در ادبیات آماری که مرکز آمار در توصیف وضعیت فعال جمعیت به کار می‌گیرد، اشخاصی جمعیت غیرفعال محسوب می‌شوند که در سن کار قرار ندارند یا به دلایلی قابلیت فعال‌شدن ندارند. افرادی که کمتر از 15 سال و بیشتر از 64 سال سن دارند، غیرفعال شناخته می‌شوند. در نتیجه محاسبه نرخ بیکاری از وضعیت افرادی صورت می‌گیرد که فعال (15 تا 64 سال) شناخته می‌شوند. 

​​​​​​​گزارش پاییزه مرکز آمار نشان می‌دهد که 8.2 درصد از جمعیت فعال کشور در این فصل بیکار بوده‌اند. این رقم معادل بیش از یک میلیون و 776 هزار نفر از جمعیت کشور است. در پاییز 1400 نرخ بیکاری 6/9 درصد بود که بیش از یک میلیون و 877 هزار نفر از جمعیت کشور را دربر می‌گرفت. 
   
 کاهش تدریجی نرخ بیکاری 
نرخ بیکاری در بیشتر فصول سال 97 بالاتر از 12 درصد بود. در سال 98 نرخ بیکاری به حدود 10 درصد رسید. این نرخ در سال 99 هم به روند کاهشی خود ادامه داد و به بیشتر از 9 درصد رسید. با این که نرخ بیکاری در سال 1400 نسبت به سال 99 کاهش یافت، اما تغییرات آن چندان محسوس نبود. با این حال از ابتدای سال 1401 نرخ بیکاری در سرازیری قرار گرفت. این نرخ در بهار و تابستان امسال به ترتیب به 8.8 و 8.9 درصد بود و در پاییز امسال باز هم کاهش یافت. در پنج سال گذشته نرخ بیکاری بین 8 تا 12 درصد در نوسان بوده است. 
   
 توزیع نرخ بیکاری در استان‌ها 
چهار استان کشور در پاییز امسال نرخ بیکاری در حد سال97 و بیشتر از آن داشته است. در نتیجه وضعیت آنها بر محاسبه میانگین نرخ بیکاری در کل کشور تاثیر به سزایی گذاشته است. دو استان کردستان و لرستان به ترتیب با 13.8درصد و 13.3درصد بیشترین نرخ بیکاری را ثبت کرده‌ است.کرمانشاه و سیستان و بلوچستان اما عملکردی در حد سال 97 داشتند و نرخ بیکاری 12.9درصدی و 12.3درصدی را تجربه کرده‌است. در این میان، استان هرمزگان که همواره نرخ بیکاری غیرمعمولی در کل کشور دارد و در پاییز 1400 نرخ بیکاری 15درصدی داشته در پاییز سال جاری نرخ بیکاری 11.6 درصدی را ثبت کرده است. به نظر می‌رسد استان‌هایی که نرخ بیکاری بالایی دارد، به این وضعیت عادت کرده است؛ چرا که در فصول مشابه سال‌های گذشته هم بدترین عملکردها را از خود به جای گذاشته‌‌است از جمله کرمانشاه و لرستان. برخی استان‌ها هم نشان داده که به صورت سنتی ظرفیت افزایش نرخ بیکاری خود را دارد؛ از جمله سیستان و بلوچستان، هرمزگان و چهار محال و بختیاری. در مقابل استان‌های خراسان رضوی، سمنان، مازندران و تهران، به صورت سنتی نرخ بیکاری پایینی دارد و در نتیجه وزن بیشتری در تعادل‌بخشی به نرخ بیکاری در کل کشور دارد. 
   
 بازار کار مردانه 
اشتغال ناقص زنان بسیار کمتر از مردان است؛ به طوری که در مقابل بیش از دو میلیون و 98 هزار مرد که اشتغال ناقص داشتند، فقط بیش از 176 هزار زن چنین وضعیتی را تجربه کرده‌اند. وجود پررنگ‌تر اشتغال ناقص در میان مردان نسبت به زنان، به ویژگی ذاتی بازار کار ایران برمی‌گردد، چرا که بازار کار ایران در اختیار مردان است؛ به این معنی که در مقابل 20 میلیون و 337 هزار شاغل مرد فقط سه میلیون و 733 هزار شاغل زن وجود دارد. در نتیجه به لحاظ سهم زن و مرد از نرخ بیکاری هم شاهد یک میلیون و 520 هزار بیکار مرد در برابر 616 هزار و 350 بیکار زن هستیم. به این ترتیب با وجود این که بخش خدمات مانند صنعت و کشاورزی نیاز چندانی به نیروی کار مرد ندارد اما این بخش در سیطره نیروی کار مرد است. در کل، زنان سهم چندانی از بازار کار خدمات‌محور ایران ندارند. 

ساعت کار جمعیت فعال
تعداد جمعیت شاغل کشور در پاییز 1401، 24 میلیون و 70 هزار نفر بود. عمده جمعیت شاغل در بخش خدمات حضور دارند که حاکی از حضور ضعیف بخش صنعت و ضعیف‌تر بخش کشاورزی در اقتصاد ایران است. در بخش کشاورزی، سه میلیون و 446 هزار شاغل و در بخش صنعت بیش از هشت میلیون و 329 هزار شاغل در فصل پاییز امسال حضور داشتند. این در حالی است که بخش خدمات بیش از 12 میلیون و 290 هزار و 478 شاغل را به خود اختصاص داده است. 
در نتیجه نیمی از جمعیت شاغلان، جایی در بخش‌های صنعت و کشاورزی برای خود قائل نیستند. در میان شاغلان حدود 16میلیون نفر(68.9درصد) 44 ساعت در هفته یا بیشتر شاغل بوده‌اند و حدود هفت میلیون نفر(31.1درصد) اشتغال کمتر از 44ساعت در هفته را تجربه کرده‌اند. با این که حدود هفت میلیون نفر در کشور کمتر از تعریف رسمی (44 ساعت در هفته) شاغل بوده‌اند اما مرکز آمار می‌گوید که فقط حدود دو میلیون و 274هزار و 837نفر از آنها «اشتغال ناقص» داشته‌اند؛ یعنی کارشان نیمه‌وقت بوده یا بهره‌وری لازم را به دلیل بیکاری طولانی‌مدت یا فقدان مهارت‌های لازم در اختیار نداشته‌اند. 

پیام عابدی - گروه اقتصاد