در مدت بیش از یک سالی که از تشکیل این سازوکار مالی می‌گذرد، مقامات مختلف اروپایی بارها به ایران درباره عملیاتی شدن آن وعده دادند و حتی ادعای پیوستن کشورهای غیراروپایی به این ساز و کار هم مطرح شد.
برخی هم در داخل ایران خوشبینانه، معتقد بودند ساز و کار اینستکس نشانه استقلال اروپا از آمریکا است و موجب انزوای آمریکا خواهد شد! در یک سال گذشته چند بار خبر عملیاتی‌شدن اینستکس مطرح شد و برخی در داخل ایران با خوشحالی آن را بازتاب دادند اما وعده اروپایی‌ها خالی‌بندی از کار درآمد. در روزهای اخیر هم مجددا ادعای عملیاتی‌شدن اینستکس از سوی وزیر خارجه آلمان مطرح شده است. اواسط فروردین امسال هم اروپایی‌ها از انجام اولین تراکنش از طریق سامانه اینستکس خبر دادند که نشریه وال‌استریت ژورنال اعلام کرد: ارزش مالی این تراکنش ۵۰۰هزار یورو بوده است. با این حال در اقتصاد ایران که تجارت خارجی آن سالانه 100میلیارد دلار است، انتقال مقداری کالا به ارزش 500هزار یورو از طریق اینستکس، ارزش و اعتباری ندارد که ایران دو سال معطل آن بماند.
شرط ایران فراموش شد
دو سال پس از وعده اروپایی‌ها برای ایجاد ساز‌و‌کار مالی برای انجام مبادلات تجاری با ایران، وزیر امور خارجه آلمان از تدارک یک معامله از طریق ساز و کار مالی اینستکس با ایران البته آن‌هم با شرط و شروط خاص خبر داد.
به گزارش تسنیم و به نقل از دویچه‌وله،‌هایکو ماس، وزیر خارجه آلمان سه‌شنبه عنوان کرد که اینستکس در ابتدای راه است و اروپا سعی می‌کند با سرعت بیشتری معاملات تازه از طریق آن را عملی کند. وزیر خارجه آلمان همچنین گفت این دور از معاملات نیز مانند دور اول شامل اقلامی می‌شود که ایران برای مقابله با کرونا به آنها نیاز دارد.
هایکو ماس در این کنفرانس از نظارت دقیق بر داد و ستد با ایران خبر داد و گفت: «بر هر تراکنشی با دقت و وسواس نظارت می‌شود تا جلوی سوءاستفاده از آن در زمینه پولشویی و تروریسم گرفته شود.» وی توضیح نداد که منظورش از سوءاستفاده ایران از اینستکس چیست؟ ضمن آن که سخنان وزیر خارجه آلمان نوعی توهین به ایران است.
 این در حالی است که حسن روحانی، رئیس‌جمهور کشورمان شامگاه دوشنبه در گفت‌وگو با نخست‌وزیر ایتالیا دوباره گلایه کرد که چرا اینستکس فعالیت جدی خود را آغاز نکرده و گفت: «سازوکار مالی طراحی‌شده از سوی اروپا (اینستکس) متاسفانه هنوز نتوانسته قدم قابل‌توجه و مؤثری بردارد و نقشی را ایفا کند.»
نخستین معامله میان اتحادیه اروپا و جمهوری اسلامی از طریق سیستم اینستکس در نیمه فروردین‌ماه امسال انجام شد که گفته می‌شود شامل مقادیر ناچیزی کالاهای پزشکی از اروپا به ایران بوده است. از سوی دیگر ایران در یک سال اخیر بارها اعلام کرده که شرط کارایی اینستکس این است که اروپا از ایران نفت بخرد و پول آن را بابت صادرات کالا به ایران از طریق اینستکس استفاده کند. دی‌ماه سال گذشته عبدالناصر همتی، رئیس‌کل بانک مرکزی در مورد اینستکس گفت: ما از نظر مقررات و سازمان‌دهی همه‌چیز را آماده کرده‌ایم اما تا زمانی که از ما نفت نخرند و درآمد نفت برای ما نیاید اینستکس فقط حرف است.
با وجود این، اکنون در حالی ادعا شده که یکی دو تراکنش از طریق اینستکس انجام شده که اروپا همچنان با تبعیت از آمریکا، از ایران نفت نمی‌خرد. اخیرا ایران درخواست دریافت پنج‌میلیارد دلار وام از صندوق بین‌المللی پول برای مقابله با کرونا کرده، اما این درخواست با مخالفت آمریکا به بن‌بست رسیده است. آمریکا سهامدار اصلی صندوق بین‌المللی پول است و قدرت تصمیم‌گیر اصلی آن محسوب می‌شود. با این حال برخی در داخل کشور همچون رئیس‌کل بانک مرکزی موضوع دریافت وام از صندوق بین‌المللی پول را به فعال شدن اینستکس ربط می‌دهند.
آمریکا کدخدای اروپاست
احمد کیمیایی اسدی، عضو هیات نمایندگان اتاق بازرگانی تهران با بیان این‌که آمریکا کدخدای اروپایی‌هاست،   تصریح کرد: بعد از خروج ایالات متحده آمریکا از برجام، اروپایی‌ها ادعا داشتند که قصد دارند برجام را بدون آمریکا با ایران ادامه دهند و اینستکس را طراحی کردند تا پول صادرات نفت ایران به کشورهای اروپایی به این بخش منتقل و در قبال آن کالاهای بشردوستانه مانند غذا و دارو به ایران وارد شود، اما از آنجا که اروپا گوش به فرمان آمریکا است، تراکنش قابل‌توجهی در اینستکس انجام نشد و مبالغ بسیار اندک و ناچیز بود. وی تاکید کرد: قرار بود اروپایی‌ها از ایران نفت بخرند و کالا به ایران بفروشند اما با تحریم نفت ایران، اینستکس عملا کارایی خود را از دست داد و تراکنش‌هایی که انجام شد مربوط به دارایی‌های بلوکه‌شده در این کشورها بود که در قبال آن به ایران مقدار اندکی دارو تحویل دادند.
کیمیایی اسدی به واکنش ایران برای ادامه برجام اشاره کرد و گفت: ایران زمانی که آمریکا از برجام خارج شد، اعلام کرد اگر منافع ایران تأمین نشود، نیازی نیست که در برجام بماند، اما اروپایی‌ها وعده‌هایی دادند که هیچ وقت عملی نشد. این فعال اقتصادی با اشاره به همکاری اروپا و آمریکا، تصریح کرد: اروپا توانایی دور زدن تحریم‌ها را برای مبادله با ایران ندارد و از ابتدا هم چنین قصدی نداشت، اما برای این‌که ایران را بتواند راضی کند، وعده‌هایی داد که هیچ وقت وارد فاز اجرایی نشد. یکی از این وعده‌ها برای ادامه برجام، خرید نفت از ایران بود که با دستور آمریکا همه کشورهای اروپایی خریدار نفت ایران، کار خود را متوقف کردند.
به گفته وی، ایران همچنان با شرکای سنتی خود مانند چین، هند و روسیه مراودات مالی دارد و باید افزایش تجارت با این کشورها را در برنامه سیاست خارجی خود قرار دهد. همکاری با اروپای ضعیف و بدون اراده که کدخدایی مثل آمریکا دارند به جایی نمی‌رسد.




تیری که به هدف نخورد
حمیدرضا صالحی، عضو هیات نمایندگان اتاق بازرگانی ایران با بیان این‌که اینستکس ابزاری برای انتقال پول نفت ایران معرفی شد، گفت: اینستکس با این هدف راه‌اندازی شد که پول صادرات نفت ایران در آن تجمیع شود که اگر قصد واردات از کشورهای اروپایی را داشتیم، بتوانیم از این حساب بهره ببریم، اما صادرات نفت ایران تحریم شد و عملا اینستکس کارایی خود را از دست داد.
این فعال اقتصادی با اشاره به این‌که چند بار از اینستکس استفاده شده، تصریح کرد: در طول دو سال گذشته چند بار از این حساب برای واردات محموله‌های دارویی استفاده شده، اما به‌دلیل تشدید تحریم‌ها برای بخش‌های دیگر استفاده نشد.
صالحی با بیان این‌که اروپایی‌ها برای نقل و انتقال پول از طریق اینستکس حرف خودشان را هم زیر پا گذاشتند، تاکید کرد: زمانی که این ابزار برای نقل و انتقال پول معرفی شد، انتظار می‌رفت شرایط برای ایران بهتر شود، اما تحریم‌های بانکی و به میان آوردن بحث اف‌ای‌تی‌اف برای اجرای نقل و انتقال پول باعث شد در طول دو سال گذشته تعداد انگشت‌شماری تراکنش مالی انجام شود.
به گفته وی، اینستکس با ورود به بحث اف‌ای‌تی‌اف کارایی خود را برای ایران از دست داد و اکنون دوباره وعده دادند قصد دارند تراکنش مالی را از سر بگیرند. اروپایی‌ها اکنون بهانه دارند که ایران به دلیل ملحق نشدن به اف‌ای‌تی‌اف نمی‌تواند از کارایی اینستکس بهره‌مند شود، اما اگر راه‌اندازی و تراکنش صورت گیرد، ظرفیت خوبی برای کشور ما خواهد بود.