بررسی اهمیت مصوبه «مستندنگاری و ثبت تصویری طرح‌ها و پروژه‌های کشور»
فرصت‌طلایی مستندسازی‌ملی
وقتی «جهاد تبیین» را مقدمه‌ای برای اصلاح، تحول و مطالبه معنا کنیم، نقش و جایگاه مصوبه هیأت دولت در‌خصوص «مستندنگاری و ثبت تصویری طرح‌ها و پروژه‌های کشور» بیش از پیش مشخص می‌شود؛ مصوبه‌ای که در آن تلاش می‌شود با بهره‌گیری از تخصص هنرمندان سینمای مستند، عموم مردم نیز از دستاوردها و تلاش‌های حاکمیت در زمینه پروژه‌های عمرانی، مطلع خواهند شد.
از طرفی با توجه به گردش مالی اندک سینمای مستند و عملی شدن این طرح با توجه به گستره پروژه‌های عمرانی و زمانبر بدون آنها، می‌توان تصور کرد چه فرصت‌های مالی، ارتباطی و حرفه‌ای گسترده‌ای برای سینمای مستند فراهم خواهد شد. اتفاقی که پیشتر در حوزه روابط‌عمومی و... پروژه‌ها تصمیم‌گیری می‌شد در این طرح جامع در اختیار سازمان سینمایی و مرکز گسترش سینمای مستند و تجربی قرار می‌گیرد تا براساس توان تخصصی، تجربه و حسن نام به مستندسازان ارجاع شود. اهمیت این مصوبه از آنجاست که مشارکت مستندسازان(اعضای صنوف) در این طرح می‌تواند مستندنگاری را با کیفیت هنری پیوند بزنند. این موضوع از یک‌سو راه انتقال آموزه‌ها برای پرهیز از پیدایش و تکرار نارسایی‌های گذشته را هموار می‌کند و از سوی دیگر آرشیو ملی کشور را از وجه استنادی و مستندنگاری پروژه‌های عمرانی ملی غنی خواهد کرد. در کنار این موضوع مستندسازان را امیدوار می‌کند روند غیرتخصصی حاکم بر تولید مستندسازی در سازمان‌ها برچیده و ساخت این مستندها به فیلمسازان حرفه‌ای سپرده شود. با ابلاغ «آیین‌نامه مستندنگاری و ثبت تصویری طرح‌ها و پروژه‌های کشور»، این رویکرد جنبه قانونی پیدا کرده و با تاکید بر ورود مستندسازان به این عرصه، ساز و کار حرفه‌ای خواهد یافت؛ مقوله‌ای که با توجه به بودجه‌های میلیاردی پروژه‌های عمرانی می‌تواند در ارتقای تجهیزات، فناوری و کیفیت آثار اثر بگذارد و هر دو حوزه یعنی تولید فیلم مستند و مستندسازی پروژه‌های عمرانی دولت را متحول سازد. در گزارش پیش‌رو با صاحب‌نظران حوزه‌های ذی‌نقش و ذی‌نفع این رخداد ملی به گفتوگو نشسته‌ایم.
سالانه پروژه‌های مهم متعددی در کشور به بهره‌برداری می‌رسد اما کمتر پروژه‌ای را می‌توان یافت که فاز اجرایی آن به‌صورت قابل عرضه و با‌کیفیت از زاویه دوربین مستندسازان بررسی شده باشد. در نتیجه، آن گنجینه مطالعاتی که می‌توانست تاثیر بسزایی در توسعه فنون مهندسی و کاهش هزینه‌های اجرایی پروژه حاضر و پروژه‌های آتی داشته باشد، به بوته فراموشی سپرده می‌شود و به‌رغم صرف وقت و هزینه، کارهای بعدی مجددا با سعی و خطا و بدون استفاده از تجربیات گذشتگان از ابتدا شروع می‌شود. حمیدرضا محروقی، رئیس پژوهشکده نوین شهر ثامن و کارگردان مستند «آستان خورشید» که در شانزدهمین جشنواره سینماحقیقت حضور دارد، با اشاره به مصوبه مستندنگاری پروژه‌های دولت به جام‌جم گفت: در مدت اجرای یک پروژه وقایع و رویدادها، ابتکارها، خلاقیت‌ها، تنگناها و مشکلات فنی و حقوقی و اجرایی و مالی اتفاق می‌افتد و برای هریک راه‌حل‌ها و تدابیری اتخاذ می‌شود. چنانچه این تدابیر مستند شوند، کمک مؤثری به پرهیز از دوباره‌کاری و تجربه‌گرایی در اجرای طرح‌ها و پروژه‌ها می‌شود.
وی مستندسازی را مقوله‌ای حرفه‌ای و تخصصی عنوان و تاکید کرد: ما در مستندنگاری به‌هیچ‌وجه دنبال ارائه گزارش عملکرد طبق نظر سازمان نیستیم، بلکه باید مستقل از سازمان عمل کنیم تا نقاط ضعف و قوت به‌خوبی دیده شود؛ موضوعی که در آیین‌نامه نیز به‌صراحت به آن تاکید شده و همین موضوع هم نیاز به استفاده از مستندساز حرفه‌ای را بیش از پیش مهم می‌کند. محروقی مستند «نسیان» را که در پژوهشکده نوین شهر ثامن ساخته شد را نمونه‌ای قابل دفاع در توجه به نقش مستندسازی در اجرای پروژه‌ها عنوان کرد و گفت: ساخت‌و‌ساز بی‌ضابطه پیرامون حرم مطهر امام رضا(ع) و نوع نگاهی که به این ساخت و سازها وجود داشت، انتقادهای زیادی را به همراه داشت چون این پروژه که بدون توجه برخی ملاحظات، هویت شهری را از بین برده است، با مستندنگاری آن با عنوان نسیان در معرض دید عموم قرار گرفت و به روند اصلاحی کار کمک شایانی کرد.
اهمیت گفتمان میان نهادها و مستندسازان
کاوه بهرامی‌مقدم از مستندسازان پیشکسوت، هم عدم توجه به جایگاه مستندسازان حرفه‌ای در چرخه اجرایی پروژه‌های بزرگ عمرانی را یکی از مشکلات این حوزه می‌داند و در این‌باره به جام‌جم گفت: در این سال‌هایی که من در حوزه مستند فعالیت می‌کنم همیشه فقدان نزدیکی این دو حوزه را دیده‌ام. متاسفانه با وجود اهمیت مستندسازی پروژه‌ها، اگر مستندسازی می‌خواست اثری تولید کند باید از خودش مایه بگذارد؛ چون برای این کار هزینه‌ای نمی‌شود. به‌طور مثال من برای تولید مستند 30 دقیقه‌ای «برج میلاد» که پنج سال زمان برد، هیچ درآمدی به‌جز انتخاب شدن در یک جشنواره کسب نکردم. مستندسازان بی‌گمان برای پول کار نمی‌کنند اما اگر جامعه می‌خواهد از تخصص آنها بهره‌مند شود باید به نوعی جبران زحمات آنها را بکند. خوشبختانه نگاه کاوه بهرامی‌مقدم در آیین‌نامه مستندنگاری آمده است و طی ماده 3 مصوبه مستندنگاری دولت، تمام هزینه‌های مستندنگاری و ثبت تصویری از محل منابع مصوب مربوط به هر طرح قابل پرداخت است. خبری که بی‌شک دامنه معیشت مستندسازان را حرفه‌ای خواهد کرد. به‌عبارتی وقتی نگاه حرفه‌ای به این مقوله شود انتظارات از مستندسازان نیز بالاتر می‌رود و جایگاه فیلم مستند را ارتقا می‌بخشد.
یک توصیه‌کننده متخصص برای انتخاب مستندساز
اما سوی دیگر مصوبه مستندنگاری دولت، نهادها و سازمان‌ها هستند که آنها نیز دغدغه‌های خود را دارند بر همین اساس سراغ علی فروزنده، مدیرکل روابط عمومی وزارت نفت رفتیم تا نظارت سفارش‌دهندگان مستندسازی پروژه‌های عمرانی و کشوری را جویا شویم. فروزنده در این خصوص به جام‌جم گفت: طبیعتا کسی را نمی‌توان در نهادها و سازمان‌ها پیدا کرد که دوست نداشته باشد به مستندسازان حرفه‌ای برای اجرای کار رجوع کنند، اما نکته مهم این است آیا مستندساز برای کاری که مورد نظر یا مورد نیاز ماست تجربه‌ای برای انجام آن دارد و آیا می‌تواند این کار را انجام دهد. به هرحال هر پروژه و هر صنعتی، اقتضائاتی دارد و آن اقتضائات باید از طرف کسی که با آن کار می‌کند، رعایت شود. این ارتباط با حضور سازمان سینمایی و مرکز گسترش سینمای تجربی یک توصیه‌کننده متخصص برای انتخاب مستندساز را در اختیار نهادها قرار می‌دهد. وی با تاکید بر این‌که هر فیلمسازی مستندساز حرفه‌ای نیست، اذعان داشت: یک مستندساز حرفه‌ای در حوزه خود اعم از اقتصادی، فرهنگی، اجتماعی و... با پیچیدگی‌های کارش چه در حوزه تصمیم‌گیری و چه فنی آشناست و می‌تواند به خوبی کار را پیش ببرد و این به نهادها و سازمان‌ها کمک خواهد کرد.
به غنای آرشیو ملی از تصویر پروژه‌های عمرانی
متاسفانه از گذشته دور تا حالا، طرح‌های عمرانی در حوزه‌های دانش‌بنیان، صنعتی و زیرساختی بسیاری در کشور کلید خورده‌اند اما اغلب آنها به درستی یک مستندنگاری تصویری نشده است و هیچ‌کس درباره تاریخچه، ادبیات موضوعی، اقدامات و اسناد و... آن اطلاعاتی ندارد. لزوم تدوین و تجهیز یک آرشیو غنی و متمرکز و قابل مراجعه از همه اسناد تاریخی اعم از فیلم، عکس، موسیقی و دست‌نوشته از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. لازمه داشتن یک آرشیو غنی ملی، تخصص و آگاهی افرادی است که با نوشتن یک سناریوی قابل دفاع و اجرای موفق آن بتوانند زوایای تاریک و روشن هر پدیده را به خوبی کنکاش کنند. محمد حمیدی‌مقدم مدیرعامل مرکز گسترش سینمای مستند، تجربی و پویانمایی در این‌باره به جام‌جم گفت: در حال حاضر ما چیزی به عنوان آرشیو ملی مستندهای عمرانی نداریم و تاکنون به آن توجه نمی‌کردیم و همین مسأله هم باعث شده وقتی در بررسی تطبیقی، تاریخی و آسیب‌شناسی به این پروژه‌ها نگاه می‌کنیم چیز زیادی از آنها نمی‌دانیم. لذا اگر می‌خواهیم آرشیو ملی غنی در کشور داشته باشیم، باید مستندها از پروژه‌های مهم کشور اعم از علمی، صنعتی، فرهنگی و... توسط مستندسازان حرفه‌ای کار شود.
تخصص مهم‌ترین شاخصه مستندساز حرفه‌ای
داشتن اطلاعات جامع از حوزه اجرای ماموریت، موضوع دیگری است که متخصصان برای مستندسازی بر آن صحه نهاده‌اند؛ موضوعی که از نظر آنها برای اجرای یک پروژه مستندسازی باید جدی گرفته شود. موضوعی که نه‌تنها در ارتقای جایگاه مستندسازی مهم است، بلکه بر پایه آن تلاش می‌شود از ورود مستندسازان غیرحرفه‌ای به این گونه پروژه‌ها ممانعت شود. کاوه بهرامی مقدم، تخصص را یک شاخص برای مستندسازان حرفه‌ای می‌داند. او که خود هم در حوزه راه و ساختمان و هم مستندسازی تحصیلات آکادمیک دارد، با اشاره به اهمیت این موضوع گفت: مستندسازان حرفه‌ای در حوزه فعالیت خود باید تخصص داشته باشند. مثلا رابرت فلاهرتی یک مهندس نفت بود و به این موضوع اشراف و دانش کافی داشت و توانست در مستند «داستان لوئیزیانا» چاه‌های نفت را به خوبی تصویر کند. خود من برای ساخت مستند 30دقیقه‌ای برج میلاد، پنج سال کار کردم و 50سال تجربه‌ام را گذاشتم تا پابه‌پای مهندسان و کارگران خارجی و داخلی این مستند را بسازم. علی فروزنده، مدیر روابط عمومی وزارت نفت نیز بر جایگاه تخصص صحه می‌گذارد و در این باره توضیح می‌دهد: برای این‌که یک کار مستند خوب از پروژه‌ها دربیاید مستندساز قبل از هر چیز باید دید حداقلی نسبت به موضوعات آن صنعت و پیرامون آن داشته باشد. او باید بداند مثلا درباره پارس جنوبی که اغلب پروژه‌های آن انجام شده، باید بداند که تاریخچه چیست، از کجا شروع شده، خارجی‌ها چه نقشی داشته و شرکت‌های ایرانی در آن چه نقشی بر عهده داشتند و تامین مالی آن چطور بوده است. او باید نسبت به این موضوع دید داشته باشد وگرنه نمی‌تواند کار را خوب پیش ببرد.
حمیدرضا محروقی، رئیس پژوهشکده نوین شهر ثامن نیز بر تخصص صحه می‌گذارد. او معتقد است: مستندسازی یک کار پژوهشی است که نیاز به افراد متخصص دارد. مستندساز در وهله اول باید با اصل پروژه مستندسازی آشنا باشد. تمام ابعاد و زوایای تاریک و روشن پروژه را بررسی کند، بداند پروژه چه شکل و جنسی دارد و چه خروجی‌ای از آن می‌خواهد. ما در مستندسازی یک پروژه در حقیقت می‌خواهیم همه چیز را از ابتدا تا انتها مستند کنیم تا رد کار گم نشود و اگر در پروژه‌های مشابه قصد اقدام داشتیم، بتوانیم به استناد به این محتوا موانع را رفع کنیم.
راهی که هموار می‌شود
از آنچه گفته شد چنین برمی‌آید که نیاز به مستندسازان حرفه‌ای برای سازمان‌ها و ارگان‌ها ملموس شده است. آنها حالا می‌دانند که برای موفقیت باید مسیر فعالیت مستندسازان را هموار سازند و از آنها به بهترین نحو ممکن کمک بگیرند.
لازمه این کار تمرکز بر آیین‌نامه و اجرای مفاد آن است. موضوعی که سازمان امور سینمایی و سمعی و بصری وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی به عنوان متولی امر به آن توجه ویژه دارد و بازوی توانمندی چون مرکز گسترش سینمای مستند و تجربی را برای اجرای آن در اختیار دارد.
محمد حمیدی‌مقدم، مدیرعامل مرکز گسترش سینمای مستند، تجربی و پویانمایی نیز درباره این طرح می‌گوید: در مصوبه دولت، سازمان سینمایی ناظر بر کار خواهد بود و صرفا یک نگاه بالادستی از سوی دولت دارد تا دوستان مستندساز از صنف و حرفه‌ای‌های خارج از صنف به پروژه‌ها معرفی شوند و اسامی و سابقه کاری‌شان در پرتال سازمان سینمایی قرار گیرد. ما صرفا تسهیل‌کننده این ماجرا هستیم تا با ایجاد بستر لازم، دستگاه‌هایی که پروژه‌های ملی دارند، بتوانند از میان اعضای مستندساز دارای نظام سینمایی و حرفه‌ای‌های این حوزه افرادی را برای پروژه‌های خود انتخاب کنند. در این بین، تایید کارشناسی آنها به‌عهده سازمان سینمایی است ولی در نهایت نهادها و وزارتخانه‌ها، تهیه‌کننده و کارگردان را انتخاب و معرفی می‌کنند. در حقیقت آن‌گونه که حمید مقدم عنوان کرده، سازمان امور سینمایی و سمعی بصری وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی نقش واسطه، هماهنگ‌کننده و تسهیل‌کننده شرایط ارتباط بین سازمان‌ها و مستندسازان را به‌عهده دارد.
جلسات هماهنگی پرسرعت
با تلاش‌های صورت گرفته اولین جلسه مستقیم روابط عمومی‌های وزارتخانه‌های نیرو، توانیر، نفت، راه و شهرسازی، شرکت ملی گاز ایران، صنعت، معدن و تجارت و... با مستندسازان قرار است در حاشیه شانزدهمین جشنواره سینماحقیقت که این روزها در حال برگزاری است، برپا شود. در این نشست که به‌منظور گفت‌وگوی مستقیم اعضای صنوف و کارفرمایان و صاحبان پروژه‌های بزرگ صنعتی و عمرانی برگزار خواهد شد، قرار است علاوه بر بحث و تبادل نظر درباره مشکلات مستندنگاری و موانع تحقق آن، شیوه اجرایی شدن این طرح، ثبت قراردادها و ایجاد بستر برای فعالیت مستندسازان در این طرح‌های عمرانی بررسی شود.
با توجه به مطالبه جدی صنوف سینمای مستند و با وجود مشکلات معیشتی در میان اعضای صنوف به نظر می‌رسد برگزاری این نشست‌ها، یک گام جدی برای تحقق پروژه مهم مستندنگاری کشور باشد. موضوعی که در دولت سیزدهم و در سازمان سینمایی به‌صورت جدی پیگیری شده و سازمان سینمایی امیدوار است از طریق مرکز گسترش سینمای مستند، تجربی و پویانمایی، زمینه تقویت ارتباط مستندسازان با پروژه‌های صنعتی و عمرانی بزرگ را فراهم و اجرایی شدن این طرح را تسریع کند. حمیدی مقدم در خصوص این جلسه و اهداف آن به جام جم توضیح داد: بی‌شک همراه شدن وزارتخانه‌ها و ایجاد حس اعتماد، راهی است که در پیش است. در این ارتباط، سازمان سینمایی و مرکز گسترش به‌عنوان کاتالیزور برای پیوند مستندسازان، ارگان‌ها، نهادها و وزارتخانه‌ها عمل می‌کند. برای این منظور جلساتی را از قبل با مستندسازان داشتیم و نظرات آنها را از طریق نمایندگان صنوف در آیین‌نامه لحاظ کردیم اما هنوز با وزارتخانه‌ها جلسه‌ای نداشتیم و قرار شد اولین جلسات کارشناسی در جشنواره سینما حقیقت اجرایی شود. در این جلسات قرار است نمایندگان وزارتخانه‌ها با انجمن صنفی و غیرصنفی و هر فیلمسازی را که در حوزه سینما مستند حرفه‌ای است، رودروی هم بنشانیم تا موانع را بررسی و راهکارهای ایجاد یک تعامل سازنده را تدوین کنند.
این‌که مرکز گسترش تا چه میزان می‌تواند در تعامل میان مستندسازان و نمایندگان سازمان‌ها مؤثر واقع شود، بی‌شک وابسته به انتظاراتی است که این دو طیف از یکدیگر دارند. موضوعی که علی فروزنده، مدیر کل روابط عمومی وزارت نفت به‌عنوان یکی از وزارتخانه‌های مهم کشور به‌خوبی به آن اشاره دارد. او گفت: این موضوع به مقدار زیادی به همه ما که در این فضا قرار است کار کنیم، وابسته است و به تمام افرادی که در این فضا درگیرند، بستگی دارد که آیا تعامل برقرار می‌شود یا نه؟ زیرا یک زمانی شما مستندی می‌سازید برای موضوع خودتان. مثلا فیلمسازی دغدغه محیط زیست دارد ولی زمانی مستند می‌سازد برای نیازی که از طرف سازمان یا ارگانی به او اعلام می‌شود، اینها دو موضوع کاملا متفاوت است. اما قطعا نشست با مستندسازان حرفه‌ای و گفتوگو در این خصوص می‌تواند راهکارهایی را برای انتفاع هر دو طرف فراهم آورد.
تعامل سازنده؛ راهکاری برنده
باید بپذیریم که اجرای «آیین‌نامه مستندنگاری و ثبت تصویری طرح‌ها و پروژه‌های‌کشور» هم به نفع مستندسازان و هم سازمان‌ها و وزارتخانه‌های کشور است، چراکه از یک‌سو می‌تواند به مسیری پررونق برای رفع گرفتاری‌ها و موانع معیشتی جامعه مستندساز تبدیل شود که مطمئنا فراتر از برآوردهای مستندهای تولیدی حال حاضر است و از دیگر سو کشور را به سندهای گرانبهایی مجهز خواهد کرد که از نظر کیفیت، نگهداری، صدا، تصویر، عکس و ... می‌توان روی آنها حساب ویژه‌ای کرد به همین دلیل هم اجرای این مصوبه یک اقدام دو سر برد است که هر دو طرف تعامل باید در مسیر تحقق آن تلاش کنند. اما چگونه می‌توان به یک تعامل موفق و دو سر برد در این مصوبه رسید و به چه رویکردهایی در این خصوص باید توجه داشت. مدیرعامل مرکز گسترش سینمای مستند، تجربی و پویانمایی، اعتمادسازی از سوی مستندسازان را یک پای اصلی تعامل سازنده عنوان کرد و گفت: مستندسازان باید اعتماد، باور و ایمان را در وزارتخانه‌ها ایجاد کنند، یعنی با یک رزومه قوی، خودشان را به آنها بقبولانند. مطمئنا سازمان‌ها برای ماندگاری پروژه‌های بزرگ به یک مستندساز حرفه‌ای نیاز دارند اما این‌که چطور به مستندسازان اعتماد کنند، مقوله‌ای است که باید طی جلساتی بررسی شود. فروزنده، مدیرکل روابط عمومی وزارت نفت نیز اعتمادسازی را معیاری مهم در اجرایی شدن مصوبه مستندنگاری دولت تلقی کرد و در این خصوص به جام‌جم گفت: ما برای فیلمبرداری از فعالیت‌های وزارت نفت با محدودیت‌های بسیاری روبه‌رو هستیم که مهم و حیاتی است و باید رعایت شود، زیرا ما هم آنها را رعایت می‌کنیم، ولی این موضوع به این معنی نیست که محدوده بسته‌ای داریم و نمی‌توانیم کاری انجام دهیم. بی‌شک ما برای افرادی که کار خوبی ارائه دهند، محدودیتی قائل نیستیم و حتی از آنها استقبال هم می‌کنیم ولی این‌که کسی را سازمان سینمایی معرفی کند، وابسته به این است که این افراد چطور انتخاب شده‌اند، سوابق‌شان چیست و آیا توانمندی دارند؟ آیا به این موضوع فقط به انتفاع اقتصادی نگاه می‌کنند و هزار اگر دیگر که ما اطلاعی از آن نداریم. قطعا این موضوع ما را برای ارتباط با این فیلمسازان محتاط‌تر می‌کند. اما اگر در نشست‌ها به این سوالات ما پاسخ داده شود، قطعا به اجرایی شدن این مصوبه امیدوار هستم.
کاوه بهرامی‌مقدم نیز تعامل و گفتمان را نیازمند بسترسازی برای یک فضای هارمونیک می‌داند. او در این خصوص یادآور شد: بی‌شک به وجود آوردن فضای هارمونیک، نیازمند بسترسازی است. بسترسازی‌ای که در آن عدالت، فهم و درک مشترک، شناخت و خانه تکانی، در آن احساس شود. اگر بخواهیم کار درستی انجام دهیم باید در نوع نگاه‌های ساختاری‌مان خانه‌تکانی کنیم. نتیجه آن شاید بتواند راه برای حرکت رو به جلو و ساختن و آنچه چیزی که جامعه به طور بالقوه به آن نیازمند دارد، هموار کند. وی توضیح داد: زمانی به عنوان حرفه، ما یک کارفرما و یک مجری داریم. در این نگاه پیمانکار باید قابلیت انعطاف‌پذیری داشته باشد که با آن کارفرما کار کند، ولی طرف دیگر قضیه این است کسی که سازنده اثر می‌شود امکان دارد با تمام ساخت و سازهای کارفرما، هماهنگ نباشد و همانجاست که این مسائل به وجود می‌آید. به نظرم لازم است این موضوع فقط در فهم و درک واقعیت‌ها و رسیدن به حقیقت است. اگر این فهم بین تهیه‌کننده و تولیدکننده به وجود بیاید و بعد براساس آن صداقت‌هایی که می‌تواند در ساخت فیلم‌های خوب مستند رعایت شود، به نتایج خوبی برای مستندگاری خواهیم رسید. حمیدرضا محروقی هم برای برون رفت از مانع پیش‌رو و رسیدن به تعامل، پیشنهاد یک حلقه متصل داد و گفت: برای مستندسازی به نهادهای واسط نیاز داریم. نهادهایی که کارهای پژوهشی به آنها واگذار شود و آنها مستقل از چتر نظارتی از سازمان‌ها و وزارتخانه‌ها، با مطالعه، اسناد و اطلاعات را جمع‌آوری کنند و در نهایت خروجی درآورند. فیلمسازان مستند در حقیقت باید در زیرمجموعه این نهادها کار کنند.
انتظار برای رویداد بزرگ
حال باید منتظر ماند تا نخستین جلسه مشترک مستندسازان و نمایندگان وزارتخانه‌ها برای عملی شدن مصوبه مستندنگاری دولت در روزهای آتی در شانزدهمین جشنواره بین‌المللی حقیقت برگزار شود تا مستندسازان با تمرکز بیشتر بر روی این موضوع در مسیر تدوین یک برنامه عملی و قابل اجرا که هم استقلال مستندساز حفظ شود و هم گره‌گشای دغدغه‌های مدیران سازمان‌ها مرتفع شود، به یک فهم مشترک برسند. قطعا نتیجه و خروجی این موضوع می‌تواند دغدغه رهبر انقلاب در زمینه جهاد تبیین و موضوع اطلاع رسانی از کارهای عمرانی حاکمیت را به جامعه تسریع کند و نتایج آن قطعا کمک کنند در پیشرفت کشور خواهد شد. با این تفاسیر آنچه در ارتباط میان مستند سازمان و وزارتخانه‌ها و سازمان‌ها، از اهمیت برخوردار است، اعتمادسازی است. حلقه گمشده‌ای که بیش از سازمان‌ها نیاز به برنامه‌ریزی از سوی سازمان سینمایی و انجمن‌های مربوط دارد.
علی رستگار - گروه فرهنگ و هنر
سالانه پروژه‌های مهم متعددی در کشور به بهره‌برداری می‌رسد اما کمتر پروژه‌ای را می‌توان یافت که فاز اجرایی آن به‌صورت قابل عرضه و با‌کیفیت از زاویه دوربین مستندسازان بررسی شده باشد. در نتیجه، آن گنجینه مطالعاتی که می‌توانست تاثیر بسزایی در توسعه فنون مهندسی و کاهش هزینه‌های اجرایی پروژه حاضر و پروژه‌های آتی داشته باشد، به بوته فراموشی سپرده می‌شود و به‌رغم صرف وقت و هزینه، کارهای بعدی مجددا با سعی و خطا و بدون استفاده از تجربیات گذشتگان از ابتدا شروع می‌شود. حمیدرضا محروقی، رئیس پژوهشکده نوین شهر ثامن و کارگردان مستند «آستان خورشید» که در شانزدهمین جشنواره سینماحقیقت حضور دارد، با اشاره به مصوبه مستندنگاری پروژه‌های دولت به جام‌جم گفت: در مدت اجرای یک پروژه وقایع و رویدادها، ابتکارها، خلاقیت‌ها، تنگناها و مشکلات فنی و حقوقی و اجرایی و مالی اتفاق می‌افتد و برای هریک راه‌حل‌ها و تدابیری اتخاذ می‌شود. چنانچه این تدابیر مستند شوند، کمک مؤثری به پرهیز از دوباره‌کاری و تجربه‌گرایی در اجرای طرح‌ها و پروژه‌ها می‌شود.
وی مستندسازی را مقوله‌ای حرفه‌ای و تخصصی عنوان و تاکید کرد: ما در مستندنگاری به‌هیچ‌وجه دنبال ارائه گزارش عملکرد طبق نظر سازمان نیستیم، بلکه باید مستقل از سازمان عمل کنیم تا نقاط ضعف و قوت به‌خوبی دیده شود؛ موضوعی که در آیین‌نامه نیز به‌صراحت به آن تاکید شده و همین موضوع هم نیاز به استفاده از مستندساز حرفه‌ای را بیش از پیش مهم می‌کند. محروقی مستند «نسیان» را که در پژوهشکده نوین شهر ثامن ساخته شد را نمونه‌ای قابل دفاع در توجه به نقش مستندسازی در اجرای پروژه‌ها عنوان کرد و گفت: ساخت‌و‌ساز بی‌ضابطه پیرامون حرم مطهر امام رضا(ع) و نوع نگاهی که به این ساخت و سازها وجود داشت، انتقادهای زیادی را به همراه داشت چون این پروژه که بدون توجه برخی ملاحظات، هویت شهری را از بین برده است، با مستندنگاری آن با عنوان نسیان در معرض دید عموم قرار گرفت و به روند اصلاحی کار کمک شایانی کرد.
اهمیت گفتمان میان نهادها و مستندسازان
کاوه بهرامی‌مقدم از مستندسازان پیشکسوت، هم عدم توجه به جایگاه مستندسازان حرفه‌ای در چرخه اجرایی پروژه‌های بزرگ عمرانی را یکی از مشکلات این حوزه می‌داند و در این‌باره به جام‌جم گفت: در این سال‌هایی که من در حوزه مستند فعالیت می‌کنم همیشه فقدان نزدیکی این دو حوزه را دیده‌ام. متاسفانه با وجود اهمیت مستندسازی پروژه‌ها، اگر مستندسازی می‌خواست اثری تولید کند باید از خودش مایه بگذارد؛ چون برای این کار هزینه‌ای نمی‌شود. به‌طور مثال من برای تولید مستند 30 دقیقه‌ای «برج میلاد» که پنج سال زمان برد، هیچ درآمدی به‌جز انتخاب شدن در یک جشنواره کسب نکردم. مستندسازان بی‌گمان برای پول کار نمی‌کنند اما اگر جامعه می‌خواهد از تخصص آنها بهره‌مند شود باید به نوعی جبران زحمات آنها را بکند. خوشبختانه نگاه کاوه بهرامی‌مقدم در آیین‌نامه مستندنگاری آمده است و طی ماده 3 مصوبه مستندنگاری دولت، تمام هزینه‌های مستندنگاری و ثبت تصویری از محل منابع مصوب مربوط به هر طرح قابل پرداخت است. خبری که بی‌شک دامنه معیشت مستندسازان را حرفه‌ای خواهد کرد. به‌عبارتی وقتی نگاه حرفه‌ای به این مقوله شود انتظارات از مستندسازان نیز بالاتر می‌رود و جایگاه فیلم مستند را ارتقا می‌بخشد.
یک توصیه‌کننده متخصص برای انتخاب مستندساز
اما سوی دیگر مصوبه مستندنگاری دولت، نهادها و سازمان‌ها هستند که آنها نیز دغدغه‌های خود را دارند بر همین اساس سراغ علی فروزنده، مدیرکل روابط عمومی وزارت نفت رفتیم تا نظارت سفارش‌دهندگان مستندسازی پروژه‌های عمرانی و کشوری را جویا شویم. فروزنده در این خصوص به جام‌جم گفت: طبیعتا کسی را نمی‌توان در نهادها و سازمان‌ها پیدا کرد که دوست نداشته باشد به مستندسازان حرفه‌ای برای اجرای کار رجوع کنند، اما نکته مهم این است آیا مستندساز برای کاری که مورد نظر یا مورد نیاز ماست تجربه‌ای برای انجام آن دارد و آیا می‌تواند این کار را انجام دهد. به هرحال هر پروژه و هر صنعتی، اقتضائاتی دارد و آن اقتضائات باید از طرف کسی که با آن کار می‌کند، رعایت شود. این ارتباط با حضور سازمان سینمایی و مرکز گسترش سینمای تجربی یک توصیه‌کننده متخصص برای انتخاب مستندساز را در اختیار نهادها قرار می‌دهد. وی با تاکید بر این‌که هر فیلمسازی مستندساز حرفه‌ای نیست، اذعان داشت: یک مستندساز حرفه‌ای در حوزه خود اعم از اقتصادی، فرهنگی، اجتماعی و... با پیچیدگی‌های کارش چه در حوزه تصمیم‌گیری و چه فنی آشناست و می‌تواند به خوبی کار را پیش ببرد و این به نهادها و سازمان‌ها کمک خواهد کرد.
به غنای آرشیو ملی از تصویر پروژه‌های عمرانی
متاسفانه از گذشته دور تا حالا، طرح‌های عمرانی در حوزه‌های دانش‌بنیان، صنعتی و زیرساختی بسیاری در کشور کلید خورده‌اند اما اغلب آنها به درستی یک مستندنگاری تصویری نشده است و هیچ‌کس درباره تاریخچه، ادبیات موضوعی، اقدامات و اسناد و... آن اطلاعاتی ندارد. لزوم تدوین و تجهیز یک آرشیو غنی و متمرکز و قابل مراجعه از همه اسناد تاریخی اعم از فیلم، عکس، موسیقی و دست‌نوشته از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. لازمه داشتن یک آرشیو غنی ملی، تخصص و آگاهی افرادی است که با نوشتن یک سناریوی قابل دفاع و اجرای موفق آن بتوانند زوایای تاریک و روشن هر پدیده را به خوبی کنکاش کنند. محمد حمیدی‌مقدم مدیرعامل مرکز گسترش سینمای مستند، تجربی و پویانمایی در این‌باره به جام‌جم گفت: در حال حاضر ما چیزی به عنوان آرشیو ملی مستندهای عمرانی نداریم و تاکنون به آن توجه نمی‌کردیم و همین مسأله هم باعث شده وقتی در بررسی تطبیقی، تاریخی و آسیب‌شناسی به این پروژه‌ها نگاه می‌کنیم چیز زیادی از آنها نمی‌دانیم. لذا اگر می‌خواهیم آرشیو ملی غنی در کشور داشته باشیم، باید مستندها از پروژه‌های مهم کشور اعم از علمی، صنعتی، فرهنگی و... توسط مستندسازان حرفه‌ای کار شود.
تخصص مهم‌ترین شاخصه مستندساز حرفه‌ای
داشتن اطلاعات جامع از حوزه اجرای ماموریت، موضوع دیگری است که متخصصان برای مستندسازی بر آن صحه نهاده‌اند؛ موضوعی که از نظر آنها برای اجرای یک پروژه مستندسازی باید جدی گرفته شود. موضوعی که نه‌تنها در ارتقای جایگاه مستندسازی مهم است، بلکه بر پایه آن تلاش می‌شود از ورود مستندسازان غیرحرفه‌ای به این گونه پروژه‌ها ممانعت شود. کاوه بهرامی مقدم، تخصص را یک شاخص برای مستندسازان حرفه‌ای می‌داند. او که خود هم در حوزه راه و ساختمان و هم مستندسازی تحصیلات آکادمیک دارد، با اشاره به اهمیت این موضوع گفت: مستندسازان حرفه‌ای در حوزه فعالیت خود باید تخصص داشته باشند. مثلا رابرت فلاهرتی یک مهندس نفت بود و به این موضوع اشراف و دانش کافی داشت و توانست در مستند «داستان لوئیزیانا» چاه‌های نفت را به خوبی تصویر کند. خود من برای ساخت مستند 30دقیقه‌ای برج میلاد، پنج سال کار کردم و 50سال تجربه‌ام را گذاشتم تا پابه‌پای مهندسان و کارگران خارجی و داخلی این مستند را بسازم. علی فروزنده، مدیر روابط عمومی وزارت نفت نیز بر جایگاه تخصص صحه می‌گذارد و در این باره توضیح می‌دهد: برای این‌که یک کار مستند خوب از پروژه‌ها دربیاید مستندساز قبل از هر چیز باید دید حداقلی نسبت به موضوعات آن صنعت و پیرامون آن داشته باشد. او باید بداند مثلا درباره پارس جنوبی که اغلب پروژه‌های آن انجام شده، باید بداند که تاریخچه چیست، از کجا شروع شده، خارجی‌ها چه نقشی داشته و شرکت‌های ایرانی در آن چه نقشی بر عهده داشتند و تامین مالی آن چطور بوده است. او باید نسبت به این موضوع دید داشته باشد وگرنه نمی‌تواند کار را خوب پیش ببرد.
حمیدرضا محروقی، رئیس پژوهشکده نوین شهر ثامن نیز بر تخصص صحه می‌گذارد. او معتقد است: مستندسازی یک کار پژوهشی است که نیاز به افراد متخصص دارد. مستندساز در وهله اول باید با اصل پروژه مستندسازی آشنا باشد. تمام ابعاد و زوایای تاریک و روشن پروژه را بررسی کند، بداند پروژه چه شکل و جنسی دارد و چه خروجی‌ای از آن می‌خواهد. ما در مستندسازی یک پروژه در حقیقت می‌خواهیم همه چیز را از ابتدا تا انتها مستند کنیم تا رد کار گم نشود و اگر در پروژه‌های مشابه قصد اقدام داشتیم، بتوانیم به استناد به این محتوا موانع را رفع کنیم.
راهی که هموار می‌شود
از آنچه گفته شد چنین برمی‌آید که نیاز به مستندسازان حرفه‌ای برای سازمان‌ها و ارگان‌ها ملموس شده است. آنها حالا می‌دانند که برای موفقیت باید مسیر فعالیت مستندسازان را هموار سازند و از آنها به بهترین نحو ممکن کمک بگیرند.
لازمه این کار تمرکز بر آیین‌نامه و اجرای مفاد آن است. موضوعی که سازمان امور سینمایی و سمعی و بصری وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی به عنوان متولی امر به آن توجه ویژه دارد و بازوی توانمندی چون مرکز گسترش سینمای مستند و تجربی را برای اجرای آن در اختیار دارد.
محمد حمیدی‌مقدم، مدیرعامل مرکز گسترش سینمای مستند، تجربی و پویانمایی نیز درباره این طرح می‌گوید: در مصوبه دولت، سازمان سینمایی ناظر بر کار خواهد بود و صرفا یک نگاه بالادستی از سوی دولت دارد تا دوستان مستندساز از صنف و حرفه‌ای‌های خارج از صنف به پروژه‌ها معرفی شوند و اسامی و سابقه کاری‌شان در پرتال سازمان سینمایی قرار گیرد. ما صرفا تسهیل‌کننده این ماجرا هستیم تا با ایجاد بستر لازم، دستگاه‌هایی که پروژه‌های ملی دارند، بتوانند از میان اعضای مستندساز دارای نظام سینمایی و حرفه‌ای‌های این حوزه افرادی را برای پروژه‌های خود انتخاب کنند. در این بین، تایید کارشناسی آنها به‌عهده سازمان سینمایی است ولی در نهایت نهادها و وزارتخانه‌ها، تهیه‌کننده و کارگردان را انتخاب و معرفی می‌کنند. در حقیقت آن‌گونه که حمید مقدم عنوان کرده، سازمان امور سینمایی و سمعی بصری وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی نقش واسطه، هماهنگ‌کننده و تسهیل‌کننده شرایط ارتباط بین سازمان‌ها و مستندسازان را به‌عهده دارد.
جلسات هماهنگی پرسرعت
با تلاش‌های صورت گرفته اولین جلسه مستقیم روابط عمومی‌های وزارتخانه‌های نیرو، توانیر، نفت، راه و شهرسازی، شرکت ملی گاز ایران، صنعت، معدن و تجارت و... با مستندسازان قرار است در حاشیه شانزدهمین جشنواره سینماحقیقت که این روزها در حال برگزاری است، برپا شود. در این نشست که به‌منظور گفت‌وگوی مستقیم اعضای صنوف و کارفرمایان و صاحبان پروژه‌های بزرگ صنعتی و عمرانی برگزار خواهد شد، قرار است علاوه بر بحث و تبادل نظر درباره مشکلات مستندنگاری و موانع تحقق آن، شیوه اجرایی شدن این طرح، ثبت قراردادها و ایجاد بستر برای فعالیت مستندسازان در این طرح‌های عمرانی بررسی شود.
با توجه به مطالبه جدی صنوف سینمای مستند و با وجود مشکلات معیشتی در میان اعضای صنوف به نظر می‌رسد برگزاری این نشست‌ها، یک گام جدی برای تحقق پروژه مهم مستندنگاری کشور باشد. موضوعی که در دولت سیزدهم و در سازمان سینمایی به‌صورت جدی پیگیری شده و سازمان سینمایی امیدوار است از طریق مرکز گسترش سینمای مستند، تجربی و پویانمایی، زمینه تقویت ارتباط مستندسازان با پروژه‌های صنعتی و عمرانی بزرگ را فراهم و اجرایی شدن این طرح را تسریع کند. حمیدی مقدم در خصوص این جلسه و اهداف آن به جام جم توضیح داد: بی‌شک همراه شدن وزارتخانه‌ها و ایجاد حس اعتماد، راهی است که در پیش است. در این ارتباط، سازمان سینمایی و مرکز گسترش به‌عنوان کاتالیزور برای پیوند مستندسازان، ارگان‌ها، نهادها و وزارتخانه‌ها عمل می‌کند. برای این منظور جلساتی را از قبل با مستندسازان داشتیم و نظرات آنها را از طریق نمایندگان صنوف در آیین‌نامه لحاظ کردیم اما هنوز با وزارتخانه‌ها جلسه‌ای نداشتیم و قرار شد اولین جلسات کارشناسی در جشنواره سینما حقیقت اجرایی شود. در این جلسات قرار است نمایندگان وزارتخانه‌ها با انجمن صنفی و غیرصنفی و هر فیلمسازی را که در حوزه سینما مستند حرفه‌ای است، رودروی هم بنشانیم تا موانع را بررسی و راهکارهای ایجاد یک تعامل سازنده را تدوین کنند.
این‌که مرکز گسترش تا چه میزان می‌تواند در تعامل میان مستندسازان و نمایندگان سازمان‌ها مؤثر واقع شود، بی‌شک وابسته به انتظاراتی است که این دو طیف از یکدیگر دارند. موضوعی که علی فروزنده، مدیر کل روابط عمومی وزارت نفت به‌عنوان یکی از وزارتخانه‌های مهم کشور به‌خوبی به آن اشاره دارد. او گفت: این موضوع به مقدار زیادی به همه ما که در این فضا قرار است کار کنیم، وابسته است و به تمام افرادی که در این فضا درگیرند، بستگی دارد که آیا تعامل برقرار می‌شود یا نه؟ زیرا یک زمانی شما مستندی می‌سازید برای موضوع خودتان. مثلا فیلمسازی دغدغه محیط زیست دارد ولی زمانی مستند می‌سازد برای نیازی که از طرف سازمان یا ارگانی به او اعلام می‌شود، اینها دو موضوع کاملا متفاوت است. اما قطعا نشست با مستندسازان حرفه‌ای و گفتوگو در این خصوص می‌تواند راهکارهایی را برای انتفاع هر دو طرف فراهم آورد.
تعامل سازنده؛ راهکاری برنده
باید بپذیریم که اجرای «آیین‌نامه مستندنگاری و ثبت تصویری طرح‌ها و پروژه‌های‌کشور» هم به نفع مستندسازان و هم سازمان‌ها و وزارتخانه‌های کشور است، چراکه از یک‌سو می‌تواند به مسیری پررونق برای رفع گرفتاری‌ها و موانع معیشتی جامعه مستندساز تبدیل شود که مطمئنا فراتر از برآوردهای مستندهای تولیدی حال حاضر است و از دیگر سو کشور را به سندهای گرانبهایی مجهز خواهد کرد که از نظر کیفیت، نگهداری، صدا، تصویر، عکس و ... می‌توان روی آنها حساب ویژه‌ای کرد به همین دلیل هم اجرای این مصوبه یک اقدام دو سر برد است که هر دو طرف تعامل باید در مسیر تحقق آن تلاش کنند. اما چگونه می‌توان به یک تعامل موفق و دو سر برد در این مصوبه رسید و به چه رویکردهایی در این خصوص باید توجه داشت. مدیرعامل مرکز گسترش سینمای مستند، تجربی و پویانمایی، اعتمادسازی از سوی مستندسازان را یک پای اصلی تعامل سازنده عنوان کرد و گفت: مستندسازان باید اعتماد، باور و ایمان را در وزارتخانه‌ها ایجاد کنند، یعنی با یک رزومه قوی، خودشان را به آنها بقبولانند. مطمئنا سازمان‌ها برای ماندگاری پروژه‌های بزرگ به یک مستندساز حرفه‌ای نیاز دارند اما این‌که چطور به مستندسازان اعتماد کنند، مقوله‌ای است که باید طی جلساتی بررسی شود. فروزنده، مدیرکل روابط عمومی وزارت نفت نیز اعتمادسازی را معیاری مهم در اجرایی شدن مصوبه مستندنگاری دولت تلقی کرد و در این خصوص به جام‌جم گفت: ما برای فیلمبرداری از فعالیت‌های وزارت نفت با محدودیت‌های بسیاری روبه‌رو هستیم که مهم و حیاتی است و باید رعایت شود، زیرا ما هم آنها را رعایت می‌کنیم، ولی این موضوع به این معنی نیست که محدوده بسته‌ای داریم و نمی‌توانیم کاری انجام دهیم. بی‌شک ما برای افرادی که کار خوبی ارائه دهند، محدودیتی قائل نیستیم و حتی از آنها استقبال هم می‌کنیم ولی این‌که کسی را سازمان سینمایی معرفی کند، وابسته به این است که این افراد چطور انتخاب شده‌اند، سوابق‌شان چیست و آیا توانمندی دارند؟ آیا به این موضوع فقط به انتفاع اقتصادی نگاه می‌کنند و هزار اگر دیگر که ما اطلاعی از آن نداریم. قطعا این موضوع ما را برای ارتباط با این فیلمسازان محتاط‌تر می‌کند. اما اگر در نشست‌ها به این سوالات ما پاسخ داده شود، قطعا به اجرایی شدن این مصوبه امیدوار هستم.
کاوه بهرامی‌مقدم نیز تعامل و گفتمان را نیازمند بسترسازی برای یک فضای هارمونیک می‌داند. او در این خصوص یادآور شد: بی‌شک به وجود آوردن فضای هارمونیک، نیازمند بسترسازی است. بسترسازی‌ای که در آن عدالت، فهم و درک مشترک، شناخت و خانه تکانی، در آن احساس شود. اگر بخواهیم کار درستی انجام دهیم باید در نوع نگاه‌های ساختاری‌مان خانه‌تکانی کنیم. نتیجه آن شاید بتواند راه برای حرکت رو به جلو و ساختن و آنچه چیزی که جامعه به طور بالقوه به آن نیازمند دارد، هموار کند. وی توضیح داد: زمانی به عنوان حرفه، ما یک کارفرما و یک مجری داریم. در این نگاه پیمانکار باید قابلیت انعطاف‌پذیری داشته باشد که با آن کارفرما کار کند، ولی طرف دیگر قضیه این است کسی که سازنده اثر می‌شود امکان دارد با تمام ساخت و سازهای کارفرما، هماهنگ نباشد و همانجاست که این مسائل به وجود می‌آید. به نظرم لازم است این موضوع فقط در فهم و درک واقعیت‌ها و رسیدن به حقیقت است. اگر این فهم بین تهیه‌کننده و تولیدکننده به وجود بیاید و بعد براساس آن صداقت‌هایی که می‌تواند در ساخت فیلم‌های خوب مستند رعایت شود، به نتایج خوبی برای مستندگاری خواهیم رسید. حمیدرضا محروقی هم برای برون رفت از مانع پیش‌رو و رسیدن به تعامل، پیشنهاد یک حلقه متصل داد و گفت: برای مستندسازی به نهادهای واسط نیاز داریم. نهادهایی که کارهای پژوهشی به آنها واگذار شود و آنها مستقل از چتر نظارتی از سازمان‌ها و وزارتخانه‌ها، با مطالعه، اسناد و اطلاعات را جمع‌آوری کنند و در نهایت خروجی درآورند. فیلمسازان مستند در حقیقت باید در زیرمجموعه این نهادها کار کنند.
انتظار برای رویداد بزرگ
حال باید منتظر ماند تا نخستین جلسه مشترک مستندسازان و نمایندگان وزارتخانه‌ها برای عملی شدن مصوبه مستندنگاری دولت در روزهای آتی در شانزدهمین جشنواره بین‌المللی حقیقت برگزار شود تا مستندسازان با تمرکز بیشتر بر روی این موضوع در مسیر تدوین یک برنامه عملی و قابل اجرا که هم استقلال مستندساز حفظ شود و هم گره‌گشای دغدغه‌های مدیران سازمان‌ها مرتفع شود، به یک فهم مشترک برسند. قطعا نتیجه و خروجی این موضوع می‌تواند دغدغه رهبر انقلاب در زمینه جهاد تبیین و موضوع اطلاع رسانی از کارهای عمرانی حاکمیت را به جامعه تسریع کند و نتایج آن قطعا کمک کنند در پیشرفت کشور خواهد شد. با این تفاسیر آنچه در ارتباط میان مستند سازمان و وزارتخانه‌ها و سازمان‌ها، از اهمیت برخوردار است، اعتمادسازی است. حلقه گمشده‌ای که بیش از سازمان‌ها نیاز به برنامه‌ریزی از سوی سازمان سینمایی و انجمن‌های مربوط دارد.
علی رستگار - گروه فرهنگ و هنر
