مانیتورینگ چیست؟
پیشوند داشته‌های آماری از محل مبتلایان در ایران اذعان به یك نداشته است. حسن روحانی پیش از اعلام این نكته كه دسترسی به محل افراد از طریق موبایل ممكن است، اذعان می‌كند برخی كشورها سیستم مانیتورینگ دارند و ما نداریم. سیستم مانیتورینگ در این روش چیست؟ این سوالی است كه ابتدا از میلاد نوری، كارشناس فضای مجازی و حوزه وب می‌پرسیم. او به جام‌جم می‌گوید: «منظور آقای روحانی در همین گفته كوتاه خیلی مشخص نیست. اما برخی كشورها اپلیكشین‌هایی دارند كه به پرونده پزشكی افراد هم متصل است. به این مفهوم كه هر پزشكی با مراجعه بیمار به تاریخچه بیماری‌های آن فرد هم دسترسی دارد.» البته استفاده از این روش، مورد مناقشه بسیاری از كارشناسان است. آنها معتقدند این اطلاعات حساس است و نباید در اختیار عموم قرار بگیرد. اما میلاد نوری به شهرهای هوشمند هم اشاره دارد. او معتقد است بسیاری از شهرهای پیشرفته هوشمند هستند. به این مفهوم كه داده‌های اقتصادی، حمل و نقل شهری و البته سلامت‌شان را در این حوزه تعریف كرده‌اند، بنابراین در چنین بزنگاه‌هایی می‌توانند با داده‌های گسترده‌ای كه در اختیار دارند، تصمیم‌گیری كنند. آنچه می‌توان متوجه شد این است كه ورود داده‌های متنوع و البته درست می‌تواند به خروجی تصمیمی راهگشا منجر شود. چیزی كه با توجه به آگاهی جایگاه ایران در این حوزه دور از دسترس است. چیزی كه مورد نظر روحانی هم بوده است.



كشورهای دیگر چه كردند؟
استفاده از اپلیكیشن‌های مختلف برای آگاهی و رصد وضعیت فراگیری ویروس كرونا از همان ابتدا در كشورهای مختلف استفاده شد. یكی از نمونه‌های موفق در استفاده از این راه هم كشور سنگاپور بوده است. كشوری كه در مدیریت جلوگیری از شیوع كرونا شهرت پیدا كرد. سنگاپور اپلیكیشنی به نام Trace Together معرفی كرد كه اگر كسی به فرد مبتلا به ویروس كرونا نزدیك شود هشدار می‌گیرد. این اپلیكیشن به كمك بلوتوث كار می‌كند و اطلاعات كاربر را در اختیار مسؤولان دولتی قرار می‌دهد. البته كه مقام‌های سنگاپور هم مثل سایر كشورها گفته‌اند از اطلاعات كاربران سوءاستفاده نخواهد شد. در چین هم دولت نظارت بر شهروندان را به كمك فناوری و اپلیكیشن‌های گوشی‌های هوشمند پیش برده است و نصب و اجرای این اپلیكیشن‌ها را الزامی كرده است. در خیلی از كشورها هم استفاده از این اپلیكیشن‌ها اختیاری است و كاربر تصمیم می‌گیرد عضو آنها شود یا نه، یا اگر عضو شود خودش تصمیم می‌گیرد چه اطلاعاتی را در اختیار اپلیكیشن بگذارد. امااین‌كه در ایران این روش در چه قالبی صورت بگیرد، نكته‌ای است كه در صحبت رئیس‌‌جمهور هم عنوان شده بود، به این مفهوم كه وزارت بهداشت باید تصمیم بگیرد این راه می‌تواند موثر باشد یا خیر؟ بنابراین حالا باید معاونت بهداشتی تصمیم بگیرد آیا در شرایط كشور ما چنین ابزاری لازم است یا خیر؟ احسان مصطفوی، مدیر روابط‌عمومی انستیتو پاستور ایران و رئیس تحقیقات پاستور نوپا و نوظهور معتقد است این راه علمی است و تجربه آن در كشورهای دیگر نشان می‌دهد موفقیت‌آمیز است. او می‌گوید: البته چند عامل در موفقیت استفاده از این طرح در سنگاپور نقش داشته است. اول آن‌كه این كشور ابتدا با موفقیت مرز‌های خود را بسته است و دوم این‌كه سنگاپور كشوری جزیره‌ای با جمعیت و مساحت محدود است و تعداد مبتلایان آن نیز خیلی كم بوده است. بنابراین عملیاتی كردن چنین تصمیمی به دلیل وسعت و جمعیت بیشتر ایران و تعداد بیماران بیشتر، كمی پیچیده‌تر خواهد بود.



راه‌های جایگزین چیست؟
ما سیستم مانیتورینگ را آن‌طور كه مدنظر حسن روحانی است، در اختیار نداریم. اما آیا در وضعیت كنونی راه جایگزینی برای آن وجود دارد؟ آن‌طور كه رئیس‌جمهور در جلسه ستاد مقابله با كرونا گفت وجود دارد. مانیتور كردن افراد از طریق موبایل از چندین روش اتفاق می‌افتد. یك روش این است كه یك اپلیكیشن تخصصی برای كرونا تولید شود كه افراد آن را نصب كنند که البته این اتفاق در ایران افتاد و اوایل شیوع گسترده كرونا در کشور ما، سازمان فناوری اطلاعات آن اپلیكیشن را منتشر كرد. هرچند حالا كمتر شهروندی حتی نام آن را به یاد دارد.  آن‌طور كه میلاد نوری می‌گوید این روش چند مشكل به همراه دارد. این كارشناس فضای مجازی می‌گوید: «در مرحله اول این‌كه ممكن است همه افراد گوشی هوشمند لازم را نداشته باشند و دیگر این‌كه ممكن است افرادی كه گوشی همراه هوشمند دارند هم این اپلیكیشن را نصب نكنند یا حداقل اجازه دسترسی به اطلاعات مورد نیاز را به آن ندهند.» بدیهی است با نصب چند ده هزار بار این اپلیكیشن نمی‌توان به داده‌كاری اطلاعات به دست آمده پرداخت. راه دیگر این است كه دولت‌ها از اطلاعات اپلیكیشن‌های دیگر استفاده كنند، به عنوان مثال اگر 10 اپلیكیشن پرنصب ایران را در نظر بگیرید، از فروشگاه‌های آنلاین گرفته تا سرویس‌های حمل‌و‌نقل مجموع داده‌های این اپلیكیشن‌ها شاید اطلاعات 70 درصد صاحبان تلفن‌های هوشمند را پوشش بدهد كه البته باز هم ممكن است دقیق نباشد. این روش هم علاوه‌بر مشكلات فراوانی كه به همراه دارد به اعتقاد میلاد نوری «اخلاقی نیست».  به اعتقاد نوری اما تازه‌ترین راه برای این روش استفاده از آنتن‌های بی‌تی‌اس است. آنتن‌هایی كه اپراتورها در مناطق مختلف شهری و بین‌شهری نصب كرده‌اند و در صورت جابه‌جا شدن، هم شماره موبایل‌تان قابل ردیابی است و هم نشان می‌دهد شما در كدام محدوده قرار دارید. به باور این كارشناس وب مهم‌ترین ویژگی‌ این روش این است كه نیاز به تلفن هوشمند وجود ندارد و با ساده‌ترین تلفن هم قابل ردیابی است.



این داده‌ها چطور می‌تواند كمك‌كننده باشد؟
بحث زیرساختی و چگونگی دسترسی به حضور افراد در محل‌های مختلف بحث اولیه این ماجراست، این‌كه حالا با در اختیار داشتن چنین اطلاعاتی چه می‌توان كرد نكته مهم‌تری است. هر چند بحث مورد اشاره رئیس جمهور، بحث‌پایش بوده است و نوع استفاده از این داده‌ها به عهده وزارت بهداشت قرار داده شده است. اما با این روش  به عنوان مثال می‌توان متوجه شد شرایط شهری كه در وضعیت قرمز است قبل و بعد از تعطیلاتی مثل نوروز در چه حالتی قرار می‌گیرد یا این‌كه در این تعطیلات چند نفر وارد شهری شده‌اند كه در وضعیت قرمز قرار داشته است یا این‌كه افرادی كه بعد از تعطیلات از این شهر خارج شده‌اند، به چه شهرهایی سفر كرده‌اند.




 چه داده‌هایی از مبتلایان داریم؟
حالا توپ در میدان وزارت بهداشت است. حسن روحانی گفته داده‌هایی دارد كه اگر وزارت بهداشت مطلوب بداند در اختیار آنها قرار خواهد گرفت. این داده‌ها چیست؟ این سوالی است كه از احسان مصطفوی می‌پرسیم. او می‌گوید: هر بیماری در كشور مورد شناسایی كرونا قرار می‌گیرد، چه بیماران بستری در بیمارستان و چه بیمارانی كه به صورت سرپایی معاینه می‌شوند، كدملی و شماره تلفن همراه آنان در كنار سایر اطلاعات مورد نیاز، مثل وضعیت بالینی بیماران ثبت می‌شود. بنابراین از نظر دسترسی به اطلاعات هویتی افراد و جابه‌جایی‌های بیماران، داده‌های لازم در دسترس است، ولی آنچه در این رابطه مهم است این كه واقعا بتوانیم استفاده از چنین فناوری‌هایی را در كشورمان عملیاتی كنیم و با توجه به چارچوب‌های پذیرفته‌شده در كشور بتوانیم نظارت‌ها و مداخلات لازم را انجام دهیم.



با این اطلاعات چه كاری می‌توانیم بكنیم؟
آن‌طور كه احسان مصطفوی می‌گوید از مبتلایان به كرونا چه افراد بستری و چه آنها كه به صورت سرپایی مداوا شده‌اند، اطلاعاتی از قبیل شماره موبایل و كد ملی وجود دارد. حالا وزارت بهداشت در رابطه با 300 هزار مبتلایی كه می‌داند كجا حضور دارند، چه می‌تواند بكند؟  رئیس تحقیقات پاستور نوپا به جام‌جم می‌گوید: آنچه باید صورت بگیرد این است كه براساس توصیه اكید سازمان جهانی بهداشت و راهنماهای ابلاغی كشوری، هر فردی كه مبتلا به كرونا می‌شود، باید حداقل به مدت دو هفته در منزل قرنطینه باشد. در نتیجه كاری كه می‌توان با چنین داده‌هایی صورت داد، این است كه فرد بیماری كه مورد شناسایی قرار گرفته اگر از منزل بیرون آمد، مداخله كنیم و حتی در صورت نیاز برای فرد جریمه در نظر بگیریم و سایر تماس‌های فرد بیمار را هم قرنطینه كنیم. استفاده از این اطلاعات، این آگاهی را به مدیران بهداشتی هم می‌دهد كه بدانیم فرد مبتلای بیمار به كجاها تردد كرده و نقاط پرخطر ابتلا كجاها می‌تواند باشد.


روش نه‌چندان مطمئن
هر روشی مشكلاتی هم دارد. این‌كه فكر كنیم با داده‌كاوی و آن هم با فناوری نوینی كه این روزها در دسترس است می‌توان به راهی بی‌اشتباه دست یافت خوشبینانه است. استفاده از آنتن‌های بی‌تی‌اس كه روشی با ضریب اشتباه كمی است هم همین‌طور. به عنوان مثال، فرد مبتلایی كه همه اطلاعات آن در شبكه وزارت بهداشت موجود است می‌تواند بدون همراه بردن تلفن همراه از شهری به شهر دیگر جابه‌جا شود و خب بدیهی است در صورت چنین كاری نمی‌توان از محل فرد مورد نظر مبتلا آگاه شد یا این‌كه فردی چند تلفن همراه داشته باشد و هنگام ابتلا از تلفنی استفاده كند كه در پایگاه داده‌های وزارت بهداشت ثبت نشده است یا این‌كه به دلیل ذهنیت اشتباه بدنامی كرونا فرد مبتلا شماره تلفنی اشتباه را در پایگاه مورد نظر ثبت كرده باشد. هر چند احتمال چنین مواردی كم است، اما به هر حال همین موارد می‌تواند از ضریب اطمینان این روش تا حدودی بكاهد.




راه دشوار پلیس برای نظارت بر اجرای پروتكل‌ها
 دكتر رضا غنی‌لو، كارشناس  مسائل انتظامی
نیروی انتظامی به عنوان ضابط دادگستری، مجری قانون در حوزه نظم و امنیت عمومی است، اما زمانی این نیرو می‌تواند برای اجرای یك دستورالعمل مانند برخورد با افرادی كه پروتكل‌های بهداشتی را رعایت نمی‌كنند، وارد شود كه یا دادستان كل كشور چنین دستوری را برای این نیرو صادر كند یا این موضوع از طریق وزارت كشور به شورای امنیت كشور بیاید و آنجا تصویب و به نیروی انتظامی ابلاغ شود. هرچند در ماه‌های اخیر به دلیل شرایط خاص كشور در دوره همه‌گیری كرونا، نهادی به عنوان ستاد ملی مبارزه با كرونا با ریاست رئیس‌جمهور تشكیل شده است و در این دوره خاص همه سازمان‌ها مكلف به تبعیت از دستور این ستاد هستند، اما بازهم برای این كه دستور ستاد ملی مبارزه با كرونا از سوی نیروی انتظامی به اجرا درآید، مسؤولان این ستاد باید ابلاغیه مربوط به آن را به وزارت كشور یا دادستانی كل كشور بفرستند و به‌روشنی مشخص كنند قرار است این نیرو در كدام مكان‌ها، با چه افرادی و به چه شیوه‌ای به دلیل رعایت نكردن پروتكل‌ها برخورد كند. چون چنین دستورالعملی زمانی ضمانت اجرایی خواهد داشت كه جزئیات آن كاملا روشن باشد. نكته دیگر آن است كه با وجود مطرح شدن بحث لزوم مجازات كسانی كه پروتكل‌های بهداشتی را رعایت نمی‌كنند، هنوز قانونی در این زمینه وجود ندارد، اما می‌توان برحسب ضرورت دستورالعمل‌هایی را برای این كار تدوین كرد. اما به هر حال باید توجه داشت اجرای این دستورالعمل‌ها بسیار دشوار خواهد بود، زیرا اگر به طور مثال بخواهیم از افراد به دلیل ماسك نداشتن در محیط عمومی جریمه نقدی دریافت كنیم، این موضوع ممكن است شائبه آلوده شدن ماموران نیروی انتظامی را پیش آورد. راه دیگر آن است كه این جریمه‌ها از طریق سامانه‌هایی برای افراد درنظر گرفته شود. اما اجرای این راهكار نیز بسیار دشوار خواهد بود، زیرا انسان‌ها برخلاف خودروها پلاكی ندارند كه روی آن جریمه‌ای ثبت شود. بنابراین صدور تعیین ساز و كارهای اجرایی دستوراتی مثل جریمه كردن افرادی كه پروتكل‌های اجرایی را رعایت نمی‌كنند، پیچیدگی‌های بسیاری خواهد داشت و گاهی مواقع ممكن است موجب ایجاد اصطكاك‌هایی بین قانون و مردم نیز شود. البته ممكن است مسؤولان حتی بازداشت افراد فاقد ماسك را نیز برای سختگیرانه‌تر شدن هرچه بیشتر این دستورالعمل در آن بگنجانند، اما در این شرایط نیز باید توجه داشت از نظر عملی پلیس می‌تواند افراد را دستگیر و آنها را برای پرداخت جریمه به دادگاه معرفی كنند، ولی اجرای چنین فرآیندی نیز باعث شلوغ شدن دادگاه‌ها خواهد شد. پس اگر ما بخواهیم به هر شیوه‌ای از قوه قهریه برای نظارت بر اجرایی شدن پروتكل‌های بهداشتی استفاده كنیم، باید ابتدا پیامدهای هر راهكاری را در نظر بگیریم و بعد آن را به اجرا درآوریم.