفاده از مصرف خودسرانه دارو در قاره آسیا قرار دارد. او یكی از دلایل استفاده از مصرف دارو، بدون تجویز پزشك را وجود شبكه‌های ماهواره‌ای و تبلیغات بدون قید و بند در این منبع اطلاعاتی می‌داند و معتقد است كه برای كاهش استفاده از این داروها باید آگاهی مردم را افزایش داد. این كه ممكن است، به‌جز اثرات مخرب دارویی كه وجود دارد، مصرف خودسرانه دارو باعث تداخل دارویی، بی‌اثر شدن اثر دارویی و حتی تشدید اثر دارویی شود و همین مشكلات زیادی را برای فرد ممكن است به وجود بیاورد. خیری معتقد است كه پزشكان داروساز هم باید به بیمارانی كه بدون نسخه درخواست دارو دارند، مشاوره دهند. این پزشك داروساز به نكته مهمی اشاره می‌كند و آن تفكر عمومی درباره مصرف بی‌رویه در ویتامین‌هاست و توضیح می‌دهد: «ویتامین‌های A, D و K در بدن ذخیره می‌شود و درست است كه ویتامین‌ها بدون نسخه قابلیت خرید دارد، اما اشباع و ذخیره ویتامین‌ها در بدن هم ممكن است آسیب‌هایی را به بدن وارد كند.»

مسمومیت گیاهان دارویی ثبت نمی‌شود
 شهرام شعیبی، سخنگوی غذا و دارو نیز با تأیید آمارهای منتشر شده درباره خودتجویزی در كشور معتقد است مصرف خودسرانه دارو بدون تجویز پزشك در كشور، جزو فرهنگ ایرانی است. او به ما می‌گوید: «هزینه بالای ویزیت پزشكان باعث شده كه اخیرا آمار هم بالاتر برود.» اینها همه در حالی است كه وضعیت متابولیسم بدن هر بیماری با دیگری متفاوت است و در پروسه معاینه و معالجه ممكن است كه دوای یك بیمار با یك بیماری یكسان برای بیمار دیگری متفاوت باشد. او درباره داروهای پرمصرف هم می‌گوید:‌ «قرص‌های استامینوفن و آموكسی‌سیلین و آمپول‌های بتامتازون و دگزامتازون از همه داروها بیشتر مصرف خودسرانه دارند.» شعیبی در پاسخ به این‌كه استفاده بی‌رویه دارو و ضرر اقتصادی كه برای كشور دارد، می‌گوید:‌ در این باره مطالعه دقیقی انجام نشده است و آنچه برای سازمان غذا و دارو مهم است، ایمنی مردم بوده و روی همین نكته هم تمركز دارد.» زمانی كه از دارو صحبت می‌شود، ذهن همه به سمت داروهای شیمیایی مانند قرص، شربت‌ها و آمپول‌ها می‌رود، اما درباره فرآورده‌های گیاهی كه شامل داروهای گیاهی و گیاهان دارویی هستند، كسی صحبتی نمی‌كند. در بین داروهای گیاهی، گیاهانی هستند كه خونریزی ایجاد می‌كنند یا داروهایی وجود دارند كه خاصیت غلظت خون دارند. هرچند كه داروهای گیاهی هم عوارض دارند، اما آمار دقیقی درباره مسمومیت این نوع از داروها وجود ندارد و در سامانه وزارت بهداشت به طور دقیق از سوءمصرف این نوع از داروها، موردی ثبت نشده است؛ چرا كه خوددرمانی برای مسمومیت این رده از داروها هم ادامه دارد و بسیاری از بیماران در زمان مسمومیت به مراکز درمانی مراجعه نمی‌كنند. در حالی مردم از فرآورده‌های دارویی استفاده می‌كنند كه از تمام فرآورده‌های طبیعی، تنها 2416 مورد از فرآورده‌های طبیعی مجوز دارند، در فرآورده‌های سنتی و داروهای گیاهی به ترتیب 1025 و 1087 مورد مجوز دارند. در این میان اما، تنها 39 داروی گیاهی سنتی هستند كه می‌توانند درمان بیماری‌ها باشند و از این میان هم تنها 600 قلم از آنها مجوز دارند. اینها همه به آن معناست كه مصرف بسیاری از داروهای گیاهی مناسب درمان برخی از بیماری‌ها نیستند. نكته جالب‌تر اما گردش مالی عظیم فرآورده‌های گیاهی است. طبق آمار سازمان غذا و دارو حدود هزار میلیارد تومان برای مصرف فرآورده‌های گیاهی در سال 98، گردش مالی پیش‌بینی شده است.

از مرگ تا میكروب بیمارستانی
چرا استفاده از دارو بدون تجویز پزشك خطرناك است؟ علی فاطمی، نایب‌رئیس انجمن داروسازان ایران به این سؤال پاسخ می‌دهد. او به مسمومیت دارویی به خاطر خودتجویزی اشاره می‌كند و به ما می‌گوید:‌ «خطرناك‌ترین خودتجویزی مربوط به داروهای سیستم مغز و اعصاب است.» داروهای قلبی و عروقی، داروهایی مانند پروپرانول و داروهای فشار خونی از این نوع داروها هستند. داروهایی كه ممكن است با مصرف خودسرانه، حتی مرگ را هم به همراه داشته باشند، اما شایع‌ترین داروهایی كه ایرانی‌ها استفاده می‌كنند و این روزها خیلی‌ها به سراغش می‌روند از نظر فاطمی، داروهای ضدافسردگی، ضداضطراب و داروهای خواب‌آور هستند؛ داروهایی كه استفاده از آن باید زیرنظر پزشك باشد و دوز مصرف آن بسیار مهم است و این كه چه زمانی باید مصرف آن آرام‌آرام كم شده تا به كلی مصرفش قطع شود؛ نكته‌ای كه بسیاری از بیمارانی كه خودتجویزی می‌كنند، به آن توجه ندارند و همین باعث عوارضی چون، اعتیاد و وابستگی دارویی می‌شود.  فاطمی یكی از مهم‌ترین عوارض خودسرانه داروها را استفاده از آنتی‌بیوتیك‌ها می‌داند و معتقد است كه استفاده بدون تجویز و دستور پزشك متخصص باعث می‌شود كه این میكروب‌ها نسبت به آنتی‌بیوتیك‌ها مقاوم شوند. او می‌گوید برای مصرف داروهای آنتی‌بیوتیك باید بازه زمانی، دوز مصرف و دوره كامل مصرف را مدنظر قرار داد كه اگر این كار انجام نشود، تأثیرات جبران‌ناپذیری را به همراه خواهد داشت. میكروب‌های بیمارستانی و مقاومت دارویی از اثرات جبران‌ناپذیر خودتجویزی در آنتی‌بیوتیك‌هاست.