حالا كه باران باریده و زمین‌های خشك پس از سال‌ها سیراب شده‌اند، بسیاری از مدیران و مردم محلی می‌گویند: «خوشبختانه دوره خشكسالی كشور تمام شده و وارد ترسالی شده‌ایم.» اما آیا مطالعات علمی نیز این گزاره را تأیید می‌كند و اقلیم‌شناسان هم همین نظر را دارند؟
 وارد دوره ترسالی شده‌ایم؟!
در چند سال اخیر كارشناسان حوزه اقلیم‌شناسی و منابع آبی هشدارهای زیادی را مبنی بر ورود كشور به دوره خشكسالی بلندمدت داده بودند. هشدارها حاكی از این است كه اگر در شرایط كنونی به فكر مدیریت منابع آبی كشور نباشیم، به زودی شاهد كمبود آب برای مصارف كشاورزی و حتی خانگی خواهیم بود. اما این روزها ما شاهد دست به دست شدن پیام‌هایی در شبكه‌های مجازی مبنی بر پایان یافتن دوران خشكسالی كشور و ورود به دوره ترسالی بوده‌ایم.
دكتر حسین عساكره، استاد اقلیم‌شناسی دانشگاه زنجان در خصوص این شایعه به جام‌جم می‌گوید: «شرایط آب‌وهوایی به صورت مداوم تحت‌تاثیر عوامل گوناگون دچار تغییرات موقت می‌شود. هواشناسی نیز به معنی بررسی این تغییرات و پیش‌بینی‌های كوتاه‌مدت روزانه، هفتگی، ماهانه یا حتی فصلی شرایط آب‌وهوایی است، اما واژه‌ای كه نشان‌دهنده تغییرات بلندمدت آب‌وهوایی یك منطقه باشد، اقلیم نامیده می‌شود. یكی از دلایل شكل‌گیری این ذهنیت نادرست در افكار عمومی، نگاه كوتاه‌مدت به ویژگی‌های اقلیمی مانند خشكسالی یا ترسالی است. اقلیم منطقه به سادگی دستخوش تغییرات نخواهد شد و روندی بلندمدت برای تغییر نیاز خواهد داشت.» وی در ادامه تاكید می‌كند: «یك روز، یك هفته یا حتی یك سال پر بارش را نمی‌توان به حساب پایان خشكسالی در نظر گرفت. اگرچه این تغییرات ناگهانی می‌تواند تاثیرگرفته از شرایط اقلیمی باشد، اما نمی‌توان آن را به تنهایی نشانه ترسالی یا خشكسالی آینده در نظر گرفت. پیش‌بینی در این خصوص به مطالعات وسیع‌تری نیاز خواهد داشت.»
صادق ضیائیان، رئیس مركز ملی خشكسالی سازمان هواشناسی نیز در این خصوص تاكید می‌كند: «پیش‌بینی اقلیم نمی‌تواند بر اساس پیش‌بینی‌های كوتاه‌مدت آب‌وهوایی شكل بگیرد. بلكه برای بررسی تحول در اقلیم، روند تغییرات آب‌وهوایی در بازه‌های طولانی‌مدت چند ساله مورد مطالعه قرار می‌گیرند. این بررسی‌ها در مورد اقلیم كشور ما حاكی از آن است كه برآیند آب‌وهوایی ما تا سال 1479/2100 افزایش دما بیش از دو برابر میانگین جهانی و افزایش خشكی خواهد بود. بنابراین اگر در این بازه چند سال تر نیز به صورت پراكنده داشته باشیم باز هم اقلیم كشور به سمت خشكی خواهد رفت. بنابراین نباید تحت تاثیر بارش‌های موقت از آمادگی و مدیریت منابع آبی برای سال‌های خشكی غافل شویم.»
 ابرهای پربارش از كجا آمدند؟
به گفته استاد اقلیم‌شناسی دانشگاه زنجان بر اساس نقشه‌های هواشناسی، منشأ اصلی بارش‌های اخیر در كشور همبستگی رطوبت از منابع گوناگون از دریای سرخ و مدیترانه و سیاه تا خلیج‌فارس بوده است. از سوی دیگر، وجود جریان‌های سریع هوایی همسو در لایه‌های بالاتر جو كه رودباد نامیده می‌شود نیز در هدایت این حجم از رطوبت به كشور تاثیرگذار بوده است. دكتر عساكره تصریح می‌كند: «البته میزان رطوبت پس از ورود این جریانات جوی به كشور چندین برابر می‌شود كه علت‌یابی آن نیاز به بررسی‌های بیشتری دارد. وی می‌افزاید: پیش از این نیز در كشور شاهد همبستگی‌های اینچنینی جوی بوده‌ایم. اما این حجم از بارش در اثر چنین جریاناتی و تخریب‌های متعاقب آن بی‌سابقه بوده است. البته بی‌شك تغییرات محیطی و دستكاری‌های انسانی در طبیعت كه در سال‌های اخیر نیز به شدت افزایش یافته در ایجاد اثرات مخرب این بارش‌ها بی‌تاثیر نبوده است.
از دیگر گمانه‌زنی‌هایی كه این روزها شاهد آن بوده‌ایم، دستكاری‌های جهت‌دهی شده دشمنان كشور در طبیعت برای وارد آوردن خسارات غیرقابل جبران به كشورمان است. دكتر عساكره با اشاره به بررسی‌ها و مطالعاتی كه در این زمینه داشته توضیح می‌دهد: چنین كارهایی بر اساس مطالعات نظری نیاز به سازوكاری بسیار عظیم و دقیق دارد كه با توجه به دستاوردهای فناورانه بشر تاكنون امكان آن فراهم نشده است. اگرچه این كار در آینده‌ای نه چندان دور محتمل به نظر می‌رسد، اما براساس مطالعاتی كه داشتیم هنوز شاهدی برای تأیید این فرضیه پیدا نكرده‌ایم.
یكی دیگر از موضوعاتی كه ممكن است این روزها به گوش‌تان رسیده باشد، تاثیر تغییرات اقلیمی كره زمین بر جریان‌های آبی اقیانوس آرام است كه موجب تغییرات وسیع و دور از انتظار اقلیمی در بخش‌های مختلف كره زمین شده است كه بارش‌های اخیر نیز از جمله همین اثرات بوده و از این پس نیز باید منتظر بارش‌های شدید اینچنینی و ترسالی در سال‌های آتی باشیم. دكتر ضیائیان با تاكید بر اهمیت تغییر اقلیم در كره زمین تصریح می‌كند: از سال 2015 هیات بین‌المللی تغییر اقلیم كره زمین تحت عنوان آی‌پی‌سی‌سی (IPCC) شكل گرفته و دانشمندان حاضر در این هیات هشدارهای زیادی را در مورد اثرات این تغییر اقلیم داده‌اند. از جمله مشكلات این تغییر اقلیم ناهنجاری‌های غیرقابل انتظار در نقاط مختلف كره زمین است. اما در خصوص بارش‌های اخیر هنوز نیاز به بررسی‌های بیشتری برای نسبت دادن آنها به دورپیوندهای جریانات اقیانوس آرام داریم. زیرا این جریانات عموما روی بارش‌های پاییزه كشور ما تاثیرگذار هستند، نه بارش‌های بهاری. دكتر عساكره نیز در این خصوص نظر مشابهی دارد و نتیجه‌گیری در خصوص اثرگذاری این جریانات اقیانوسی بر بارش‌های اخیر را نیازمند مطالعات بیشتر می‌داند.
لزوم توجه به توسعه پایدار شهری
دكتر صادق ضیائیان، رئیس مركز ملی خشكسالی معتقد است برای پیش‌بینی‌های طولانی مدت، ارائه كمیت برای بارش‌ها عملا امكان‌پذیر نخواهد بود و هرچه مدت زمان پیش‌بینی افزایش یابد، میزان دقت هم كاهش خواهد یافت. وی در ادامه می‌افزاید: سال آبی در كشور ما با توجه به الگوهای كشت از مهر آغاز می‌شود و شهریور سال بعد پایان می‌یابد. پیش‌بینی با دقت مناسب در خصوص هر سال آبی در ماه‌های مرداد و شهریور انجام می‌شود. پیش‌بینی آب‌وهوا برای دوره‌های طولانی چند ساله عملا خیلی دقیق نخواهد بود. اما نكاتی كه در حال حاضر باید حتما مد نظر قرار بگیرد، همبستگی جهانی در خصوص كاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای و همچنین تطابق با تغییرات اقلیمی است. باید از این پس خود را برای ناهنجاری‌های مختلف طبیعت آماده كنیم. برای توسعه پایدار شهری باید حتما به پیشینه اقلیمی منطقه توجه شود و بر اساس شرایط چند سال اخیر شهرها را در مناطق حساس توسعه نداد. همچنین باید با نگاهی به روند تغییرات اقلیمی منطقه، آینده را نیز تا حدی پیش‌بینی و بر اساس آن اقدام به شهرسازی كرد.
دكتر یوسفعلی عابدینی، عضو هیات علمی دانشگاه زنجان با اشاره به سوابق جوی در دهه‌های گذشته تصریح می‌كند: بارش‌های اخیر بر خلاف تصور بسیاری از افراد كاملا طبیعی بوده است. كشور ما در سال‌های دورتر نیز سابقه رویارویی با چنین بارش‌هایی را داشته است. مشكل اصلی در خصوص بارش‌های اخیر، دخالت‌های انسان در طبیعت بوده كه به تشدید ویرانی‌های سیلاب منجر شده است. شاید اگر ساخت‌وسازی در حریم رودخانه‌ها و آب‌روهای طبیعی وجود نداشت یا با این شدت پوشش‌های گیاهی را از بین نمی‌بردیم شاهد این میزان از خسارت نبودیم.
استاد اقلیم‌شناس دانشگاه زنجان نیز با تاكید بر امكانات مورد نیاز برای پیش‌بینی‌ دقیق شرایط جوی بلندمدت‌تر می‌افزاید: در بسیاری از كشورها در حال حاضر پیش‌بینی‌های هواشناسی به صورت فصلی و حتی سالانه صورت می‌گیرد. از آنجا كه این پیش‌بینی‌ها برای بلندمدت نیاز به داده‌های گسترده‌تری دارد، در شرایط كنونی ایران كه با سوگیری‌های خصمانه كشورهای غربی روبه‌رو هستیم، دسترسی به منابع اطلاعاتی گسترده تا حد زیادی با مشكل روبه‌رو شده است.
دكتر عساكره مهم‌ترین نكته برای رویارویی با پدیده‌های مشابه را مدیریت علمی و عملكرد كارشناسی شده پیش، هنگام و پس از هربلای طبیعی می‌داند و می‌افزاید: مهم‌ترین راهكار بلندمدتی كه مسؤولان كشور برای پیشگیری از آسیب‌ بر اثر بلایای طبیعی باید به آن توجه كنند استفاده از نیروهای متخصص دانشگاهی برای برنامه‌ریزی‌های بلندمدت توسعه شهری است. یكی از مهم‌ترین معضلاتی كه در بارش اخیر با آن روبه‌رو شدیم، ساخت‌وسازهای غیراصولی و توسعه شهری بر اساس شرایط كوتاه‌مدت جوی بوده است. این در حالی است كه در توسعه پایدار باید شرایط اقلیمی بلندمدت مورد توجه قرار بگیرد. طبیعت رام شده نیست و هیچ‌گاه برای رفتارهای خود از پیش هشدار نمی‌دهد. بنابراین باید از تجربیات خود برای رویارویی با حوادث طبیعی آینده درس بگیریم.